Morgunblaðið - 22.08.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 22. ÁGÚST 1991
V A LDA RANIÐ I KREML MISTOKST
60 stundir
Atburðarás hefur verið hröð síðustu tvo daga, frá því Míkhaíl
Gorbatsjov var steypt af stóli í valdaráni að morgni mánudags og
þar til hann var settur íembætti á nýjan leik. Alls stóð valdatakan í
um 60 klukkustundir. Allar tímasetningar eru að islenskum tíma.
Mánudagur 19. ágúst 1991.
3.18 Sovéska fréttastofan Tass tilkynnir að varaforsetinn,
Gennadíj Janajev hafi tekið við sem forseti landsins, vegna bágrar
heilsu Míkhaíls Gorbatsjovs. Síðar lýsir Moskvuútvarpiö því yfir að
landið sé stjórnlaust. Tilkynningin berst einungis sólarhring íyrir
undirritun nýja sambandssáttmálans sem nokkur
Sovétlýðveldanna fimmtán hugðust undirrita og átti að draga úr
valdi Sovétstjómarinnar.
4.15 Tass segir að lýst hafi verið yfir neyðarástandi í hluta
landsins í allt aö sex mánuði. Fréttastofan segir að allt vald sé í
höndum neyðarnefndarinnar, sem skipuö hafi veriö. Tilkynning
berst um að meðal nefndarmanna séu Krjútskov, yfirmaöur
sovésku leyniþjónustunnar KGB, Pavlov, forsætisráðherra
Sovétríkjanna og Púgo innanríkisráðherra.
6.47 Talsmaður rússneska þingsins lýsir því yfir að hann telji aö
valdarán sé í uppsiglingu. Fylking brynvarinna liðsflutningavagna
færist í átt að miðborg Moskvu, þrátt fyrir að allt sé sagt með
kyrrum kjörum. í Berlín lýsir talsmaður sovéska hersins því yfir að
brottfhitningi hersins frá austurhluta Þýskalands verði framhaldið.
8.41 í fyrstu tilskipun neyðameftidar Sovétríkjanna, segir að hún
muni þagga niöur í fjölmiðlum, banna mótmæli og setja á
útgöngubann þar sem verði vart mótspyrnu.
8.46 Jeltsín lýsir aðförinni gegn Gorbatsjov sem valdaráni hægri
aflanna og boðar til allsherjarverkfalls. Vitni segja aö tólf
skriðdrekum hafi verið komið fyrir við rússneska þingið,
höfuðstöðvum Jeltsín og lýöræðislega kjörinnar stjómar hans.
10.19 Jeltsín segir að Gorbatsjov sé haldið fóngnum á Krímskaga.
11.00 Hersveitir með brynvarða vagna umkringja fréttastofuna
Tass og hin frjálslyndu dagblöð Ízvestíu og Moskvufréttir. Um
5.000 manns safnast saman fyrir utan þinghús rússneska þingsins
að ósk Jeltsín, sem bað um stuðning almennings. Mannfjöldinn
reisir síðan vegatálma og götuvígi á öllum leiðum sem liggja að
þinghúsinu.
14.11 Jeltsín skipar öllum herjumpg sveitum KGB, sem tekið
hafa þátt í að steypa Gorbatsjov af stoli, aó draga sig í hlé og lýsir
því yfir að hann sé aö ná stjóm í RússlandL
14.26 Janajev lýsir yfir neyðarástandi í Moskvu. Neyðará.standi
er einnig lýst yfír í Leníngrad. Á blaðamannafundi segir Janajev að
Gorbatsjov dvelji á Krímskaga, sér til hvfldar". Hann segir
neyðarstjómina munu halda áfram efnahagslegum og
lýðræðislegum umbótum. Námaverkamenn í Rússlandi leggja
niður vinnu eftir áskorun Jeltsíns um allsherjarverkfall. Sveitir
hliðhollar liinum nýju valdhöfum ná lykilbyggingum á sitt vald í
Litháen. Vytautas Landsbergis hvetur til friðsamlegra mótmæla.
