Morgunblaðið - 07.10.1990, Blaðsíða 15

MÓRGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 1990
15
Einkavæðing lausnarorðið: biðröð hjá bakaranum.
Hugmyndir Jeltsíns fóru ekki að
breytast fyrr en Gorbatsjov varð leið-
togi sovézka kommúnistaflokksins
1985. Gorbatsjov fól vini sínum að
stjórna flokksdeildinni í Moskvu og
Jeltsín fékk um leið sæti aukafulltrúa
í framkvæmdastjórn flokksins. Þar
með komst Jeltsín í hóp æðstu valda-
manna og kynntist forréttindum yfir-
stéttarinnar, en hann kveðst aldrei
hafa getað aðlagazt þessum nýja
heimi.
Hann veittist að flokkskerfinu.
Hann ferðaðist með almennings-
vögnum og neðanjarðarlestum, brá
sér í verzlanir til að kanna framboð
og vöruverð, réðst á forréttindi yfír-
stéttarinnar og fordæmdi skort á
þjóðfélagsréttlæti og fátækt milljóna
í „landi öreiganna“. Oft _slé í brýnu
með honum og íhaldsmanninum Jeg-
or K. Ligatsjev og hann velti því
fyrir sér hvort Gorbatsjov sæi sér
hag í því að þeir færu í hár saman
svo að hann gæti farið bil beggja.
Hatur Gorbatsjovs
Jeltsín segir að vináttan við Gorb-
atsjov hafi farið veg allrar veraldar
á fundi framkvæmdastjórnarinnar í
október 1987, þegar ræða Gor-
batsjovs á 70 ára afmæli byltingar
bolsévíka var yfirfarin. Jeltsín tætti
ræðuna í sig og átaldi seinagang í
umbótastarfinu. Gorbatsjov gekk af
fundi, en kom aftur hálftíma síðar
og fór hörðum orðum um mistök
Jeltsíns í Moskvu. „Enginn vafi leik-
ur á því að Gorbatsjov hataði mig á
þessari stundu," segir Jeltsín í bók
sinni.
í febrúar hafði Jeltsín verið rekinn
úr flokksforystunni og lítillækkaður.
Heilsan bilaði og hann var fluttur í
sjúkrahús. Þegar hann var að ná sér
neyddi Gorbatsjov hann til að mæta
á enn einn fund til að hlýða á gagn-
rýni. „Jafnvel nú, eftir allan þennan
tíma, er' ég enn með ryðgaðan nagla
í hjartanu og ég hef ekki enn dregið
hann út,“ segir Jeltsín í bók sinni.
Að lokum fékk hann sæmilegt starf
í byggingaráðuneytinu og trúlega
var búizt við að hánn léti ekki meira
frá sér heyra.
í kosningunum til sovézka þings-
ins í marz 1989 gátu venjulegir borg-
arar í fyrsta skipti sagt valdhöfunum
hug sinn. Jeltsín hlaut 89% atkvæða
í kjördæmi í Moskvu og sigraði for-
stjóra verksmiðju, sem framleiðir
eðalvagna fyrir stjórnarherra. End-
urreisn Jeltsíns var hafin. Gorbatsjov
þorði ekki að beijast um þingsæti
og tók öruggt sæti á frambjóðenda-
lista flokksins. Síðan hefur hann
verið f^ngi flokksins.
Flokkurinn gerði allt sem í hans
valdi stóð til að bregða fæti fyrir
Jeltsín, en hann virtist óstöðvandi.
Þegar tilkynnt var að miðstjórn
flokksins hygðist rannsaka frávik
hans frá réttri hugmyndafræði juk-
ust vinsældir hans í Moskvu urn 20%
samkvæmt skoðanakönnun. „í raun-
inni hefur allt verið gert til að sveipa
Borís (til
liægri)
ásamt
bróður
sínum og
foreldrum
mig dýrðarljóma píslarvættis og það
hefur tekizt," ritaði Jeltsín í dagbók
sína.
Dulariull álöll
1 fyrra drógu tvö dularfull mál úr
vinsældum Jeltsíns í bili og álit hans
beið hnekki. Nú virðist hann hafa
náð sér eftir þessi áföll, sem hefðu
orðið mörgunl öðrum stjórnmála-
mönnum að falli.
Þegar Jeltsín var boðið til Banda-
ríkjanna sögðu sovézkir fjölmiðlar
að hann hefði verið drukkinn í mest-
allri ferðinni. Sjónvarpið sýndi mynd-
ir af honum flytja ávarp við John
Hopkins-háskóla og hann virtist ekki
segja orð af viti. Jeltsín sagði að
hann hefði þjáðst af flugþreytu og
þurft að 'taka svefntöflur og sjón-
varpið hefði sýnt falsaðar myndir frá
fyrirlestrinum.
