Morgunblaðið - 02.12.1989, Blaðsíða 23

22
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 1989

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsipgastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Stýrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Vantraust og
utanríkismál
Umræður um vantraust á
ríkisstjórnina tóku sér-
kennilega stefnu í fyrrakvöld
þegar Jón Baldvin Hannibals-
son, utanríkisráðherra, og sum-
ir aðrir talsmenn stjórnarflokk-
anna héldu því fram, að tillagan
um vantraustið hefði komið
fram á tíma, sem væri óheppi-
legur fyrir utanríkishagsmuni
okkar íslendinga. Utanríkis-
ráðherra gerði mikið veður út
af því, að hann hefði orðið að
boða forföll á fundum, sem
hann átti að mæta á vegna
formennsku sinnar í EFTA-
ráðinu.
Þess eru fjölmörg dæmi,
a.m.k. í lýðræðisríkjum, að
stjórnmálamenn verði að
breyta áformum sínum um
fundahöld erlendis eða opin-
berar heimsóknir vegna aðkall-
andi vanda heima fyrir. Þetta
skilja stjórnmálamenn í öðrum
löndum mæta vel og gera auð-
vitað engar athugasemdir við.
Þess vegna er upphlaup ut-
anríkisráðherra og annarra
talsmanna stjórnarflokkanna
af þessum sökum furðulegt og
óskiljanlegt og raunar dálítið
barnalegt.
Hvort sem ráðherrum líkar
betur eða ver hljóta þeir að
taka tillögu, sem lögð er fram
á Alþingi um vantraust á ríkis-
stjórn, alvarlega. Þess vegna
var það rétt ákvörðun hjá ut-
anríkisráðherra að fresta utan-
för sinni og standa fyrir máli
sínu á því þingi, sem hann
sækir ráðherraumboð sitt til.
Það var á hinn bóginn óþarfi
að hafa uppi harmagrát frammi
fyrir alþjóð af þessum sökum.
Andrúm í stjórnmálabarátt-
unni hér hefur verið eitraðra
frá stjórnarslitunum í fyrra en
verið hefur í áratugi. Þetta er
áhyggjuefni. En hitt er ekki við
hæfi að fjalla um látna stjórn-
málaleiðtoga með þeim hætti,
sem gert var í vantraustsum-
ræðunum í fyrrakvöld.
íslandi hefur verið stjórnað
með samsteypustjómum í ára-
tugi. Slikar ríkisstjórnir byggj-
ast á sæmilega góðu persónu-
legu samkomulagi milli for-
ingja stjórnmálaflokka. Ef þeir
menn, sem um skeið hafa talað
af mestri heift hver í annars
garð, géta ekki sett niður per-
sónulegar deilur sínar em þeir
ekki færir um að taka á sig
þá ábyrgð, sem landstjórninni
fylgir.
Nýjar
skatta-
hækkanir
egar staðgreiðslukerfi
skatta var tekið upp var
skattprósentan lækkuð töluvert
til þess að ekki yrði um raun-
hækkun tekjuskatta að ræða.
Þegar skattar voru greiddir
eftir á var augljóst, að verð-
bólgan minnkaði skattbyrðina
töluvert.
Núverandi ríkisstjórn hefur
á einu ári hækkað staðgreiðslu
skatta um fjögur prósentustig.
Hún er komin vel á veg með
að fara með staðgreiðsluhlut-
fallið upp í það sama og var
þegar skattar voru greiddir eft-
ir á. Með ýmsum öðrum ráð-
stöfunum hefur ríkisstjórnin
hækkað tekjuskattana töluvert
til viðbótar. Skattahlutfallið er
að verða svo hátt að búast má
við, að viðleitni fólks til að
svíkja undan skatti verði ríkari
en verið hefur um skeið.
Samhliða þessum miklu
skattahækkunum á einu ári
hefur ríkisstjórnin framkvæmt
mikla kjaraskerðingu að öðru
lejrti. Sú kjaraskerðing var að
hluta til óhjákvæmileg vegna
aðstæðna í þjóðarbúsH.apnum.
En að öðru leyti er þessi kjara-
skerðing til komin vegha þess,
að ríkisstjórnin hefur ekki haft
kjark til þess að takast á við
það verkefni, að skera niður
ríkisútgjöld.
