Morgunblaðið - 30.03.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 30. MARZ 1993
Minning
Þórður Björnsson
fv. ríkissaksóknari
Fæddur 14. júní 1916
Dáinn 21. mars 1993
Þórður Björnsson kom mjög við
sögu í borgarmálum Reykjavíkur á
árum áður, en hann var kjörinn
bæjarfulltrúi, eins og það hét þá,
fyrir Framsóknarflokkinn árið 1950
og sat þar óslitið til ársins 1962,
eða þijú kjörtímabil.
Sá sem þessar línur ritar heyrði
oft á eldri embættismönnum
Reykjavíkurborgar, að þeim þotti
mikið til rökfestu og nákvæmni
Þórðar koma, sem kom sér vel í
hörðum umræðum á bæjarstjómar-
fundum.
Þórður Bjömsson sat í Hafnar-
stjórn Reykjavíkur 1958-62. Hann
var varaformaður Sambands ungra
framsóknarmanna 1938-41 og sat
í miðstjóm Framsóknarflokksins
1953-63. Þá var hann formaður
Framsóknarfélags Reykjavíkur
1953-55.
Um leið og Þórði Bjömssyni eru
þökkuð mikilvæg störf fyrir Fram-
sóknarflokkinn í Reykjavík, er fjöl-
skyldu hans vottuð samúð við frá-
fall hans.
Alfreð Þorsteinsson,
formaður FR.
Þórður Bjömsson starfaði nær
32 ár í Sakadómi. Minniháttar
málum sóttist hann lítið eftir að
sinna, en mál með stómm staf, sem
hann nefndi svo, réð enginn betur
við. Þórður vildi sjálfur sannreyna
málsatvik öll, ekki síður þau, sem
til sýknu horfðu, og hann treysti
lögreglugögnum ekki í blindni. Yfír-
heyrslur hans þóttu einkar rækileg-
ar og vandaðar. Verður það talin
gæfa Þórðar, að hann starfaði ekki
við fjölskipaðan dóm, Hæstarétt,
svo sem hugur hans stóð til um
tíma. Þá hefði þessi skapríki mað-
ur, eins og Þórður vissulega var,
ekki einn og óháður getað stjórnað
ferli sinna mála og ráðið þeim til
lykta.
Afskipti Þórðar af stjórnmálum
voru honum nokkur hespa um háls
í dómstörfunum, ‘ en aldrei höfðu
þau áhrif á úrlausn mála.
Dómstörf Þórðar fólu í sér, að
hann hiaut einatt að semja dóma
um flókin úrlausnarefni. Slík dóma-
smíð er í eðli sínu fræðimennska.
Enda fór ekki hjá því, að Þórður
hóf að rannsaka margvísleg hugð-
arefni á sviði réttarfars, refsiréttar
og réttarsögu. Vandvirkni, þekking
og glöggskyggni mótuðu ritstörf
Þórðar, og munu þau geyma nafn
hans til framtíðar.
í einkakynnum var Þórður glað-
beittur og góðstríðinn, þótt fráleitt
væri hann ætíð allra.
Þórður var mikill bókasafnari,
átti einkum frábært safn ferðabóka.
Hann lagði og ríka rækt við að
kynnast fjarlægum löndum og
framandi þjóðum. Á góðri stund gat
Þórður dregið fram margrétta mat-
seðla frá öllum álfum, sem hann
hafði heimsótt.
Ekki þurfti þó Þórður að hugsa
mikið um matseld eftir að Guðfinna
eiginkona hans settist í húsmóður-
sætið á gamalgrónu og hugþekku
menningarheimili Þórðar við Hring-
braut. Með fyrstu störfum Guðfínnu
þar var þó að hlynna að ellimóðum
föður Þórðar, svo að hann mætti
sem lengst heima vera. Sagan end-
urtók sig, þegar Guðfínna við enda-
dægur Þórðar hjúkraði honum af
þeirri natni, að hann þurfti ekki að
dvelja á sjúkrahúsi nema örfáa
daga, en þá flutti hún og verustað
sinn þangað.
