Morgunblaðið - 23.12.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 1987
Draumar og vonbrigði
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Gestur Guðmundsson, Kristín Ól-
afsdóttir: ’68 HUGARFLUG ÚR
VIÐJUM VANANS. 356 bls. Tákn
— bókaútgáfa. 1987.
Þetta er uppreisn, hrópaði Lúðvík
sextándi þegar hann heyrði fréttim-
ar frá París. Nei, herra, þetta er
bylting!
Það sem gerðist í París vorið ’68
— var það uppþot eða bylting? Upp-
þot ef miðað er við að stjómarfar
hélst óbreytt og landamæri stóðu í
stað. Bylting ef litið er til þeirra
hugarfars- og lífsvenjubreytinga
sem á eftir fylgdu.
Hver er saga 68-kynslóðarinnar?
Hver var hún í raun og vem? Og
hvað hefur orðið af henni? Höfundar
þessarar bókar svara því svo: »Sagan
um 68 er saga um upplausn hefð-
bundinna gilda, um leit að nýjum
lífsháttum, um uppreisn. Hún er
saga um mikla drauma og töluverð
vonbrigði. Hún er saga um marg-
þætta strauma í mannlífinu, sem
blönduðust saman og greindust aft-
ur.« Höfundar benda réttilega á að
»fram eftir 7. áratugnum var ekkert
neðar á dagskrá í umræðum manna
og hugmyndaheimi en bylting*.
Hvað hratt þá af stað þessari skriðu?
Víetnam-stríðið? Menningarbylting-
in í Kína? Poppið? Höfundar skýra
það meðal annars svo að velferðin
í velferðarríkjunum hafi ekki náð til
allra, enn hafi margir lifað við neyð;
sem sagt: þjóðfélagslegt ranglæti.
Engin skýring er einhlit og ekki
heldur sú síðast talda. En allt kann
þetta að hafa haft sín áhrif. Foreldr-
ar 68-kynslóðarinnar, sem ólust upp
í fátækt kreppuáranna, lifðu af
þrengingar heimsstyrjaldarinnar og
byggðu síðan upp efnahagsundrið
fræga á 6. og 7. áratugnum, skildu
engan veginn að kynslóð, sem fædd-
ist inn í slíkt og þvílíkt dýrðarríki,
skyldi ekki vera himinlifandi og yfír
sig þakklát fyrir að mega fyrír-
hafnarlaust njóta lífsgæðanna sem
feður og mæður höfðu aflað þeim,
oft með æmu erfíði; jafnvel fómum.
Þeir skildu ekki að æska allra tíma
vill breytingar, að síst af öllu tjóir
að bjóða æskunni að standa vörð
um einhveija ríkjandi hefð, hversu
þægileg og auðveld sem hún annars
kann að vera. Því gerðist nú hið
óvænta og óútreiknanlega: Æskan
hóf uppreisn. »Engin viðtekin gildi
voru lengur heilög, og fólk slakaði
á ýmsum hömlum í kynlifi, prófaði
ný sambýlisform, fór oft úr fastri
vinnu og flakkaði um.« Ennfremur
minna höfundar á að »þetta rann
meira og minna saman við pólitíska
róttækni, sem setti mark sitt á
skóla, opinbert líf og allar þær stofn-
anir þar sem ungt fólk var«. Reyndar
fylgdu margir kennarar nemendum
sínum. Sögukennarar, svo dæmi sé
tekið, sögðu þeim að fleygja skmdd-
unum en viða þess í stað að sér efni
um heimsvaldastefnu Bandaríkja-
manna í Víetnam!
Eftir að rekja aðdraganda þessara
hreyfínga austan hafs og vestan
segja höfundar söguna eins og hún
gerðist hér heima og draga af henni
sínar ályktanir, auk þess sem þeir
kveðja til vitnis nokkra sem bárust
með straumnum. Árangur hreyfing-
anna telja þeir helst hafa orðið
varanlegan í kvennabaráttunni. Þá
er bent á að borgaraflokkar hafi
snemma leitast við að laga sig að
þessum nýju viðhorfum. Hugsanlega
hafa þeir talið að með því væru þeir
að draga broddinn úr baráttu hreyf-
inganna; sigra þær með því að
sameinast þeim.
Höfundar munu sjálfir teljast til
umræddrar kynslóðar og vita þá
hvað þeir eru að segja. Þeir taia um
vonbrigði. Það getur vafalaust staf-
að af því að þeir hafi búist við
miklu. En hafði ekki 68-kynslóðin
sín varanlegu áhrif þegar öllu er á
botninn hvolft, og þau hvergi lítil?