Of mikil umsvif ríkisins eru
ein af meginástæðum þess
vanda í efnahagsmálum, sem
þjóðin glímir nú við. Þær gífur-
legu skattahækkanir, sem þessi
ríkisstjórn hefur beitt sér fyrir,
hefðu ekki þurft að koma til
ef ríkisstjórnin hefði haft dug
í sér til þess að hreinsa til í
því búi, sem hún ber ábyrgð
á, með sama hætti og hún hef-
ur gert kröfu til að einstakling-
ar og atvinnufyrirtæki geri á
sínum vettvangi og þessir aðil-
ar hafa gert.
Jón Baldvin
féll á prófinu
eftir
Þorstein Pálsson
Atkvæðagreiðsla um vantraust á
ríkisstjórnina fór eins og vænta
mátti. Það vakti þó nokkra athygli
að ýmsir þingmenn stjórnarflokk-
anna þurftu að gera grein fyrir at-
kvæði sínu með iðrandi stefi.
Ástæðan fyrir því að tiilaga um
vantraust var flutt nú á einmitt
rætur að rekja til þess að þingmenn
stjórnarflokkanna hafa að undan-
förnu verið að þvo hendur sínar með
því að gera ágreining við ríkisstjórn-
ina og lýsa andstöðu við ýmsa meg-
in þætti í stefnu hennar.
Utanríkisráðherra á plani
með Asgeiri Hannesi
Ég hafði orðið var við að ýmsir
töldu að hér fylgdi hugur máli.
Ástæða var því til þess að láta það
koma í ljós við atkvæðagreiðslu á
Alþingi. Þar kemur hin raunverulega
afstaða fram og eftir þessa atkvæða-
greiðslu þýðir lítið fyrir stjórnar-
þingmenn að reyna að ganga í augu
kjósenda með því að þvo hendur
sínar af ríkisstjórninni.
En óneitanlega vakti það athygli
hversu margir þingmenn stjórnar-
flokkanna þurftu að afsaka frammi
fyrir alþjóð hvernig þeir greiddu at-
kvæði. Sannanlega bar það ekki
vott um trausta innviði. Reyndar
má segja að það hafi varpað Ijósi á
þann hringlandahátt sem einkennir
stjórnarfarið um þessar mundir.
Ríkisstjórnin keypti sér þingmeiri-
hluta, svo sem frægt varð, síðastlið-
ið sumar. En ekki hefur það haft
áhrif til að bæta stjórnarfarið. Upp-
lausnin er sannanlega meiri en áður
og útlitið framundan svartara. Tölur
um fallandi kaupmátt langt umfram
rýrnun þjóðartekna eru skýrasta
dæmið þar um.
Úrræðaleysi stjórnarinnar kemur
m.a. fram í því að stjómarflokkarnir
þurfa nú á kostnað skattborgaranna
að efna til funda og auglýsingaher-
ferðar í þeim tilgangi að leita eftir
hugmyndum um atvinnumálastefnu.
Fyrir utan það smekkleysi að nota
peninga skattborgaranna í almenna
flokksstarfsemi lýsir þetta tiltæki
því mæta vel hversu áttavillt ríkis-
stjórnin er.
Uppistaðan og ívafið í öllum varn-
arræðum talsmanna stjórnarflokk-
anna í vantraustsumræðunni voru
persónulegar og oft hatursfullar ár-
ásir á formann Sjálfstæðisflokksins.
Og mesta athygli mína vakti að for-
maður Alþýðuflokksins skyldi í þeim
efnum vera á sama plani og Ásgeir
Hannes Eiríksson. Varnarræður af
þessu tagi lýsa aðeins veikum mál-
stað.
Raunvextir sjávar-
útvegs hækka
Það kemur nú æ betur í ljós að
krafa Sjálfstæðisflokksins í fyrrver-
andi ríkisstjórn um raungengisbreyt-
ingu var bæði rétt og nauðsynleg á
þeim tíma. Vandi atvinnuveganna
stafar fyrst og fremst af því að raun-
gengisbreytingin kom heilu ári of
seint. Og auðvitað er ástæða til að
rifja það upp að Halldór Ásgrímsson
sjávarútvegsráðherra tók haustið
1988 pólitíslca hagsmuni Alþýðu-
flokksins fram yfir hagsmuni sjávar-
útvegsins.
