Morgunblaðið - 26.05.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 1989

Framkvæmdir varnarliðsins o g sam-
keppni erlendra verktakafyrirtækja
Seinni grein
eftirPálma
Kristinsson
Að undanförnu hefur mikið verið
fjallað um verktakastarfsemina á
Keflavíkurflugvelli og hugsanlegar
breytingar á fyrirkomulagi því sem
verið hefur við lýði í um 35 ár.
Tilefni þessarar umfjöllunar eru
hugmyndir sem nefndar hafa verið
um að auka eignarhluta ríkisins í
íslenskum aðalverktökum sf. úr
25% í 40% og að ríkið fái tvo menn
í stjórn þess í stað eins áður ásamt
því að þriðji forstjórinn verði ráðinn
að fyrirtækinu samkvæmt tilnefn-
ingu utanríkisráðherra. í framhaldi
af þessu hafa síðan spunnist all-
miklar umræður um fyrirkomulag
verktakastarfseminnar fyrir vam-
arliðið þar sem sitt sýnist hveijum
eins og reyndar um þær hugmyndir
sem nefndar voru hér í upphafi.
Eins og kunnugt er hefur Verk-
takasamband íslands lengi barist
fyrir því að fá þessari starfsemi
breytt þannig að einokun íslenskra
aðalverktaka og Keflavíkurverk-
taka verði aflétt og að framkvæmd-
ir þessar yrðu boðnar út eins og
almennt gildir um opinberar fram-
kvæmdir hér á landi. Vorið 1988
samþykkti stjóm sambandsins ítar-
lega stefnu í þessum málum sem
kynnt var rækilega í íjölmiðlum og
á fundum með ráðamönnum þjóðar-
innar.
Stefna sambandsins er í stuttu
máli þessi:
a) Aflétta ber einokun ofan-
greindra fyrirtækja á þessari
starfsemi.
b) Allir samningar við varnarliðið
verði á einni hendi, þ.e. nýs fyrir-
tækis sem yrði í eigu ríkisins
og sveitarfélaganna á Suður-
nesjum. Þetta fyrirtæki yrði ein-
göngu stjómsýslulegs eðlis líkt
og Hitaveita Reykjavíkur o.fl.
opinber fyrirtæki en annaðist
ekki hinar eiginlegu verkfram-
kvæmdir.
c) Allar verkframkvæmdir verði
boðnar út á viðskiptalegum og
faglegum gmndvelli án sér-
stakra hindrana, s.s. vegna er-
lendrar samkeppni. Um þessar
framkvæmdir giltu (eftir því sem
við verði komið) sömu kröfur,
venjur, reglur og staðlar og gilda
um aðrar framkvæmdir hér á
landi.
Meðal félaga sambandsins hefur
ríkt full eining og samstaða um
þessa stefnu frá því að hún var
samþykkt.
Þetta fyrirkomulag er hliðstætt
því sem þekkist víðast hvar erlend-
is, t.d. í herstöðvum Bandaríkjanna
og NATO og vegna verkfram-
kvæmda sem fjármagnaðar eða
kostaðar em af Efnahagsbandalag-
inu, Alþjóðabankanum og fleiri aðil-
um. Grandvallarreglan er jafnan sú
að einhver einn opinber aðili í
verklandinu annist milligöngu
milli þess sem fjármagnar eða kost-
ar viðkomandi framkvæmd (sem í
þessum tilvikum er erlendur að
hluta eða að öllu leyti) og þeirra
sem annast sjálfar framkvæmdirn-
ar. Jafnframt er regian sú að fram-
kvæmdir séu boðnar út — án hindr-
ana — á viðskiptalegum og fagleg-
um granni miðað við a'menn lög
og reglur er gilda í viðkomandi
verklandi.