í fyrrahaust kom Jeltsín rennvotur
inn á lögreglustöð í nágrenni
Moskvu. Hann sagði að sér hefði
verið rænt og fleygt út í Moskvufljót
skammt frá glæsilegum sumarbú-
stöðum. Hann hélt á blómum og sög-
ur komust á kreik um kvennafar og
drykkjuskap. Engin viðhlítandi skýr-
ing fékkst á þessu máli, en enginn
talar um það lengur.
Þrátt fyrir miklar vinsældir eftir
kosningarnar í fyrra mætti Jeltsín
tortryggni hjá mörgum lýðræðis-
sinnuðum stjórnarandstæðingum.
„Þeir héldu að ég væri stalínisti eða
eitthvað þess háttar," sagði hann
síðar. „Ég hef aldrei reynt að leyna
því að ég var barn míns tima og
varð að sumu leyti samdauna kerfi,
sem nú er sjúkt. Nú stunda ég sjálfs-
gagnrýni, þótt ég sé að verða of
gamall til þess.“
Jeltsín varð leiðtogi þingflokks
stjórnarandstæðinga. Meðal sam-
herja hans voru Andrei D. Sakharov
og Gavríll K. Popov og Anatolíj A.
Sobtsjak, núverandi borgastjórar
Moskvu og Leníngrad. Jeltsín talaði
sjaldan á þingflokksfundum og Sak-
harov forðaðist hann. Útför Sak-
harovs í desember í fyrra mildaði
afstöðu lýðræðissinna í garð Jeltsíns.
Fjöldi tækifærissinna baðaði sig í
sviðsljósinu, en hann lét lítið á sér
bera.
Tekinn í sátt
„Hugmyndir fólks af mínu sauða-
húsi og menntamanna um Jeltsín
hafa smám saman verið að breyt-
ast,“ segir þingmaðurinn Kovalev.
„Fólk-fór að skilja að hann hafði
hreinsazt og þroskazt af þjáningum,
sem kerfið hafði valdið honum. Gorb-
atsjov hefði gott af því að læra af
ósigri á sama hátt.“
Menntamennirnir, sem í fyrstu litu
niður á Jeltsín, hafa komizt að því
að hann er jafnvel opnari fyrir nýjum
hugmyndum en Gorbatsjov. Hann
hefur sannfærzt um að alger einka-
væðing sé hornsteinn nýs hagkerf-
is,„Vera má að hann hafi ekki mikið
vit á hagfræði, en hann valdi beztu
leiðina, sem völ var á,“ segir hag-
fræðingurinn Vasilíj Seljúnín. „Hann
er fljótur að skilja. Einu mistök hans
voru þau að hann sagði fyrst eftir
að hann var kosinn forseti Íýðveldis-
ins í vor að hægt væri að koma á
þessum umbótum án verðhækkana,
en það er ekki hægt og nú leggur
hann ekki áherzlu á þetta atriði."
Jeltsín gagnrýndi oft harkalega
völd og forréttindi yfirstéttarinnar,
þegar hann hóf pólitíska endurreisn-
arbaráttu sína. Síðan hann varð for-
seti Rússiands hefur hann stundum
Forseti Rússlands: sjálfstæði og valddreifing.
Flokks-
leiðtogi í
Sverd-
lovsk.
fundið að Kremlveijum, t.d. sagt að
Gorbatsjov sé óákveðinn og Nikolaj
I. Ryzjkov forsætisráðherra vanhæf-
ur, og haldið áfram að leika á strengi
reiði og vonbrigða almennings. Nú
leggur hann hins vegar meiri áherzlu
á listina að stjóma en árásir á forrétt-
indi.
í ágúst fór Jeltsín í langt ferðalag
um rússneska lýðveldið til að kynn-
ast kjörum fólks. Boðskapur hans
er alltaf sá sami: algert sjálfstæði
og valddreifing, sem Gorbatsjov lof-
aði en hefur ekki staðið við. A sama
hátt og rússneska lýðveldið hafi lýst
yfir fullveldi eigi hvert þjóðarbrot og
samfélag að búa sig undir að taka
stjórn eigin mála í sínar hendur.
Frjáls markaður muni koma í stað
ofstjórnar ráðuneyta, verksmiðjur fái
að ráðstafa tekjum sínum í erlendum
gjaldeyri og almannaöryggisnefnd
eigi að hafa hemil á KGB, sem eigi
að leysa upp í áföngum.