Núverandi ríkisstjórn byijaði á því
að koma upp millifærslu og styrkja-
kerfi og beina í gegnum það erlend-
um lánum inn í sjávarútveginn. Þrátt
fyrir raungengisbreytinguna sem
kom ári of seint er lítil von til þess
að sjávarútvegurinn geti staðið und-
ir greiðslubyrði af þessum lánum
þegar þau fara að falla. Það á að
vera verk næstu ríkisstjórnar að
leysa þann vanda. Eiginíjárstaða
sjávarútvegsins hefur ekkert batnað
á þessu ári en rekstrarskilyrði fryst-
ingar eru auðvitað betri eftir raun-
gengisbreytingu síðustu vikna.
Athyglisvert er að í nýrri greinar-
gerð Seðlabankans kemur fram að
raunvextir á láhum sjávarútvegs
miðað við innlent verðlag hafa
hækkað frá árinu 1988 úr 10,8% í
13,3% á þessu ári. En í þessari
greinagerð segir einnig að jafnvægi
á lánsfjármarkaði og heldur lægri
almenna raunvexti á innlendum lán-
um en fyrr megi fyrst og fremst
rekja til vaxtastefnunnar árið 1988.
En bankinn telur engar líkur á lækk-
un raunvaxta á næstunni.
Islandsmet í söfiiun
erlendra skulda
Fyrir liggja tölulegar upplýsingar
um að núverandi ríkisstjórn er að
setja íslandsmet í söfnun erlendra
skulda. Hún stefnir að því að erlend-
ar skuldir verði á næsta ári komnar
yfir 53% af landsframleiðslu og að
Islendingar verða að taka fimmtu
hveija krónu af útflutningstekjum
sínum í endurgreiðslur á erlendum
lánum.
Auðvitað hefur hin mikla kaup-
máttarrýrnun dregið úr innflutningi
og gert vöruskiptajöfnuðinn hag-
stæðari en áður. En heildarstaða
íslands gagnvart útlöndum kemur
fram í viðskiptajöfnuðinum. Og hann
er enn sem fyrr óhagstæður og eng-
ar horfur á marktækum brejdingum
á því sviði á næstunni.
Hálf skattendurgreiðsla
í stað fiillrar
Að undanförnu hefur getuleysi
ríkisstjórnarinnar komið mæta vel
fram í ráðleysi og deilum stjórnar-
flokkanna um framkvæmd á lögum
um virðisaukaskatt frá 1988 en þau
eiga að taka gildi nú um áramótin.
Þar hefur hver höndin verið upp á
móti annarri undanfarnar vikur og
ríkisstjómin og einstakir stjórnar-
flokkar hafa skipt um skoðun á
málinu því sem næst daglega. Þetta
er óviðunandi framkoma gagnvart
fyrirtækjum og skattgreiðendum
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 1989
t-r+-r
Þorsteinn Pálsson
„Á milli Alþýðuflokks-
ins og Sjálfstæðis-
flokksins er enginn
ágreiningur að því er
varðar stefiiumörkun
um áframhaldahdi
formlegar samninga-
viðræður á þessu sviði.“
sem eiga að undirbúa sig undir eina
mestu kerfisbreytingu í skattamál-
um sem ákveðin hefur verið.
Nýjasta útgáfan af ákvörðunum
ríkisstjórnarinnar felur í sér að
hækka á söluskattinn upp í 24,5%
og jafnframt á að stórhækka tekju-
skattinn. Alþýðuflokkurinn varð í
annað sinn að leggja niður rófuna
varðandi kröfuna um frestun á gildi-
stöku virðisaukaskattsins. Og kröf-
um verkalýðsfélaganna um tvö þrep
■—í—;—1—i—.■ ; ;■,■)<—r-TT—rf
í virðisaukaskatti er með öllu hafn-
að. En til þess að róa þingmenn
Framsóknarflokksins og rugla al-
menning í ríminu á að heíja þegar
endurskoðun á grundvallaratriðum
þessa nýja skattkerfis með það í
liuga að halda reglunni í eitt þrep í
dag og tvö á morgun.
I núverandi söluskattskerfi er
söluskatturinn endurgreiddur að
fullu á brýnustu lífsnauðsynjar eins
og kjöt og mjólk. En í nýja virðis-
aukaskattskerfinu er ætlun núver-
andi ríkisstjórnar að endurgreiða
virðisaukaskattinn aðeins að hluta á
þessar brýnustu lífsnauðsynjar.