Erlend samkeppni
Verktakasambandið telur ástæðu
til að vara við hugmyndum sem
fram hafa komið hjá ýmsum sem
um þessi mál hafa fjallað að undan-
fömu um að loka fyrir samkeppni
erlendra verktaka, verði ákveðið að
bjóða út þessar framkvæmdir. Fyrir
því liggja einkum tvær meginástæð-
ur: í fyrsta lagi er ástæðulaust að
óttast áhrif erlendrar samkeppni
þar sem ísiensk verktakafyrirtæki
búa við sterkari samkeppnisstöðu
um þessi verkefni en erlend fyrir-
tæki. í öðru lagi skal á það bent,
að allt frá stofnun Verktakasam-
bandsins hefur það verið eitt af
megin baráttumálum þess að beij-
ast fyrir opnum markaði og fijálsri
samkeppni á sviði mannvirkjagerð-
ar hér á landi. Hætt er við því að
óeðlileg viðskiptahindran á borð við
þá sem hér um ræðir skaði íslenska
hagsmuni bæði inn á við og út á
við. Hér á eftir verður reynt að
skýra þetta nánar.
Á alþjóðamarkaði hefur nálægðin
við verkstað almennt mun meiri
áhrif á samkeppnisstöðu fyrirtækja
en í öðram atvinnugreinum. í þessu
sambandi er oft talað um að ákveð-
in „staðarvernd" fylgi nálægðinni
við markaðinn og miðað við reynslu
hérlendis má ætla, að slík vemd
geti í vissum tilfellum skipt nokkr-
um prósentum eða jafnvel tugum
prósenta í einstaka tilvikum. Skýr-
ingarnar á þessu era einkum eftir-
farandi:
1. Launakostnaður og nýting
vinnuafls:
Til að draga úr kostnaði (s.s. uppi-
halds- og ferðakostnaði) reyna
fyrirtæki yfirleitt að nýta stað-
bundið vinnuafl. „Nýting“
vinnuafls er háð ýmsum atriðum
s.s. starfsaldri í viðkomandi fyr-
irtæki, stjómun á vinnustað,
tungumálaþekkingu o.fl.
2. Ferða- og uppihaldskostnaður
vegna ýmissa lykilstarfsmanna.
3. Flutningskostnaður á vélum og
búnaði.
4. Staðbundin þekking;
Tengsl við viðskiptaaðila og yfir-
völd á viðkomandi svæði. Mis-
munandi lög, reglugerðir, staðl-
ar, verkaðferðir og venjur.
5. Tungumálaerfiðleikar;
þ.e. í samskiptum yfirmanna við
viðskiptaaðila og yfirvöld.
Áhrif þeirra samkeppnisþátta
sem hér hafa verið nefndir era mjög
mismunandi frá einu verki til ann-
ars. Það sem einkum ræður úrslit-
um í því sambandi er eftirfarandi:
a) Umfang verks, þ.e. upphæð
verksamnings.
b) Lengd verktíma (samhengi
milli verktíma og stærðar
verks).
c) Tegund verks, þ.e.;
— byggingar (mism. áhrif eftir
teg.),
— jarðvinna (flugvellir, hafnir,
vegir o.s.frv.).
— annað (malbik, olíuleiðslur,
tæknil. flókin verk).
Eins og minnst var á hér að fram-
an hefur Verktakasambandið, allt
frá stofnun þess árið 1968, barist
fyrir opnum markaði og fijálsri
samkeppni á sviði mannvirkjagerð-
ar hér á landi undir kjörorðinu „Is-
land einn markaður". Jafnframt
hefur sambandið lagt aukna áherslu
á að skapa íslenskum verktakafyrir-
Pálmi Kristinsson
tækjum möguleika á því að hasla
sér völl í samkeppni um verkefni á
erlendum mörkuðum. Þannig hafa
nokkur íslensk verktakafyrirtæki
annast framkvæmdir á Grænlandi
og í Færeyjum með góðum árangri
og unnið er að því að afla verkefna
m.a. í Sovétríkjunum, Bretlandi og
víðar. Þá hafa margir stjórnendur
íslenskra verktakafyrirtækja haft
yfiramsjón með stórframkvæmdum
í flestum heimsálfum og öðlast
mikla reynslu sem hefur skilað sér
í rekstri viðkomandi fyrirtækja hér
á landi.
