Morgunblaðið - 24.07.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. JÚLÍ 1987
Eyðniumræðan
eftir Ólaf Odd Jónsson
I.
Nokkur viðbrögð hafa orðið við
prestastefnusamþykktinni um
eyðni. Annars veguar finnst mönn-
um að gengið hafi verið of langt
og hins vegar of stutt. Það er ekki
ætlun mín að fara að munn-
höggvast við fólk sem tekur ekki
rökum, en ég finn mig knúinn til
þess að greina frá þeirri forvinnu
sem býr að baki ályktuninni.
Siðferðileg hræðsla fyrr á tímum
leiddi af sér ofsóknir og í kjölfarið
fylgdi löggjöf í einni eða annarri
mynd. Frá síðari heimsstyrjöldinni
hefur mátt greina endalausa röð
slíkra tilfella, sem mörg hver snerta
siðferðileg og kynferðisleg málefni
t.d. kynlífssjúkdóma, vændi, sam-
kynhneigð, kynferðislega misnotk-
un bama, kynlíf unglinga, klám,
klámmyndir o.s.frv.
Sumt af þessu hefur komið upp
á yfirborðið hér heima undanfarið.
Það sem einkennir margt af þessu
eru tengslin milli kynlífs og sjúk-
dóma og sjúkdómur afbakast
þannig í eitthvað sem er óhreint.
Það er ekki undarlegt að hræðslan
nýverið hefur sprottið upp í tengsl-
um við kynsjúkdóma, og nú síðast
alnæmi eða eyðni (AIDS-Acquired
Immune Deficiency Syndrom).
Eyðni hefur borið með sér einkenni
siðferðilegrar hræðslu. Það sem er
ólíkt fyi;ri tíma fyrirbrigðum er að
eyðnikreppan er þess eðlis að fóm-
arlömbin hafa verið ásökuð um að
valda sjúkdómnum vegna kynlífs-
hegðunar sinnar. Þar sem flestir
sem þjást af sjúkdómnum á Vest-
urlöndum eru samkynhneigðii-
karlar, þá segir það talsvert um
afstöðuna til þeirra. Er sjúkdómur-
inn kom fyrst fram í Bandaríkjun-
um 1981—1982 var talað um eyðni
sem sjúkdóm sem hrjáði kynhverfa
og sjúkdómnum var lýst sem plágu
samkynhneigðra („the gay plague")
í fjölmiðlum. En það var raunar ljóst
að allt frá upphafi vom aðrir hópar
inn í myndinni þar á meðal Haitii-
búar, eiturlyfjaneytendur og
blæðarar. Það varð brátt Ijóst að í
Mið-Afríku þar sem sjúkdómurinn
er útbreiddastur og þar sem hann
kann að eiga upptök sín, var það
kynvísa fólkið sem hijáðist af sjúk-
dómnum og smit átti sér stað við
kynmök. En tengslin milli samkyn-
hneigðar og sjúkdómsins hafa vakið
ótta á Vesturlöndum. Þegar þess
háttar hræðsla (panic) kemur upp
er einkenni hennar fastmótaðar
hugmyndir um aðalleikarana sem
oftast taka á sig gerfi ófreskjunn-
ar. Eru tígrisdýr í Kongó? Með
vaxandi hræðslu verða þeir að ógn
og menn fara að koma með ímynd-
aðar lausnir eins og að loka menn
af. Svipaðar hugmyndir komu upp
í sambandi við sárasótt (sýfilis) í
Bretlandi 1860.
Um mitt ár 1985 var eyðni orðin
algengasta dauðaorsök meðal karla
í New York borg, en sjúkdómurinn
er útbreiddur víða annars staðar.
Ottinn er réttlætanlegur, en hann
tók á sig mynd leitarinnar að blóra-
böggli og í þeim efnum liggja
kynhverfir vel við höggi. Þeir áttu
að vera nær einir valdir að út-
breiðslu sjúkdómsins. Þess vegna
var stutt bil milli þess að tala um
að þeir hafi valdið plágunni og segja
að samkynhneigðir væru plágan.
Susan Sontag hefur talað um
aðferðir sem menn nota til þess að
smitast ekki („praetices of decont-
amination") í þessu sambandi. Slikir
verknaðir áttu að koma í veg fyrir
pláguna og voru fólgnir í því að
veitingahús neituðu að þjóna kvn
hverfu folki, kynhverfum þjónum
var sagt upp, tannlæknar neituðu
að gera við tennur þeirra, þeir sem
unnu við sorpeyðingu notuðu
grímur við að safna rusli frá fórn-
arlömbum, fangaverðir neituðu að
færa fanga á milli staða, starfsfólk
í leikhúsum neitaði að starfa með
kynhverfum leikurum, læknar neit-
uðu að rannsaka eyðnisjúklinga og
jafnvel útfararstjórar neituðu að
annast útför þeirra.