Kyrrsetning utan-
ríkisráðherra
Deilurnar innan ríkisstjórnarinnar
um virðisaukaskattsmálið hafa verið
svo alvarlegar að utanríkisráðherra
varð að fresta för sinni á fundi er-
lendis. Hann hefur þó lagst svo lágt
að kenna stjómarandstöðunni og þá
einkanlega Sjálfstæðisflokknum um
að hann komst ekki á þessa fundi.
Ekki er nú stórmennskubragur á
afsökunum af þessu tagi. Ríkisstjóm
sem státar af 37 atkvæða þingmeiri-
hluta getur ekki með nokkru móti
komið ábyrgð á vandræðagangi
sínum yfír á stjórnarandstöðuna.
Um hvað er samstaða?
Deilurnar um samninga íslands
við Evrópubandalagið hafa eðlilega
sett svip sinn á umræður síðustu
viku og komu skýrt fram í umræðun-
um um vantraust á ríkisstjórnina.
En engum vafa er undirorpið að
þessir samningar era einhveijir þeir
mikilvægustu sem íslendingar hafa
tekið þátt í um langan tíma.
Mikil og góð undirbúningsvinna
hefur verið lögð með könnunarvið-
ræðum síðustu mánuði að formleg-
um samningaviðræðum Fríverslun-
arsamtakanna og Evrópubandalags-
ins sem hefjast á næsta ári. En þær
miða að því að þjóðir Fríverslunar-
i—rrn-----------------------;-----
samtakanna geti lagað sig að
ákvörðunum ríkja Evrópubandalags-
ins um innri markað, fijáls viðskipti
og óhindrað fjármagnsstreymi.
Á milli Alþýðuflokksins og Sjálf-
stæðisflokksins er enginn ágreining-
ur að því er varðar stefnumörkun
um áframhaldandi formlegar samn-
ingaviðræður á þessu sviði. Einstak-
ir þingmenn Framsóknar hafa hins
vegar gert víðtæka fyrirvara og for-
maður Alþýðubandalagsins hefur
lesið upp á Alþingi yfirlýsingu þess
efnis að Alþýðubandalagið geti ekki
fallist á að formlegar samningavið-
ræður verði hafnar án frekari um-
ræðna í ríkisstjórn.
Ágreiningurinn
Ágreiningurinn snýst um það að
sjálfstæðismenn og aðrir þingmenn
stjórnarandstöðuflokkanna vilja að
stefnumörkun af íslands hálfu sé
ákveðm með þingsályktun með svip-
uðum hætti og finnska ríkisstjórnin
lagði fyrir finnska þjóðþingið. Það
er að okkar áliti eðlileg þing-
ræðiskrafa þegar móta þarf stefnu
um þátttöku í svo víðtæku alþjóðlegu
efnahagssamstarfi.
Þetta er ekki síst nauðsynlegt
vegna þess að ágreiningur um
grundvallaratriði EFTA-EB sam-
starfsins er svo augljós á milli ein-
stakra stjórnarflokka en efnisleg
samstaða er á milli Sjálfstæðisflokks
og Alþýðuflokks. Þetta er ekki
spurning um stöðuumboð utanríkis-
ráðherra heldur krafa um stefnu-
mótun á þingræðisgrundvelli, sem
utanríkisráðherra hafði áður viður-
kennt.
Hitt meginatriðið sem valdið hefur
ágreiningi er krafa samtaka sjávar-
útvegsins sem stjórnarandstöðu-
flokkarnir hafa stutt, að teknar verði
upp formlegar tvíhliða viðræður til
þess að tryggja hindrunarlausan
aðgang sjávarafurða að mörkuðum
Evrópubandalagsins. Allir viður-
kenna að vonlitið er að krafan um
friverslun með físk á vettvangi EB-
EFTA viðræðnanna nái fram að
ganga. Þess vegna er nauðsynlegt
að gæta að þessum sérstöku islensku
hagsmunum í formlegum tvíhliða
viðræðum. En því hafa stjórnar-
flokkamir hafnað og ástæðan fyrir
því virðist vera þvergirðingsháttur
einn, ef glámskyggni ræður þá ekki
ferðinni.