Það væri því í mótsögn við þessa
stefnu ef sambandið styddi tillögur
um að hindra samkeppni erlendra
fyrirtækja um verkefni á vegum
varnarliðsins. Slíkt gæti allt eins
leitt til þes að íslenskum fyrirtækj-
um yrði í vaxandi mæli meinaður
aðgangur að ýmsum verkefnum
erlendis og þá ekki eingöngu hjá
NATO eins og verið hefur allt frá
því að stjórnvöld fólu íslenskum
aðalverktökum einokun þessara
framkvæmda fyrir um 35 áram.
Svo virðist sem ýmsir stjórn-
málamenn og aðrir sem um þessi
mál hafa fjallað átti sig ekki á
þeirri staðreynd að islenskur
verktakamarkaður er og hefur verið
opinn erlendum fyrirtækjum svo
lengi sem elstu menn muna. Það
að erlend verktakafyrirtæki hafa
ekki náð að hasla sér völl hér á
landi t.d. í vegagerð, byggingu
skólamannvirkja, íbúða o.s.frv. er
því ekki til komið vegna þess að
markaðurinn hafi verið lokaður
heldur fyrst og fremst vegna smæð-
ar markaðarins.
Verktakasamband íslands er að-
ili að Evrópusamtökum verktaka-
sambanda (FIEC) og samtökum
norrænna verktakasambanda og
auk þess hefur sambandið átt
óformleg samskipti við bandaríska
verktakasambandið. I gegnum
þessa samvinnu hafa þróast
ákveðnar leikreglur um opinn mark-
að og frjálsa samkeppni sem aðild-
arsamböndin hafa skuldbundið sig
til að fylgja eftir í samræmi við lög
og aðstæður í hveiju landi. Þá má
geta þess að Verktakasambandið
hefur iðulega aðstoðað erlend fyrii-
tæki og sendiráð erlendra ríkja hér
á landi við öflun upplýsinga um
éinstakar verkframkvæmdir og
komið þeim í sambönd við innlend
verktakafyrirtæki og aðra er tengj-
ast viðkomandi framkvæmd hafi
þess verið óskað. Sem nýleg dæmi
um slík verkefni má nefna jarðgöng
gegnum Ólafsfjarðarmúla og stíflu-
og veituframkvæmdir við Blöndu-
virkjun. Slík þjónusta er talin eðlileg
og sjálfsögð hjá öðram samböndum
innan FIEC og stendur íslenskum
fyrirtækjum að sjálfsögðu einnig til
boða þar.
Það er mat sambandsins að vernd
sú sem felst í nálægðinni við þessi
verkefni eigi að vera nægileg undir
öllum eðlilegum kringumstæðum til
að veita íslenskum fyrirtækjum það
forskot sem þörf er á í samkeppn-
inni við erlend fyrirtæki. Nægir í
þessu sambandi að benda á niður-
stöður þeirra samkeppnisútboða
sem farið hafa fram hér á landi á
liðnum áratug með þátttöku er-
lendra fyrirtækja en flest þessara
verkefna hafa verið stærri og um-
fangsmeiri en almennt gildir hjá
varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli.
Eitt mikilvægasta atriðið í
tengslum við samkeppnisstöðu er-
lendra verktakafyrirtækja hér á
landi er umfang og lengd verk-
samninga. Því stærri sem verkefn-
in era þeim mun sterkari verður
staða erlendra fyrirtækja í sam-
keppninni við hin íslensku. Þannig
gætu t.d. rammasamningar til
lengri tíma um ákveðin verkefni eða
jafnvel öll verkefni á tímabilinu
gert útslagið í þessu sambandi. Slíkt
fyrirkomulag er víða notað, t.d. í