22.32 George Bush, Bandaríkjaforseti neitar að viðurkenna hina
nýju stjóm og mælist tfl þess að Gorbatsjov verði komið til valda
aðnýju.,
22.47 Utvarpió í Lettlandi segir sovéskar hersveitir hafa skotið
bflstjóra lítillar rútu til bana í Ríga.
Þriðjudagur 20. ágúst
Stuöningsmenn Jeltsíns efla víggiróingar sfnar í Moskvu og að
minnsta kosti 50.000 rhanns mótmæla við þinghús rússneska
þingsins. Þúsundir mótmæla í Leníngrad. Úm helmingur
námaverkamanna í stærstu kolanámu Sovétrílcjanna leggja niður
vinnu en talsmaóur vei'kamanna í hinni gríöai'stóru olíuvmnslu í
Tíjúmen, segir þá munu hunsa verkfallsboöunina. Yfirmaður
rússnesku rétttnínaóarkirkjunnar ki'efst þess að Gorbatsjov veröi
leyft að ávarpa þjóðina.
15.24 Nazarbajév, forseti Kazakstan, þríðja fjölmennasta
lýðveldisins, krefst þess að heyra frá Gorbastjov.
í 7.51 Leiðtogi þjóðþings Úkraínu lýsir ákvaröanir og tilskipanir
neyðarstjómarinnar ógildar í lýðveldinu. Jeltsín biður samlanda
sína um að sýna samstööu í sjónvarpsávarpi frá þinghúsinu.
18.32 Yfírmaður hersins í Moskvu setur á útgöngubann í borginni
frá kl. 23 að kvöldi þriðjudags til 5 að morgni mióvikudags.
18.36 í sovéska sjónvarpinu ér sagt frá því að Pavlov
forsætisráðherra, sem sæti á í neyöarstjóminni, hafi veikst aó
morgni valdaránsdagsíns og að hann þjáist af of háum
blóóprýstingi.
19.54 Mikhaíl Súrkov, sem sæti á í stjómmálaráðinu segir fréttir
um að vamarmálaráðherrann, Dmítrí Jasov hafi sagt af sér, séu
rangar
21.10 Þingið í Eistlandi lýsir yfir fullu sjálfstæði, að
þingkosningar verði haldnar 1992 og þær grundvallaðar á nýrri
stjómarskrá.
22.31 Þrír menn bíða bana við rússneska þinghúsið í atlögu
sovéskra skriðdrekasveita.
Miðvikudagur 21.ágúst
2.40 Sovéskar hersveitir ná á sitt vald útvarps- og
sjónvarpsstöóvum í Eistlandi og Litháen. KGB neitar aó yfinnaður
leyniþjónustunnar, Krjútjskov, hafi sagt af sér. Sovéskir
fallhlífahermenn loka frjálsri útvarpsstöð í Moskvu sem haföi
mótmælt vaidaráninu.
11.15 Jeltsín segir þingmönnum rússneska þingsins frá því að
meðlimir. hinnar nýju stjórnai' harðiínumanna séu aó reyna aö flýja
frá Moskvu í flugvél. Jeltsín fær samþykki þingsins til aó stöðva fór
þeirra.
13.20 í frétt frá Tass segir að sovéska vamarmálaráðuneytió hafi
skipaó öllum hei-sveitum að hörfa frá höfuðborginni. Hei-sveitir og
skriðdrekai' heíja brottför við fagnaðai'læti vegfai'enda.
13.59 Fréttastofan Tass segir að neyðaraefndin hafi verið lögö
niður og að neyóarlögunum aflétt.
14.24 Valeríj Otsjirov, formaður varnamnálanefndar sovéska
þingsins kveðst telja aö flugvél með meólimi neyðarnelndarinnar
innanborðs hafi lent á Krímskaga.