Utanríkisráðherra
rauf samstöðuna
Utanrikisráðherra gat auðveld-
lega leitað eftir samstöðu á Alþingi
um stefnumörkun í þessu mikilvæga
hagsmunamáli. Reyndar verður að
líta svo á að það sé skylda hans í
máli sem þessu. En í því efni brást
honum algjörlega bogalistin. Flest
bendir til þess að hann hafi lagt
meir upp úr setu Alþýðubandalags-
ins í ríkisstjóm en að ná breiðu sam-
starfi þeirra flokka sem um langan
aldur hafa staðið samán að veiga-
mestu ákvörðunum sem teknar hafa
verið í utanríkismálum. Utanríkis-
ráðherra vissi að ég var tilbúinn til
samninga en hann kaus að ijúfa
samstöðu lýðræðisflokkanna af ótta
við Alþýðubandalagið.
Við sjálfstæðismenn höfum lengi
varað við því að það kynni að skaða
hagsmuni íslands ef Alþýðubanda-
lagið og þröngsýnustu öflin í Fram-
sóknarflokknum yrðu látin hafa of
mikil áhrif á stefnumörkun af ís-
lands hálfu. • Ef utanríkisráðherra
telur að staða Islands hafi veikst í
þessum samningaviðræðum, getur
hann ekki kennt neinum öðrum um
en meirihluta Alþingis og ríkisstjórn-
arliðinu sjálfu. Það er bamalegt að
skella þeirri skuld á kröfu sjálfstæð-
ismanna um þingræðisleg vinnu-
brögð og eðlilegt samráð ríkisstjórn-
ar við utanríkisnefnd.
Höíundur er formaður
Sjálfstæðisflokksins.
Leiðtogar risaveldanna funda
á tímamótum í Evrópusögnnni
eftirÁsgeir Sverrisson
FUNDUR þeirra Míkhaíls S. Gorbatsjovs, leiðtoga sovéska kommúnista-
flokksins, og George Bush Bandaríkjaforseta sem hefst í dag undan
strönd Möltu verður að líkindum sögulegur fyrir margra hluta sakir
þótt ekki verði þar gengið frá mikilvægum sáttmálum milli austurs
og vesturs. Fundurinn er haldinn á mestu umbrotatímum í sögu Evr-
ópu frá lokum síðari heimsstyrjaldarinnar, sem að líkindum eiga eftir
að gjörbreyta stöðu risaveldanna í álfiinni. Bush forseti mun leita eft-
ir tryggingum af hálfii Sovétmanna fyrir því að Brezhnev-kenningunni
um réttmæti hernaðaríhlutunar í sósíalískum ríkjum hafi endanlega
verið vísað út í ystu myrkur en Gorbatsjov mun á hinn bóginn freista
þess að koma á stóraukinni efnahagssamvinnu austurs og vesturs, sem
sérfræðingar telja algjört skilyrði fyrir því að unnt verði að hefja
Sovétríkin úr hópi þróunarríkja. Gorbatsjov mun vafalítið einnig freista
þess að knýja fram frekari tilslakanir af hálfú Bandaríkjamanna á
George Bush, þáverandi varaforseti Bandaríkjanna, hittir Míkhaíl
S. Gorbatsjov í fyrsta skipti. Myndin var tekin í Moskvu í marsmán-
uði árið 1985 er Bush var viðstaddur útför Konstantíns Tsjernenkos
og ræddi við hinn nýja leiðtoga sovéskra kommúnista.
Ronald Reagan og Míkhaíl S. Gorbatsjov eítir að viðræðum þeirra
lauk í Reykjavík í október árið 1986. Þessi mynd lýsir ágætlega við-
brögðum margra eftir að ljóst varð að leiðtogunum hafði mistekist
að ná samkomulagi um fækkun langdrægra gjöreyðingarvopna.
Væntingarnar voru miklar og vonbrigðin eftir því. En sagan hefur
sýnt að Reykjavíkurfundurinn markaði þáttaskil í samskiptum aust-
urs og vesturs auk þess sem leiðtogunum tókst að leggja grunninn
að fyrsta afsvopnunarsáttmála kjarnorkualdar.
vettvangi afvopnunarmala.