En um mitt ár 1985 lágu vísinda-
legar staðreyndir fyrir. Eyðni
orsakaðist af veiru, sem er ekki
mjög smitandi. Það var aðeins hægt
að smitast við náin kynmök og blóð-
blöndun. Þetta var ekki sérstakur
sjúkdómur kynhverfra og flest fólk
sem hafði sjúkdóminn var kynvíst.
Að öllum líkindum verður hægt að
hindra útbreiðslu sjúkdómsins með
breyttum lífsstíl fólks og notkun
smokka. Smokkurinn hefur verið
feimnismál hér heima. Það er
óraunsæi að ætla sér að göfga alla
einstaklinga og þegar hús er farið
að brenna þá eru notuð öll tiltæk
ráð til að slökkva eldinn. Með um-
ræðunni um smokkinn er ekki verið
að boða lauslæti. Menn setja sér
einfaldlega það markmið að ná til
sem flestra. Þessi aðferð landlækn-
isembættisins og nemanna í Breið-
holti á fyliilega rétt á sér, um leið
og reynt er' að kalla gagnkyn-
hneigða og samkynhneigða til
ábyrgðar. Samkvæmt kynlífskönn-
uninni sem gerð var í Menntaskól-
anum í Reykjavík virðist ekki síður
þörf á að ná til fyrrnefnda hópsins.
Allt þetta gefur sem sé til kynna
að þörf er á almennri uppfræðslu
sem dregur úr hræðslu og hvetur
til öruggara kynlífs. Það er af og
frá að tengja saman synd og sjúk-
dóma í þessu sambandi eða tala um
eyðni sem guðlega refsingu sam-
kvæmt kristnum viðhorfum. En án
efa er heillavænlegast að siðferði-
sviðhorfín mótist í samráði við
lækna og heilbrigðisstéttirnar.
II.
Að baki prestastefnusamþykkt-
inni um eyðni var mikil vinna og
m.a. fjallaði ráðgjafamefnd kirkj-
unnar um siðfræðileg máiefni um
afstöðu til samkynhneigðar. Megin
sjónarmið kristinna manna hafa
verið fjögur.
[Hvers vegna sýkjast sumir|
af a Wmi en ekki?
BaráttangegHSl- - -•
Sömuvan^
Aðeins mótefnamæling
allra kemurtUgreisa
1Heilbrigðisráðherra Svibióðar um ajnænu::
„Ekki ómaksins vert að mót-'
efnamæla alla b.ióðina.. •
„Guð forði okkur frá
því að reisa múra for-
dóma. Minnumst þess
að máttarverkum
Krists var m.a. ætlað
að sýna að sjúkdómar
væru ekki refsing
Guðs. Alnæmi er ekki
refsing Guðs fremur en
aðrir sjúkdómar.“
1) Lögð er áhersla á að af-
neita og refsa. Sá sem hefur þetta
viðhorf hafnar því að samkynhneigð
sé réttlætanleg, kristilega séð, og
vill beita samkynhneigða refsing-
um. Þessi afstaða hefur til allrar
óhamingju verið áhrifamikil í sögu
kristninnar. Það er ekki af .ástæðu-
tausu að við erum fáfróð um þær
ofsóknir. Samsæri þagnarinnar hef-
ur ríkt. Eftir sem áður liggja
staðreyndimar fyrir. Öldum saman
voru kynhverfir grýttir, brenndir,
þeim misþyrmt eða þeir teknir af
lífi á annan hátt. Þótt kirkjan legði
oft blessun sína yfir borgaralegar
ofsóknir, þá beitti hún sjálf ekki
eins miklu líkamlegu ofljeldi. Á
andlega sviðinu var hún enn harð-
ari, neitaði mönnum um sakramenti
og útilokaði þá frá almennum sam-
skiptum. Nú hefur enginn af helstu
guðfræðingum samtímans þetta
hafnandi og refsandi viðhorf og
flestar kirkjudeildir afneita því.
Samt sem áður kann þetta að vera
algengasta viðhorfið meðal krist-
inna manna og í samfélaginu.