15.54 Jeltsín segir Manfred Wörner, framkvæmdastjóra
Atlantshafsbandalagsins (NATO) að hann hafí tekið víð sem
yfirmaður Sovéthersins.
16.13 Sovéska sendiráðið í Lundúnum segir valdaránió hafa
mistekist og að neyðamefndin hafí verið aflögð.
16.14 í fréttum Tass segir að sovéska þingió hafi sett Mikafl
Gorbatsjov formlega I embætti að nýju sem forseti Sovétinkjanna.
16.21 Aðstoðarmaóur Jeltsíns segir að Gorbatsjov muni snúa til
Moskvu er kvöldi.__________________________________________
Atburðir gærdagsins;
Viðbrögð almennings
stöðvuðu harðlínuöflin
Borís Jeltsín ótvíræður leiðtogi andófsins
Moskvu, Brussel. Reuter og frá Kristofer Má Kristinssyni, fréttaritara Morgunblðasins.
VALDARÁNSTILRAUN harðlínuaflanna í Sovétríkjunum hlaut skjótan
endi síðdegis í gær. Aðeins um 60 stundum eftir að fyrst var skýrt frá
því í Moskvu að Mikhail S. Gorbatsjov forseti hefði látið af störfum
vegna heilsubrests var tilraunin á enda. Gorbatsjov sendi frá sér yfir-
lýsingu siðdegis í gær frá sumarhúsi sínu á Krímskaga og sagði að
hann hefði valdataumana í sínum höndum. Sovétforsetinn staðfesti
tíðindin í símtali við George Bush Bandarikjaforseta upp úr kl. þrjú
að íslenskum tíma. Staðfesta Borís Jeltsíns Rússlandsforseta og hörð
viðbrögð almennings í Sovétrílqunum ásamt stuðningi Vesturlanda við
lýðræðissinna réðu niðurlögum neyðarnefndarinnar.
Nokkrum klukkustundum eftir að
sovéskir skriðdrekahermenn höfðu
banað a.m.k. þrem óbreyttum borg-
urum í miðborg Moskvu skipaði varn-
armálaráðuneytið svo fyrir að allt
herlið, sem sent hafði verið til höfuð-
borgarinnar eftir valdaránið, skyldi
þegar hverfa þaðan á brott. Um svip-
að leyti ræddi í’ASS-fréttastofan um
„neyðarnefndina fyrrverandi" og
sagði að sum af þeim bönnum og
takmörkunum á frelsi borgaranna,
sem nefndin hafði sett, væru failin
úr gildi.
Skömmu fyrir hádegi í gær að
íslenskum tíma fóru fyrstu hermenn-
irnir að tygja sig á brott frá Moskvu.
Langar fylkingar skriðdeka, bryn-
varinna vagna og bifreiða af ýmsum
tegundum héldu frá Maniestorgi þar
sem mannfjöldi fagnaði ákaft. „Við
erum að fara og komum aldrei aft-
ur,“ sagði hermaður glaður við
óbreyttan borgara. Að sögn vitna
féllu þrír í átökunum í fyrrinótt,
ýmist fyrir byssukúlum eða þeir urðu
undir skriðbeltum þegar léttbyggðir
skriðdrekar liðssveita valdaráns-
manna reyndu að ryðjast í gegnum
víggirðingar við þinghúsið. Ofursti,
sem jafnframt er rússneskur þing-
maður taldi að auk þessara þriggja
hefði útlendingur látið lífið.
Utanríkisráðherrafundur NATO
var haldinn í Brussel í gær. „Við
munum íylgjast mjög vandlega með
atburðunum og gerum okkur vonir
um að úr rætist,“ sagði í sameigin-
legri yfírlýsingu fundarins. Að sögn
stjórnarerindreka voru ráðherrar
NATO reiðubúnir að ræða stöðvun á
samskiptum við yfirvöld í Moskvu,
jafnt á stjórnmála- sem hernaðar-
sviðinu, einnig möguleikann á að
hætta um sinn við aðgerðir til tak-
mörkunar vígbúnaðar.