Vanmeta þeir ekki að ýmsu leyti
breytingar þær sem hreyfingamar,
beint, en þó langmest óbeint, komu
til leiðar? Minnumst þess að 68-
kynslóðin er ekki lengur »óþægur
Kristín Ólafsdóttir
Gestur Guðmundsson
götuskrílL. Hún er víða komin til
áhrifa. Smásaman, og í raun furðu-
snemma, tókust allgóðar sættir með
róttæklingunum og borgaraöflun-
um, eins konar óformlegur samning-
ur, þar sem vinstri öflunum voru
eftirlátin menntamál og fjölmiðlun
gegn því að borgaraöflin héldu í friði
sínum atvinnu- og fjármálum. Geng-
ur ýmsum hægri mönnum báglega
að botna í þess háttar þversögn þar
sem samkomulagið er hvergi skjal-
fest og enginn vill opinskátt við það
kannast. í reyndinni er það þó dyggi-
lega haldið af báðum; eins konar
smáútgáfa af valdajafnvægi austurs
og vesturs. Þar með var 68-kynslóð-
in orðin afl og þurfti ekki fleiri
uppreisnir! Höfundar eru ekkert að
leyna þessu. En viðurkenna það
kannski ekki berum orðum.
Mikil áhersla er í bók þessari lögð
á poppið og aðra listiðkun 68-kyn-
slóðarinnar, og það vafalaust rétti-
lega. Mestailt tengdist það
stjómmálabaráttunni á einn eða
annan hátt. Sjónvarpið vó þó senni-
lega þyngra á metunum. Flestar
uppákomur þessara ára voru beinlín-
is settar á svið fyrir sjónvarp. Þess
vegna talaði hreyfingin meira með
athöfnum en orðum. Hvar sem
kröfuspjaldi var lyft var sjónvarpið
komið á vettvang og hefur svo haid-
ist síðan, allt til þessa dags. Mest
var þó lagt upp úr átökum við lög-
reglu. Það var hasar sem fór ekki
framhjá neinum sem sat fyrir fram-
an skerminn, aflaði hópnum frægðar
og þjappaði honum saman. Fullorðna
fólkið og ráðsetta stóð agndofa,
skelft og orðlaust frammi fyrir þess-
um nýja tjáningarmáta, kaus sína
gömlu flokka með sýnu meiri áherslu
en nokkru sinni fyrr og var þá fljót-
lega farið að tala um hinn þögla
meirihluta. De Gaulle vildi koma
fram í sjónvarpi og tala til þjóðarinn-
ar en var neitað! Þá voru völd
stríðshetjunnár hættast komin á öll-
um hennar ferli.
Þuríður Pálsdóttir og Jóhanna Sveinsdóttir.
Á besta aldrí
Fróðleg hlýtur bók þessi að telj-
ast, alveg án hliðsjónar af því
hvemig maður hugsar til atburða
þeirra sem skóku heiminn fyrir tutt-
ugu árum. Þetta er alls ekkert
minningarrit. Höfundar bókarinnar
eru enn meðvitaðir svo notað sé rót-
tækt orð. Þetta er því allt eins
baráttu- og vamarrit. »Við ... erum
vitaskuld ekki laus við að leggja
hlutdrægt mat á efni hennar, og það
kemur fram í efnisvali, efnistökum
og mati okkar, þótt við höfum reynt
að sýna sanngimi.«
Margur unglingurinn heldur
tryggð við æskuhugsjón sína ævi-
langt. 68-kynslóðin mun vafalaust
halda í sína og hvergi hvika frá
sínum upphaflegu markmiðum. Þar
með er hugsjónin orðin að rétttrún-
aði. En enginn rétttrúnaður varir
um aldur og ævi. Ólíklegt er að
næsta öld haldi í duttlunga þessar-
ar. Það sýnir — þrátt fyrir aiit —.
seiglu 68-kynslóðarinnar að hún
skuli enn halda þeim áhrifum sem
hún ávann sér með ærslum og lát-
um. Öruggt er að hinn þögli meiri-
hluti mun ekki hrófla við stöðu
hennar í menntakerfi og fjölmiðlum
hér eftir frémur en hingað til. Til
þess hefur hann hvorki dug né
áræði, og kannski ekki heldur vilja.
Það er tíminn, þessi miskunnarlausa
jarðýta, sem breytir og byltir og
mun á endanum úrelda orð allra
þeirra sem deildu ’68.
Margar myndir eru í bókinni og
nafnaskrá. Hvort tveggja minnir á
að þetta var allfjölmenn en eigi að
síður nokkum veginn lokuð hreyfing
ungmenna, aðallega námsmanna.