Það hefur vakið furðu margra að
leiðtogarnir skuli hafa afráðið að
ræðast við á tveimur herskipum
undan strönd Möltu í dag og á morg-
un. Hugmyndin kvað vera komin frá
James Baker, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, sem er sagður hafa
sérstaka ánægju af frumlegum fund-
arstöðum en minna má á að Baker
hitti hinn sovéska starfsbróður sinn
að máli í bjálkakofa í Wyoming-ríki
í september. Hugmyndin er vísast
einnig sú að leggja áherslu á að
fundurinn sé óformlegur en ákveðið
hefur verið að þeir Bush og Gorbatsj-
ov eigi formlegar viðræður í Banda-
ríkjunum næsta vor.
Óvæntur firndur
Það kom mjög á óvart er skýrt
var frá því að leiðtogarnir hygðust
ræðast við í desember. Bush forseti
hafði þráfaldlega ítrekað að ástæðu-
laust væri að þeir hittust fyrr en
tryggt væri að slíkur fundur gæti
skilað raunverulegum árangri. Hafði
forsetinn verið gagnrýndur í heima-
landi sínu sökum þessa og stjóm-
málaskýrendur margir hverjir full-
yrtu að ríkisstjóm hans hefði ekki
mótað skýra stefnu gagnvart Sov-
étríkjum Gorbatsjovs og ríkjum
Austur-Evrópu. Ekki verður samt
séð að Bush hafi látið undan þrýst-
ingnum, tímasetningin virðist þvert
á móti hafa verið öldungis laukrétt.
Minna ber nú á þessari gagnrýni en
áður en mörgum þótti aðstoð sú sem
forsetinn bauð Ungveijum og Pól-
veijum heldur snautleg þótt Banda-
ríkjaþing hafi nú bætt þar nokkuð
úr. Stjórnmálaskýrendur og sér-
fræðingar sem greinarhöfundur
ræddi við í Bandaríkjunum fyrir for-
setakosningarnar á síðasta ári voru
flestir á einu máli um að Bush hefði
ekki skýra og sjálfstæða stefnu.
Helsta markmið hans yrði að við-
halda stefnu forvera síns Ronalds
Reagans líkt og komið hefur á dag-
inn. Á hinn bóginn blasir nú við ný
og krefjandi staða í bandarískum
utanríkismálum. Fróðlegt verður að
fylgjast með hvernig ríkisstjórn
Bush tekur á þeim málum og víst
er að forveri hans stóð aldrei á ferli
sínum frammi fyrir svo stóru og
mikilvægu verkefni. Bush virðist
hafa afráðið að fara að öllu með gát
og þótt sú stefna sé tæpast líkleg
til vinsælda er hún vafalaust skyn-
samleg á tímum breytinga og óvissu.
Reykj avíkurfundurinn
Möltu-fundurinn hefur vakið upp
endurminningar um leiðtogafundinn
sögulega í Reykjavík árið 1986.
Fundarstaðurinn þykir álíka frum-
legur en mestu skiptir þó að flestir
helstu ráðamenn ríkja Atlantshafs-
bandalagsins fylltust óhug er í ljós
kom að Reagan forseti hafði sýnt
mikið gáleysi í viðræðum sínum við
Gorbatsjov og ljáð máls á því að
stroka einn mikilvægasta lið fæling-
arkenningarinnar út í einu vetfangi
án þess að hafa samráð við banda-
menn sína. Óhugurinn situr enn í
mörgum en það er raunar athyglis-
vert að úti í hinum stóra heimi minn-
ast menn einkum Reykjavíkurfund-
arins sökum þessa en líta framhjá
því að grunnurinn að Washington-
sáttmálanum sögulega um útrým-
ingu meðal- og skammdrægra kjarn-
orkueldflauga var einmitt lagður á
fundunum í Höfða auk þess sem í
ljós kom að Sovétmenn voru tilbúnir
til að slaka verulega á kröfum sínum
til að tryggja bætt samskipti við
Vesturlönd. Greinilegt er á yfirlýs-
ingum Bush að hann veit vel af því
að leiðtogar NATO-ríkjanna fylgjast
grannt með gangi mála.
Brezhnev-kenningin
Að öllu jöfnu hefðu afvopnunar-
mál að líkindum borið hæst í viðræð-
um þessara tveggja valdamestu
manna heims. En skyndileg afhjúp-
un á gjaldþroti kommúnismans og
upplausnin í Austur-Evrópu hefur
vitanlega raskað dagskránni. Ný
Evrópa blasir við leiðtogunum báð-
um og færa má rök að því að hlut-
verk og ítök risveldanna beggja í
álfunni muni fara ört dvínandi.