Meðan á fundinum stóð hringdi
Boris Jeltsín, forseti Rússlands, til
Manfreds Wörners, framkvæmda-
stjóra NATO, og gerði honum grein
fyrir síðustu atburðum í Sovétríkjun-
um. Wörner sagði að Jeltsín hefði
lýst þökkum fyrir ómetanlegan
stuðning þjóða á Vesturlöndum í
baráttunni við valdaræningjanna.
George Bush Bandaríkjaforseti
skýrði frá því skömmu eftir hádegi
að íslenskum tíma að hann hefði
rætt símleiðis við Borís Jeltsín Rúss-
landsforseta, leiðtoga andsófsins
gegn valdaráninu. Bush sagði að
Jeltsín væri „bjartsýnni" vegna þess
sem nú væri farið að gerast í mál-
inu. Hann hrósaði Jeltsín fyrir stað-
festuna, sagði hann hafa vaxið gífur-
lega í áliti. „Hann hefur sýnt stór-
kostlegt hugrekki," sagði Bush og
taldi Jeltsín eiga það skilið að njóta
virðingar, sem hann hefði ef til vill
ekki öðlast ella, um allan heim.
Jeltsín hafði áður skýrt rússneska
þinginu frá því að Vladímír
Ktjútjskov, yfirmaður öryggislög-
reglunnar KGB, hefði gefið sér leyfí
til að fljúga til Krímskaga til að hitta
Míkhaíl Gorbatsjov að máli. Jeltsín
hafnaði boðinu. Hann sagði síðar að
raunverulegir frumkvöðlar valda-
ránsins væru ekki áttmenningarnir.
Ekki er ljóst hvað hann átti við en
líklegt að hann hafí haft í huga
nokkra háttsetta liðsforingja á borð
við harðlínumanninn Víktor Alsknís
ofursta. Alsknís gaf í skyn við blaða-
menn að tilraun áttmenninganna
hefði einfaldlega verið gerð til að
ganga úr skugga um hvor fylkingin
væri öflugri, lýðræðissinnar eða
harðlínuöflin.
Fyrstu merkin um uppgjöf
Kiukkan rúmlega tíu í gærmorgun
sagði Jeltsín rússneskum þingmönn-
um að hann hefði fengið fregnir af
því að félagar úr áttmenningaklík-
unni væru að reyna að komast frá
Moskvu með flugvél en ekkert væri
vitað um ákvörðunarstaðinn. Þing-
menn samþykktu að reynt yrði að
koma í veg fyrir brottför mannanna.
Rauði herinn í Leníngrad:
Ýmiss konar orðrómur var á kreiki
allan daginn um áttmenningana,
m.a. að Kijútjskov og Dmítríj Jazov
hefðu haldið til Krímskaga með flug-
vél og hefði markmiðið verið að semja
við Gorbatsjov um að hann tæki aft-
ur við völdum gegn því að valdaræn-
ingjamir yrðu ekki sóttir til saka.
Einnig var sagt að tvímenningarnir
hygðust biðja hann afsökunar. Síðar
var sagt að áttmenningamir hefðu
allir verið handteknir á Vnúkhovo-
flugvelli í Moskvu áður en vél þeirra
komst í loftið en þessar fréttir feng-
ust þó ekki staðfestar.
Upp úr klukkan fjögur síðdegis
samþykkti Æðsta ráðið að aðgerðir
áttmenninganna væm ólöglegar og
Gorbatsjov tæki aftur við völdum.
Sovéska sjónvarpið sagði hann við
„afbragðs heilsu." Rétt áður hafði
Jeltsín sent Manfred Wörnér, fram-
kvæmdastjóra NATO, tilkynningu
um að hann hefði tekið sér æðstu
vöid yfir herafla Sovétríkjanna. í
gærkvöldi var skýrt frá því í Moskvu
að valdaræningjarnir yrðu dregnir
fyrir rétt vegna gerða sinna.
