Morgunblaðið - 07.10.1990, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 1990
Ifararbroddi innanlands -
Gorbatsjov fylgir á eftir
eftirGuóm. Halldórsson
BORÍS JELTSÍN hefur haft orð fyrir að vera lýðskrumari, liðhlaupi
úr sovézka kommúnistaflokknum, erkióvinur Míkhaíls Gorbatsjovs
forseta og hetja óánægðra kolanámumanna. Hann átti sæti í fram-
kvæmdastjórn kommúnistaflokksins þegar hún var og hét, en var
sviptur öllum vegtyllum og varð að þola alla þá lítilsvirðingu, sem
flokkurinn gat sýnt honum.
Borís Jeltsin: áhrifamikill á ný.
Nú nýtur Jeltsín aftur vegs og
virðingar. Fyrir rúmum fjórum
mánuðum var hann kjðr inn
forseti sovétlýðveldisins Rússlands.
Síðan hefur enginn annar sovézkur
stjórnmálamaður haft eins mikil
áhrif og hann. Umræður um tvö
mestu vandamál Sovétríkjanna,
hnignun í efnahagsmálum og
pólitíska upplausn, hafa í raun og
veru snúizt um hugmyndir hans.
Jeltsín hefur neytt Gorbatsjov til
að samþykkja áætlun um einkavæð-
ingu með stuðningi við róttæka hag-
fræðinga í herbúðum hans. Þegar
Gorbatsjov var enn í vafa um hvort
hann ætti að samþykkja áætlunina
opinberlega kom forsætisráðherra
Jeltsíns fram í sjónvarpi og gerði
grein fyrir „áætlun Gorbatsjovs og
Jeltsíns“ um markaðshagkerfí.
Stefnan var mörkuð.
Upplausn
Umræður um upplausn Sovétríkj-
anna tóku nýja stefnu þegar Jeltsín
hóf samninga við önnur sovétlýð-
veldi. Talið er líklegt að ef sambands-
ríkið haldi velli muni það grundvall-
ast á hugmyndum hans um samband
sjálfviljugra og jafnrétthárra ríkja.
Kremlveijar muni aðeins leysa úr
málum, sem verði vísað til þeirra.
Mörgum hefur orðið hált á því að
gera lítið úr Jeltsín að sögn Bills
Kellers í The New York Times
Magazine, sem hér er stuðzt við.
Lengi vel sýndu sovézkir mennta-
menn honum tómlæti og lítilsvirð-
ingu og treystu honum ekki, þótt
þeim þætti gott að fá hann á fundi
til að auka aðsóknina.
A sama tíma og vinsældir Gor-
batsjovs jukust á Vesturlöndum var
Jeltsín afgreiddur sem litríkur,
drykkfelldur sveitamaður - eða
síngjam hrokagikkur og óttazt var
að kali hans í garð kommúnista-
flokksins gæti stofnað umbótum í
hættu og leitt til upplausnar Sov-
étríkjanna. Gorbatsjov hefur sjálfur
sýnt honum fyrirlitningu — kom fyrst
fram við hann eins og hyskinn skjól-
stæðing og síðan eins og óverðugan
bandamann.
Sagt er að Jeltsín hafi getað átt
við sjálfan sig þegar hann sagði um
Ronald Reagan: „Han'n reyndist ekki
eins mikill kjáni og okkur var talin
trú um.“ Fáir sovézkir stjómmála-
menn hafa verið eins herskáir og
baráttuglaðir. Hann hefur verið kall-
aður “Borís sterki," “Bardaga-Borís“
og “Borís boxari," en andleg snerpa
hans hefur einnig vakið athygli. Fáir
sovézkir stjórnmálamenn hafa verið
eins fljótir að læra og hann.
Hvað eftir annað hefur Jeltsín
orðið fyrstur til að átta sig á því
hvernig almenningur hugsar og hvert
stefnir eins og Jonathan Steele bend-
ir á í The Guardian. Fyrstur allra í
framkvæmdastjórn flokksins gerði
hann sér grein fyrir því að völd henn-
ar og forréttindi yrðu að hverfa.
Hann var fyrsti valdamaðurinn í
flokknum, sem lýsti yfir stuðningi
við margra flokka kerfi. Hann var
fyrsti valdamikli Rússinn, sem sagð-
ist gera sér grein fyrir þvi að ekki
væri hægt að koma í veg fyrir að
Eystrasaltslöndin fengju sjálfstæði.
Fór úr flokknum
Nú kveðst Jeltsín vilja að Kreml-
veijar afsali sér völdum sínum yfir
heraflanum, járnbrautunum, seðla-
bankanum og „ef til vill ýmsu öðru“.
Sú spurning vakni „hvort við þurfum
yfirleitt nokkra sambandsstjórn".
Hins vegar er of snemmt að afskrifa
Gorbatsjov, sem ræður enn yfir leif-
um voldugs kerfís, hefur mikla
stjórnmálahæfileika og nýtur mikils
trausts utan Sovétríkjanna, þótt
sovézkur almenningur kunni ekki að
meta það.
„Viss hluti íbúanna trúir enn á
Gorbatsjov," sagði Jeltsín við Bill
Keller. „Um 3fí af hundraði eftir
skoðanakönnunum að dæma og það
má ekki vanmeta." Áhrif kommún-
istaflokksins, sem Gorbatsjov byggði
völd sín á í byijun, dvína hins vegar
jafnt og þétt og Jeltsín á þátt í því.