Talsmenn Sovétstjórnarinnar
hafa þráfaldlega lýst yfir því að
Brezhnev-kenningunni svonefndu
hafi vérið hafnað. Kenningin sú
kveður á um að Sovétríkjunum sé
heimilt að beita hervaldi í Austur-
Evrópu sé kommúnismanum ógnað
og það var í krafti hennar sem sov-
éskir skriðdrekar bundu enda á
umbótastefnu Alexanders Dubceks
í Tékkóslóvakíu árið 1968. Helsta
verkefni Bandaríkjaforseta á Möltu-
fundinum verður það að fá fram
skýra og afdráttarlausa yfirlýsingu
Sovétstjórnarinnar um að hún hygg-
ist ekki hafa afskipti af innanríkis-
málum nágrannaríkjanna. Yrði það
vissulega söguleg stund ef leiðtogi
kommúnista lýsti yfir þessu á fundi
með forseta Bandaríkjanna.
Raunsæi í stað íhlutunar
Gorbatsjov er vissulega raunsæis-
maður. Hann hefur, fyrstur Sovét-
leiðtoga, gert sér ljóst að ráðamenn
á Vesturlöndum hafa engin áform
uppi um að ráðast inn í Sovétríkin.
Þetta kann að hljóma einkennilega
en staðreyndin er sú að innrásir
Napóleons 1812 og Þjóðveija á árum
síðari heimsstyijaldarinnar hafa allt
til þessa mótað utanríkisstefnu Sov-
étríkjanna. Hann gerir sér ennfrem-
ur ljóst að ætli Sovétmenn að skipa
sér í hóp þróaðra og siðaðra ríkja
verður að draga stórlega úr lygileg-
um útgjöldum ríkisins á sviði varn-
ar- og öryggismála. Við Gorbatsjov
blasir sú staðreynd að Sovétríkin eru
í raun aðeins stórveldi á hernaðar-
sviðinu og hrun kommúnismans í
Austur-Evrópu hefur í för með sér
að hernaðarhlutverki Sovétmanna í
álfunni er í raun lokið. Vitaskuld
þurfa ríki Austur-Evrópu ævinlega
að taka mið af nágrannahum vold-
uga í stefnumótun sinni . En engu
að síður koma þau til með að geta
fylgt sjálfstæðri raunsæisstefnu líkt
og t.a.m. Finnar hafa gert með góð-
um árangri. Gorbatsjov hefur náð
-vStórkostlegum árangri á sviði ut-
anríkismála en það er yfir allan vafa
hafið að hann er valtur í sessi á
heimavígstöðvunum. Þróunin í
Eystrasaltsríkjunum, sem krefjast
nú sjálfstæðis, í Armeníu,
Azerbajdzhan, Georgíu og fleiri lýð-
veldum ræður að líkindum úrslitum
fyrir Gorbatsjov. Þróuninni í Aust-
ur-Evrópu verður á hinn bóginn ekki
snúið við, alltjent blasir við að afleið-
ingarnar yrðu óskaplegar reyndi arf-
taki Gorbatsjovs að innleiða
stalínískt þjóðskipulag í ríkjum þess-
um á ný.
Mikilvægi íslands
Um áhrif þessara breytinga á sviði
öryggis- og varnarmála mætti hafa
langt mál. Tvennt virðist þó ljóst.
Vera herliðs Bandaríkjanna í Vest-
ur-Evrópu mun glata mikilvægi sínu
og það virðist aðeins spurning um
tíma hvenær stór hluti þess verður
kallaður heim auk þess sem nú
standa yfir í Vínarborg tímamótavið-
ræður 23 ríkja um niðurskurð á sviði
hins hefðbundna herafla í álfunni. Á
hinn bóginn verður aldrei mikilvæg-
ara en áður að tryggja að unnt verði
að koma birgðum og herliði sjóleið-
ina frá Bandaríkjunum til Evrópu
skapist óvissuástand. Þetta hefur
aftur á móti tvennt í för með sér. í
fyrsta lagi mun mikilvægi íslands
fyrir hinar sameiginlegu vamir vest-
rænna ríkja aukast stórlega. Gildir
það raunar einnig á afvopnunartím-
um því viðurkennt er að eftirlits-
þátturinn sé mikilvægasti liður sér-
hvers afvopnunarsáttmála. í annan
stað mun sú skoðun njóta vaxandi
fylgis innan NATO að ótímabært sé
að hefja viðræður við Sovétmenn um
afvopnun á og í höfunum en svo sem
kunnugt er hafa ráðmenn hér á landi
og í Noregi hvatt til þess að gengið
verði til slíkra viðræðna.