Mikil samkennd var með þessu fólki
og mun svo vafaiaust haldast svo
lengi sem það lifir. Sá, sem vildi
kynna sér geðflælq'ur og kæki þjóð-
félagsins á því herrans ári 1987
skyldi lesa þessa bók því þama er
skilningslykill að ýmsu sem ella kann
að sýnast torráðið, einkum að því
er tekur til menningarmálanna.
_________Bækur________________
Katrín Fjeldsted
Höfundur: Jóhanna Sveinsdóttir
í samvinnu við Þuríði Pálsdóttur.
Prentverk: Oddi hf.
Hönnun kápu: AUK hf/ Jóna
Sigríður Þorleifsdóttir.
Ljósmyndir: Rut Hallgrímsdóttir.
Forlagið, Reykjavík 1987.
Út er komin bók um breytinga-
skeið kvenna. Bók, sem lengi hefur
vantað og er kærkomin fróðleiks-
lind fyrir konur á öllum aldri. Bókin
„Á besta aldri“ er árangur sam-
starfs tveggja kvenna, sem báðar
em þekktar, hvor á sínu sviði.
Þuríður Pálsdóttir, söngkona, er
einn okkar þekktustu listamanna.
Hún kvaddi sér hljóðs í heimi bók-
mennta með bók sinni „Líf mitt og
gleði" í fyrra, sem skráð var af
Jónínu Michaelsdóttur á afar vand-
aðan hátt og næman. Nú er það
Jóhanna Sveinsdóttir sem vinnur
að bók með Þuríði. Fyrstu kynni
mín af Jóhönnu voru þau að lesa
skemmtilega skrifaða matreiðslu-
þætti hennar í Helgarpóstinum
undir nafninu „Matkrákan". Margir
muna eftir bók hennar „íslenskir
elskhugar".
Bókinni er skipt í tíu kafla, sem
hver um sig hefur marga undir-
kafla, suma stutta. Víða er tæpt á
áhugaverðum atriðum, en lesanda
síðan vísað á nánarí umfjöllun síðar
í bókinni. Þetta er stflbragð, sem
setur nokkum svip á bókina. Reynd-
ar slítur þetta stundum þráðinn
fyrir lesandanum, sem ef til vill er
orðinn niðursokkinn í efnið og vill
lesa meira. Þó er stfllinn vandaður
og bókin afar læsileg.
Meðalaldur fólks hefur farið
hækkandi og nú er svo komið að
flöldi kvenna lifir um það bil 30 ár
eftir tíðahvörf, eða tæpan þriðjung
ævi sinnar. Breytingaskeiðið hefur
verið lítið rætt kvenna á meðal hér-
lendis eins og víða annars staðar
J óhannesarpassí an
Hljómplötur
Egill Friðleifsson
FYRSTU geisladiskamir, þar sem
íslenskir listamenn flytja klassiska
tónlist, bárust mér f hendur ( vik-
unni sem leið. Það er Kór Lang- *
holtskirkju ásamt einsöngvurum og
hljómsveit undir sljóm Jóns Stef-
ánssonar sem býr Jóhannesarpassiu
J.S. Bach svo glæsilega umgjörð.
Og tæknin lætur ekki að sér hæða.
Diskamir eru framfaraskref og
hafa ótviræða yfírburði yfír plöt-
umar. Það er ekki í svo lítið ráðist
af fjárvana kór að leggja út í svo
kostnaðarsama framkvæmd og ber
að lofa þá fyrir framtakið og áræð-
ið. Hljóðritun verksins fór fram á
tónleikum kórsins í Langholtskirkju
á föstudaginn langa ( aprfl sl. Að
gefa út slfkar upptökur hefur bæði
kosti og galla. Kostimir em þeir
að þeim fylgir spenna og andrúms-
loft konsertsins, en gallamir hins
vegar að ekkert er hægt að endur-
taka þó eitthvað fari úrskeiðis. Og
hér er ekki með öllu um hnökra-
lausan flutning að ræða enda verkið
langt og viðamikið, en víða er að
finna mjög góð atriði, einkum hjá
kómum og guðspjallamanninum,
sem hér er sunginn af Michael
Goldthorpe.
J.S. Bach lauk við að semja Jó-
hannesarpassfuna skömmu eftir að
hann tók við starfi kantors við Tóm-
asarkirkjuna í Leipzig áríð 1723.