Rússnesks
þingmanns
enn saknað
RÚSSNESKA þingmannsins
Belíjan er enn saknað eftir
að hann var handtekinn við
þinghús Rússlands í fyrra-
kvöld að sögn Artjoms Arlj-
amov, starfsmanns rúss-
neska þingsins.
„Ég var fyrir utan húsið með
þingmönnunum. Þeir gengu á
móti skriðdrekunum og stöðv-
uðu þá,“ sagði Artjamov í sam-
tali við Morgunblaðið í gær.
„Þeir sögðu þeim að ef þeir
réðust á mannfjöldann við
þinghúsið, væru þeir að fremja
glæp. Margir hermenn hlýddu
og sneru frá.“
Þingmaðurinn Belíjan var
handtekinn af KGB-mönnum
og hefur ekki spurzt til hans
síðan, að sögn Artjamovs.
„Hann var ekki á þingfundin-
um í dag. Kannski er hann enn
í fangelsi,“ sagði hann.
Ekki farið eftir skipunum
Valdaráninu harðlega mótmælt í ýmsum Sovétlýðveldum
Búkarest, París, Moskvu. Reuter
SOVÉSKAR hersveitir buðu leiðtogum valdaránsins birginn í gær
þegar þær virtu að vettugi skipun um að ráðast inn í Leníngrad og
kveða niður andspyrnuna. „Herinn í Leníngrad hefur annað viðhorf
til íbúanna en aðrir hlutar hans,“ sagði sovéskur liðsforingi, sem
ekki vildi láta nafns síns getið. I nokkrum Sovétlýðveldanna var
valdaráninu harðlega mótmælt og Úkranía og Kazakstan lýstu neyð-
arlögin ógild.
Anatolíj Sobtsjak, borgarstjóri
Leníngrad, sagðist hafa fengið lof-
orð frá yfirmönnum í hernum og
KGB-hershöfðingja um að vopnum
yrði ekki beitt gegn mótmælendum
á torgi heilags Isaks í miðborginni.
í gær sögðu borgaryfirvöld í
Leníngrad að andstaðan í borginni
og nokkrum lýðveldanna 15 hefði
stuðlað að falli valdaræningjanna.
Mircea Snegúr forseti Moldóvu
fordæmdi neyðamefndina og sagði
hana hafa rænt völdum, á fundi sem
tugþúsundir Moldóva sóttu til að
mótmæla valdaráninu. í gær sagði
forsætisráðherra lýðveldisins, Val-
eríj Múravskíj að skriðdrekasveitir
sæktu að höfuðborginni, Kisníjov,
og að hann myndi hvetja til al-
mennrar andspyrnu ef neyðar-
nefndin ögraði stjórn sinni. Átt-
menningana sagði hann hafa fram-
ið alvarlegan glæp með valdarán-
inu.
Leiðtogar úkraínska þingsins
lýstu neyðarlög neyðarnefndarinnar
ógild í Ukraínu á þriðjudag og hót-
aði meirihluti þingsins að hindra
aðgang Kremlveija að landbúnað-
ar- og iðnaðarafurðum héraðsins.
Forseti Kazakstan, Núrsúltan
Nazarbajev, sagði ákvarðanir neyð-
arstjórnarinnar ólöglegar í lýðveld-
inu og að þær gengju á rétt lýðveld-
anna.
í Úzbekistan kvað við annan tón
þar sem forsetinn, íjslam Karímov,
sagði umbótastefnu Gorbatsjovs illa
skipulagða og hann hafi einungis
hugsað um eigin ávinning.
Á sama tíma og meirihluti dag-
blaða í Moskvu var neyddur til að
hætta útgáfu, segjast blaðamenn
og vopnaðir lögreglumenn í
Leníngrad hafa getað varist rit-
skoðurum settum af neyðarnefnd-
inni. Voru fyrirsagnir blaðanna í
gær stóryrtar, meðal þeirra gat að
líta: „Sá sem handtekur Janajev á
skilin Nóbelsverðlaunin".