Öryggi og efiiahagur
Sú staðreynd að Gorbatsjov er
umhugað um að bæta hag alþýðu
manna í Sovétríkjunum er einnig
mikil nýbreytni þar eystra því þar
hefur almenningur einfaldlega aldrei
skipt máli fyrr en nú. Gorbatsjov
hefur hins vegar einnig gert sér ljóst
að Sovétríkjunum verður ekki til
lengdar haldið saman í krafti her-
valds. Bættur hagur þegnanna er
frumskilyrði fyrir því að tryggja við-
gang Sovétríkjanna. Því er hugsan-
legt að Gorbatsjov kynni stórbrotnar
áætlanir um efnahagssamvinnu
austurs og vesturs og telja má líklegt
að þær huginyndir fái góðar við-
tökur á Vesturlöndum. Að þessu
leyti fara liagsmunir Gorbatsjovs og
öryggishagsmunir NATO-ríkjanna
saman. Umbótastefna Gorbatsjovs á
efnahagssviðinu hefur einfaldlega
brugðist, þjóðfélagið er staðnað og
við blasir áframhaldandi skortur og
örbirgð. Það er að sönnu furðulegt
að leiðtogi Sovétríkjanna skuli þurfa
að reiða sig á stuðning Vesturlanda
en án hans á hann enga von. Mann-
inum sem breytt hefur heiminum
hefur enn ekki tekist að uppræta
illgresið sen fengið Ijefur að spretta
óhamið i ríki hans.
Afvopnun og geimvarnir
Vissulega er hugsanlegt að
Möltu-fundurinn skili raunveruleg-
um árangri á sviði afvopnunarmála
auk þess sem líklegt er að svæðis-
bundin ágreiningsefni, ekki síst
ástandið í Mið-Ameríku, verði tekin
til mun rækilegri skoðunar en á
fundum þeirra Reagans og Gor-
batsjovs. George Bush hefur hins
vegar boðað að hann hyggist ekki
ganga til beinna viðræðna á vett-
vangi afvopnunarmála enda mun vel
miða í viðræðum samninganefnda
bæði í Vínarborg og Genf. Það vakti
mikla athygli er Sovétmenn lýstu
yfir því að þeir gætu fallist á veruleg-
ar tilslakanir í deilu risaveldanna um
geimvarnaráætlun Bandaríkja-
stjórnar, sem ásamt fleiri tæknileg-
um atriðum, hefur komið í veg fyrir
sáttmála um helmingsfækkun lang-
drægra gjöreyðingarvopna. Þegar
yfirlýsingar Sovétmanna eru hins
vegar skoðaðar vandlega verður ekki
betur séð en að ummæli þeirra hafi
verið gróflega oftúlkuð þannig að
staðan í þessum viðræðum er nokkuð
óljós. Gorbatsjov kynnir hugsanlega
nýjar tillögur um afvopnun í höfun-
um og takmarkanir flotaumsvifa en
líklegt er að þær falli í grýttan jarð-
veg ekki síst þar sem öflugar flota-
varnir og eftirlit með umsvifum Sov-
étmanna er lykilatriði í varnarvið-
búnaði ríkja Átlantshafsbandalags-
ins eins og nefnt Var hér að framan.
Möltu-fundurinn kann hins vegar
að verða sögulegur þótt tímamóta-
samningar verði ekki undirritaðir.
Aldrei áður frá því á Jalta-ráðstefn-
unni hafa leiðtogar leiðtogar risa-
veldanna staðið frammi fyrir jafn-
stórkostlegu tækifæri til að breyta
gangi heimsmála. Nái þeir Bush og
Gorbatsjov markmiðum sínum mun
það þýða endalok kalda stríðsins og
skiptingar austurs og vesturs og
marka upphaf nýrrar Evrópu.