Guðfræðin að baki hvílir á biblíu-
legri bókstafstrú sem velur úr, en
að önnur málefni eru ekki með-
höndluð eins bókstaflega. Ref t.ing-
in er ekki tjáð jafn opinskátt og
áður. Stöðnuð viðhorf þessa fólks
birtast í því að allar lesbíur séu
harðneskjulegar og allir hommar
kvenlegir, haldnir þráhyggju og
losta og lauslátir að eðlisfari og
hafa tilhneigingu til að misbjóða
bömum. Þessar stöðnuðu ímyndir
hafa verið hraktar með ábyrgum
rannsóknum, en lifa í hugum fjölda
manns. Aðal gagnrýnin á þetta við-
horf fyrir utan að um er að ræða
óveijandi biblíutúlkun, er ósam-
ræmið milli refsingar og fagnaðar-
erindis.
Ungur danskur guðfræðingur,
sem lauk námi frá Háskóla íslands
nú í vor telur að ef við lesum Biblí-
una eins og Ayatolla Khomeini les
Kóraninn og leitum þar að dómsorð-
um um náunga okkar, þá gætum
við lent í því að segja A með Róm-
veijabréfinu (og talað um „svívirði-
legar girndir"). B með Korintubréf-
inu (og sagt að „kynvillingar muni
ekki erfa Guðs ríki“) og C með
Móselögunum (en þar eru fyrir-
mæli um að lífláta kynhverfinga).
Hann er hræddur um „að við höfum
aðeins séð byijun þeirra viðbragða
sem koma frá mönnum, sem taka
ferköntuð brot úr Pálsbréfunum
fram yfir hjaitalaga heildarboðskap
Nýja testamentisins“.
2) Afneitun sem er fráhverf
refsingu. Karl Barth var talsmaður
þeirra sjónarmiða. Þar sem
mennskan er alltaf sam-mennska,
þá telur Barth að karlar og konur
nái aðeins fyllingu sinni í sambandi
við einstaklinga af gangstæðu kyni.
Að leita eftir staðgengli af sama
kyni er „líkamlegur, sálfræðilegur
og þjóðfélagslegur sjúkdómur, af-
brigðilegt og merki um úrkynjun".
(Karl Barth.) Samkynhneigð er
óeðlileg og brýtur boð skaparans.
En Barth flýtir sér að bæta við að
megininntak fagnaðarerindisins sé
yfirgnæfandi náð Guðs í Jesú Kristi.
Fordæma ber samkynhneigð en í
ljósi náðarinnar ber ekki að for-
dæma hinn kynhverfa þ.e,. syndinni
er hafnað en ekki syndaranum.
Það var athyglisvert að læknar
sem sátu fundinn um eyðni á Hótel
Borg 11. des. 1986 neituðu allir að
svara þeirri spurningu hvort sam-
kynhneigð væri læknanleg. Kaþ-
ólski siðfræðingurinn Bernard
Haring telur hana læknanlega í
flestum tilvikum innan þrítugs fái
viðkomandi rétta meðhöndlun (sex
therapy). Ég mun víkja að andstæð-
um viðhorfum síðar. Þetta leiðir
hugann að því hvort samkynhneigð
þróist í bernsku eða hvort hún sé
arfbundin. Án efa er dæmi um hvort
tveggja.
Barth telur einnig að samkyn-
hneigð sé hjáguðadýrkun vegna
þess að í henni felist sjálfs-dýrkun
(narcissismi). Hinn samkynhneigði
elski aðeins spegilmynd sjálfs sín í
hinum aðilanum. En það gerir
sjálf-gefandi kærleika samkyn-
hneigðra rangt til.
Rannsóknir sýna að engin sýnileg
aukning hefur orðið á samkyn-
hneigð á þeim aldarfjórðungi síðan
rannsókn Kinseys fór fram í Banda-
ríkjunum, þótt dregið hafi úr
refsandi viðhorfi. Þetta er heldur
ekki spuming um meðvitað val fyr-
ir allan fjöldann.
Enginn almenn samstaða er um
orsakir samkynhneigðar. Tvær
meginkenningar snúast um hið sál-
líffræðilega og arfbundna en báðar
eru umdeilanlegar. En eitt er ljóst
eftir sem áður: Kynhneigð ákvarð-
ast að verulegu leyti í frumbemsku
vegna þróunar sem einstaklingur-
inn hefur ekkert meðvitað val um.
Ef ekki er um að ræða fijálst val,
þá er heldur ekki auðvelt að snúa
þessari þróun við. Jákvæðar niður-
stöður meðferðar samkynhneigðra
em í lágmarki. Tekist hefur að
koma í veg fyrir að menn laðist að
sama kyni, en ekki hefur tekist að
vekja áhuga á hinu kyninu. Sumir
meðferðaraðilar hafa hætt meðferð
vegna þess að hún hafði skaðvæn-
leg áhrif á persónulega einstakl-
ingsins.