Verkið fiallar um, eins og nafnið
bendir til, píslareögu Frelsarans á
nq'ög áhrifaríkan og dramatfskan
hátt þar sem kórinn hefur miklu
hlutverki að gegna og stendur sig
hér með prýði. Hljómurínn er þrótt-
mikill og sveigjanlegur og túlkunin
gædd þeirri andakt sem við á og
rís hæst í hinu stórkostlega næst
sfðasta atriði „Ruht wohl“ f góðri
samvinnu við hljómsveitina. Ein-
söngvarar eru þau Ólöf Kolbrún
Harðardóttir, Solveig M. Björling,
Kristinn Sigmundsson, Viðar Gunn-
arsson og Michael Goldthorpe, auk
þess sem nokkrir kórfélagar fara
með minni hlutverk. Hlutur ein-
söngvaranna er nokkuö misjafn,
þar sem guðspjallamaðurinn ber af.
Raunar birtist umsögn um tónleik-
ana hér f blaðinu á sfnum tfma og
er ástæðulaust að endurtaka það.
Að vísu gefst nú tækifæri til að
gaumgæfa hvert atriði f rólegheit-
um. Svo er geisladiskunum fyrir
að þakka.
og konur hafa því ekki lært af
mæðrum sínum við hveiju þær
mættu búast á þessu æviskeiði eða
hvemig þær ættu að bregðast við
því. Þær hafa því setið uppi einar
með vandamálin og ekki haft að-
gang að öðru lesefni en mislélegum
greinum í tímaritum. Læknar hafa
ekki staðið sig sem skyldi á ritvellin-
um og vanrækt að koma á framfæri
þeirri þekkingu sem konur eiga
kröfu til. Reyndar eru í bókinni
nefndar tvær bækur eftir erlenda
lækna, gefnar út 1966 og 1972, sem
einkennst hafi af hroka og fordóm-
um gagnvart konum, og hafi átt
sinn þátt í að viðhalda hinni nei-
kvæðu mynd sem fjöldi kvenna og
karla hafa af tíðahvörfum og mið-
aldra konum.
Þuríður Pálsdóttir hefur f mörg
ár viðað að sér efni og fróðleik um
breytingaskeiðið og haldið ótal er-
indi um það í kvennahópum, þótt
ekki hafi það verið á allra vitorði.
Aðild hennar að þessari bók er því
eðlilegt framhald af margra ára
starfi og ber að fagna því að hún
skuli hafa komið því á framfæri við
aðrar konur. Ég get ekki annað séð
en að hvaða læknir sem er gæti
verið stoltur af að hafa skrifað slíka
bók. Hún er það nákvæm fræðilega
séð, en líka full af skilningi, mann-
legri hiýju og uppörvun. Hún á
erindi við allar konur, líka þær
yngri, því að fyrstu áratugir ævinn-
ar ráða nokkru um það hvemig elli
og miður aldur verða, þar á meðal
breytingaskeiðið.
Mér fannst mikill fengur að kafl-
anum um beinþynningu, úrkölkun
beina, sem stundum er kölluð
„hljóðláti óvinurinn" og talið er að
jafhvel 40% kvenna fái í einhveijum
mæli. Við tíðahvörf minnkar horm-
ónaframleiðslan og estrogenhorm-
ón getur ekki lengur hindrað
kalkupptöku úr beinum, líkaminn
gengur á beinforðann og ekki síst
sé ekki nægilegt kalk f fæðunni.
Það vill brenna við að konur á miðj-
um aldri séu að reyna að þyngjast
ekki um of og forðist þvf t.d. mjólk
og mjólkurvörur. Þetta er miður,
þar sem undanrenna og léttmjólk
innihalda jafnmikið af kalki og ný-
mjólk en mun færri hitaeiningar.
Beinþynning veldur þvf að beinin
verða stökkarí og brothættari. Haft
er eftir Dr. Penny Wise Budoff að
beinþynning virðist helst koma
fram hjá konum sem eru grannar
og lágvaxnar, hreyfa sig lítið, eru
af norður-evrópskum uppruna, ljós-
ar á húð og hár. Þær neyta gjaman
áfengis og tóbaks, hafa búið við
fremur lélegt mataræði, kalk- og
D-vitamfnsnautt, og mögulegt er
að beinþynning sé algeng í fjöl-
skyldum þeirra.
Höfundar hafa notið aðstoðar
Gunnars Helga Guðmundssonar
heimilislæknis, Ingólfs Sveinssonar
geðlæknis og Víglundar Þorsteins-
sonar kvensjúkdómalæknis. Þeir
hafa skrifað hver sinn kaflahluta,
og Vfglundur að auki lesið handrit-
ið yfir og gert athugasemdir.
Bókina prýða óvenju fallegar
ljósmyndir af konum á ýmsum
aldri. Heiti bókarinnar hittir beint
f mark.