í júlí sagði Jeltsín sig úr kommúni-
staflokknum. Þingið í rússneska lýð-
veldinu gróf ennþá meir undan áhrif-
um flokksins þegar það samþykkti
að afnema þá hefð að ritarar flokks-
deilda séu jafnframt leiðtogar hér-
aðsstjórna. FLestir þeirra hafa
ákveðið að afsala sér flokksritara-
stöðunni til að halda öðrum völdum
sínum. Embætti forseta Sovétríkj-
anna, hinn nýi valdagrundvöllur Gor-
batsjovs, nýtur ekki virðingar al-
menrúngs eða yfirvalda heima í hér-
aði.
Enn hefur ekki á það reynt hve
mikil völd Jeltsín verða lagalega séð
í embætti forseta rússneska lýðveld-
isins. Eins og flest önnur sovétlýð-
veldi hefur Rússland storkað sovézk-
um yfirráðum með yfirlýsingu um
að lög þess standi ofar Iögum sam-
bandsríkisins. Núverandi skipulag
býður ekki upp á kerfi eða aðferðir
til að leysa þennan stjórnskipunará-
greining og í reynd mun margt ráð-
ast af því hvort verksmiðjustjórar
og aðrir frammámenn hlýða Jeltsín
eða Gorbatsjov.
Rússneska lýðveldið er tvisvar
sinnum stærra en Bandaríkin og íbú-
arnir 147 milljónir. Þar er að finna
megnið af olíu, gulli, demöntum og
skotflaugum Sovétríkjanna. Ef
Jeltsín getur stjórnað þessu volduga
lýðveldi er framtíð Gorbatsjovs í
hættu, segir Keller. Ef hann getur
það ekki virðist vafasamt að nokkur
annar geti það.
Sválu á góllinu
Borís Nikolajevitsj Jeltsín er fædd-
ur 1. febrúar 1931 í þorpinu Bútko
skammt frá Sverdlovsk í Úral-ljöll-
um. Faðir hans var smábóndi, móðir
hans ólæs og börnin þrjú. Þegar
kýrin drapst 1935 varð faðir hans
byggingaverkamaður í Perm. Fjöl-
skyldan fékk herbergi í sameignar-
skála, átti lítið af húsgögnum og
svaf á gólfinu.
Við þessi kjör bjó fjölskyldan í 10
ár og sú reynsla mótaði Borís. Hann
fékk Iitla en haldgóða menntun og
var góður námsmaður. Hann var
þijózkur og nefbrotnaði í áflogum.
Hann hafði áhuga á íþróttum, eink-
um blaki, þótt hann missti tvo fingur
þegar hann reyndi að taka sundur
handsprengju, sem hann og tveir vin-
ir hans stálu. Að loknu námi í Úral-
tækniskólanum starfaði hann sem
byggingaverkfræðingur í 14 ár unz
hann var beðinn að taka sæti í flokks-
stjórninni í Sverdlovsk.
Jeltsín þótti duglegur, mannblend-
inn og opinskár. Brátt var hann
kvaddur til Moskvu og Brezhnev
bauð honum starf flokksritara á
Sverdlovsk-svæðinu. „Á þeim áium
var héraðsflokksritari guð og orð
hans voru lög,“ segir Jeltsín í sjálfsæ-
visögu sinni. „Völd stíga manni til
höfuðs, en reynast takmörkuð þegar
reynt er að beita þeim í þágu almenn-
ings. Þau geta ekki tryggt öllum
nægan mat og gott húsnæði, þótt
spilltur flokksritari geti notað þau
til að útvega sumum gott starf eða
faHega íbúð.“
Á þessum árum var Jeltsín dugleg-
ur þjónn kerfisins og virtist ekki telja
það ranglátt. Hann velti kenningum
ekki fyrir sér og kunni bezt við sig
þegar hann þurfti að taka á áþreifan-
legum vandamálum. Hann hreyfði
engum mótbárum þegar hann fékk
þá ,,“villimannlegu“ skipun frá
Moskvu að rífa hús í Sverdlovsk, þar
sem Nikulás keisari II og fjölskylda
hans voru skotin til bana 1918. Of
margir „pílagrímar" fóru þangað í
heimsókn.
Samherjinn í Stavropol
í ævisögu sinni kveðst Jeltsín hafa
gramizt margs konar óréttíæti, sem
hann hafi kynnzt, og ekki farið dult
með skoðanir sínar. Eitt sinn varð
það til þess að hann fékk ákúrur frá
Gorbatsjov, sem fór með landbúnað-
armál í miðstjórninni.
Gorbatsjov er jafnaldri Jeltsíns og
bóndasonur eins og hann, en þeir
eiga fátt annað sameiginlegt. Eins
og margir aðrir íbúar landbúnaðar-
héraða Suður- Rússlands er Gorb-
atsjov málgefinn, sveigjanlegur og
geðugur. Stjórnmálamenn í Úralfjöll-
um, þar sem Jeltsín ólst upp, eru
hijúfari: berja í borðið, eru ómyrkir
í máli og þrákelknir — „engar bleyð-
ur“ að sögn Jeltsíns, „og haga ekki
seglum eftir vindi“.
Jeltsín kynntist Gorbatsjov þegar
Gorbatsjov var ennþá flokksritari í
Stavropol. Jeltsín stjórnaði iðnaðar-
svæði, Gorbatsjov landbúnaðarhér-
aði. Stundum sömdu þeir um vöru-
skipti í síma. Jeltsín útvegaði Gorb-
atsjov málma og timbur og fékk kjöt
og alifugla í staðinn.