1974 tók bandaríska geðlækna-
félagið samkynhneigð af listanum
yfir andlegt ójafnvægi og staðhæfði
að „samkynhneigð sem slík dragi
ekki úr dómgreind, staðfestu, áreið-
anleika eða almennum félagslegum
eða starfrænum hæfileikum". Rétt
eins og gagnkynhneigðir geta þeir
lent í erfiðleikum. Evelyn Hooker
taldi sig ekki finna neitt sýnilegt
sjúklegt ástand (pathologiu) meðal
samkynhneigðra . Taugaveiklunar
einkenni (neuvrotísk einkennj), eru
nánast þau sömu og hjá öðrum
kúguðum minnihlutahópum og þar
sem samkynhneigð hefur verið
samþykkt koma slík einkenni ekki
fram.
Það er brýnt að líta þessa ein-
staklinga öðrum augum en sem
kynferðisverur. Önnur grein mann-
réttindasáttmála SÞ áréttar réttindi
þeirra: „Hver maður skal eiga kröfu
á réttindum þeim og fijálsræði sem
fólgin eru í yfirlýsingu þessari og
skal þar engan greinarmun gera
vegna kynþáttar, litarháttar, kyn-
ferðis, tungu, trúar, stjórnmála-
skoðana eða annarra skoðana,
þjóðemis, uppruna, eigna, ættemis
eða annarara aðstæðna." Ein megin
rökin gegn hafnandi afstöðu „án
refsingar“ eru þau að hægt sé að
hafna samkynhneigðinni sem slíkri
án þess að refsa samkynhneigðum.
3. Takmarkað samþykki mætti
nefna þriðju guðfræðilegu afstöð-
una til samkynhneigðar. Siðfræð-
ingurinn Helmut Thielicke er besta
dæmið um þessa afstöðu. Líkt og
Barth, segir Thielicke: „Grundvallar
sköpunarformið og hin tvö sköpuðu
kyn virðast réttlæta að talað sé um
samkynhneigð sem afvegaleiðingu
eða spillingu (perversion), sem að
minnsta kosti sé ekki í samræmi
við sköpunarformið." En Thielicke
er opnari fyrir sálrænum og læknis-
fræðilegum rannsóknum samtím-
ans um þetta efni. Þess vegna tekur
hann annað skref. „Nú sýnir reynsl-
an að eðlislæg samkynhneigð er
ómóttækileg fyrir læknisfræðilegri
og sálrænni meðferð, að minnsta
kosti að því er varðar að umskiptin
verði algjör." Auk þess segir hann
að ekki beri að gera lítið úr eðlis-
lægri samkynhneigð, ekki fremur
en ýmissi brenglun sköpunarinnar.
En hvað með kynlífstjáninguna?
Ef samkynhneigður maður getur
breytt kynhneigð sinni ber að leita
eftir því. Flestir geta það samt sem
áður ekki. Þá heldur Thielicke því
fram að þeim beri að göfga samkyn-
hneigðina og beina henni að æski-
legum verkefnum. En sumir geta
ekki haldið sig frá kynlífi. Ef því
er þannig farið ættu þeir að stofna
til kynlífssambanda á siðferðilega
ábyrgan hátt, þar sem um er að
ræða samþykki fullvaxta einstakl-
inga (consenting adult). Rök Thi-
elicke eru mikilvæg. Hann tekur
meira mið af reynslunni en fyrri
sjónarmið sem nefnd hafa verið.
Þessi rök tjá einnig afstöðu nokk-
urra kirkjudeilda um málið. Þeir
sem draga vilja siðferðilega ályktun
af fagnaðarerindinu gera sér grein
fyrir því að hæfileikinn til siðferði-
legrar ábyrgðar er fólginn í því að
taka sjálfan sig í sátt. En þetta er
um leið háð því hvort aðrir taki
mann í sátt og þegar dýpst er skoð-
að Guð. Fjölskyldur samkyn-
hneigðra hafa sagt þeim að þeir
tilheyri ekki fjölskyldum sínum,
kirkjan hefur tjáð þeim að þeir séu
syndarar vegna kynhneigðar
sinnar. Það eru þeir ekki, ekki frem-
ur en alkóhólistinn sé syndari vegna
drykkjusýkinnar. Eftir sem áður
játa allir kristnir menn með Páli
postula að þeir hafí syndgað og