„Þetta ætti að gera sem fyrst, án
þess að bíða eftir því hvað sambands-
stjórnin geri, því að hún ræður ekki
við málefni ríkisins," sagði Jeltsín í
Sterlítamak. „Ef Ryzjkov skilur ekki
enn að það er kominn tími til að
hann hætti verður að neyða hann til
þess.“
& mótl ismum
Jeltsín minnist aldrei á „sósíal-
isrna" eða perestrojku. „Ismar eru
ekki aðalatriðið," sagði hann fyrr á
þessu ári. „Aðalatriðið er inntak:
mannréttindi, frelsi til að velja. Fólk
á að geta lifað fijálst og í friði,
þægindum og allsnægtum." Vegna
þessara orða sakaði Gorbatsjov hann
um lýðskrum og tilraun til að „ein-
angra Rússland frá sósíalisma.“
Oft bendir Jeltsín á Suður-Kóreu
eða Japan sem fyrirmyndir. „Uxar
voru flutningatæki Kóreumanna fyr-
ir 40 árum, en nú búa þeir í ein-
hvetju þróaðasta landi heims. Japan
er auðugasta land heims. Þar eru
þjóðartekjur á mann 24,500 dollarar.
I Bandaríkjunum 18,000 dollarar. í
Sovétríkjunum 6,000 ... rúblur. Þetta
höfum við afrekað! Hvað á þá að
gera? Afnema þjóðnýtingu, dreifa
valdinu á öllum sviðum — í stjórnmál-
um, efnahagsmálum, menningarmál-
um ...“
í ræðum sínum biður Jeltsín urn
„umþóttunartíma." Kolanámumenn
og aðrir óháðir verkamenn hafa lofað
að efna ekki til verkfalla í að minnsta
kosti eitt ár meðan hann reyni að
koma á markaðshagkerfi.
Stundum virðist Jeltsín gera sér
grein fyrir að hann hafi nauman tíma
til að koma á traustu lýðræði áður
en rígur milli landshluta og stétta
splundri þjóðinni. Róttæk áætlun
hans um breytingu í fijálst markað-
skerfi á 500 dögum kann að valda
álíka erfiðleikum og í Póllandi, særa
rússneska réttlætiskennd og veita
nýjum „lýðhyggjumönnum" tæki-
færi.
Þegar Jeltsín kom aftur til Moskvu
úr ferð sinni um rússneska lýðveldið
hélt hann blaðamannafund. Gorb-
atsjov hélt blaðamannafund % sama
tíma, fór undan í flæmingi og talaði
skrifstofumál. Jeltsín var hreinn og
beinn og vissi nákvæmlega hvernig
ástandið var.
Sæti sigrað
Kosið verður í rússneska lýðveld-
inu næsta vor og Jeltsín mun gefa
kost á sér sem forseta. Ferð hans
um rússneska lýðveldið var liður í
undirbúningnum.
Eftir fimm tíma fund með Gorb-
atsjov í lok ágúst sagði Jeltsín að
hann hefði lofað honum því að keppa
aldrei við hann um embætti forseta
Sovétríkjanna. Jeítsín sagði að hann
mundi ekki taka við starfinu, þótt
honum yrði boðið það. Embætti þjóð-
arleiðtoga er ekki eins eftirsóknar-
vert og áður. Völd þess þrengjast
stöðugt. Hins vegar sýna skoðana-
kannanir að Jeltsín mundi sigra
Gorbatsjov auðveldlega, ef hann byði
sig fram gegn honum í beinum kosn-
ingum nú.
Jeltsín hefur fengið marga hæfi-
leikamenn til samstarfs. Sumir þeirra
eru reyndir embættismenn úr kerf-
inu, eins og forsætisráðherra hans,
ívan D. Sílajev. Þeir hafa verið fljót-
ir að aðlagast hinu nýja kerfi og
hafa sannfært aðra verðuga fulltrúa
gamla kerfisins um að þeirra sé þörf.
„Kosturinn við að hafa kynnzt
innviðum kerfisins er sá að Jeltsín
þekkir sníkjudýrin,“ segir Valentína
Lantsev, blaðafulltrúi Jeltsíns. „Að
því leyti er hann hættulegri en Sak-
harov var.“
Aðrir samstarfsmenn Jeltsíns eru
harðfylgnir, ungir hagfræðingar og
lögfræðingar. Fjármálaráðhen-ann
er 32 ára sérfræðingur í alþjóðlegum
bankaviðskiptum. Dómsmálaráðher-
rann er einnig 32 ára og aðalhöfund-
ur nýrra vegabréfalaga.„Enginn
þeirra er eldri en Jeltsín eða Sílajev,"
segir Jeltsín, „og miklu snjallari."
Fyrir nokkrum mánuðum var talið
að vandi Gorbatsjovs væri hvergi
meiri en í rússneska lýðveldinu. Fá
sovétlýðveldi voru talin eins frum-
stæð og óvíða ríkti eins mikill þræl-
sótti. Nú er rússneska sovétlýðveldið
allt í einu í fararbroddi sovézkrar
framfarasóknar, segir Bill Keller.
Ungir lýðræðissinnar beina þangað
sjónum sínum.