Stoðir heimilisins við Hringbraut
styrktust við komu Guðfínnu. Þar
var ávallt Ijúft að una, elida þau
hjónin veitul vel.
Úr fjarlægð eru Guðfinnu og
Dóru, systur Þórðar, sendar hlýjar
kveðjur.
Ármann Kristinsson.
21. þ.m. lést Þórður Björnsson
fyrrum ríkissaksóknari. Með Þórði
er genginn mikilhæfur maður, sem
um langt árabil hafði með höndum
erfið og vandasöm störf á sviði
opinberrar réttarvörslu.
Þórður var fæddur 14. júní 1916
í Reykjavík, sonur dr. juris Björns
Þórðarsonar, fv. forsætisráðherra
Og konu hans Ingibjargar Ólafsdótt-
ur Briem. Að loknu glæsilegu laga-
prófí 1940 varð hann fulltrúi við
embætti lögmanns í Reykjavík, full-
trúi hjá sakadómaranum í Reykja-
vík 1941, sakadómari í Reykjavík
1961, skipaður yfírsakadómari í
Reykjavík 1964, uns hann var skip-
aður ríkissaksóknari frá 1. júlí
1973. Embætti ríkissaksóknara
gegndi hann svo allt til þess, að
hann lét af störfum fyrir aldurssak-
ir 30. júní 1986. Margvísleg önnur
störf hafði Þórður með höndum um
daga sína og kom víða við sögu
enda áhugamálin mörg. Meðal
slíkra starfa hans og hugðarefna
má m.a. nefna störf hans að bæjar-
málefnum Reykavíkur á árunum
1950-1962, störf að flugmálum,
félagsmálum lögfræðinga og dóm-
ara svo og störf í ýmsum stjómskip-
uðum nefndum og ráðum, sem fjöll-
uðu um margháttuð efni, einkum á
sviði refsi- og réttarfarslöggjafar.
Aðalstörf hans voru þó sem fyrr
segir lengst af dómarastörf, en síð-
ustu starfsár hans hvíldu embættis-
skyldur ríkissaksóknara á herðum
hans. Það er sannfæring mín, að
þau störf hafí Þórður rækt af mik-
illi eljusemi og nákvæmni. Munum
við, sem unnum með honum á þess-
um vettvangi, lengi minnast þeirra
starfa hans. Er Þórður lét af störf-
um í lok júní 1986, lýsti hann nokk-
uð viðhorfi sínu til þessara starfs-
skyldna í blaðagrein, og veit ég,
að margir lagamenn minnast nú við
fráfall Þórðar þeirra orða, er hann
lét þá falla um þetta efni, þ. á m.
um þær embættisskyldur, sem að
hans dómi hvíla á herðum ríkissak-
sóknara. Orð hans þá voru merk
hugvekja til allra þeirra, sem um
þessi málefni fjalla. Ætla ég, að
sagan muni síðar meir leiða í ljós,
hversu trúr Þórður var þessum við-
horfum sínum sem ríkissaksóknari.
Þórður er og öllum minnisstæður
fyrir frábæran flutning mála fyrir
dómstólum. Kom þar margt til, svo
sem traust þekking á málum og
lagagrundvelli þeirra, svo og til-
þrifamikill flutningur málanna og
af slíkri íþrótt ræðumennsku, að
eftirminnileg er öllum, er á hlýddu.
Við fráfall Þórðar er margs að
minnast frá samskiptum okkar á
starfsferli hans, sem náðu yfir röska
þrjá áratugi. Minnist ég með þakk-
læti margra ráða hans og hvatning-
arorða, m.a. á fyrstu árum rann-
sóknarlögreglu ríkisins, er unnið
var að skipulagi og mótun þeirrar
stofnunar. Náin samráð voru og oft
milli okkar, er veigamikil mál eða
álitaefni komu upp.
5. apríl 1960 gekk Þórður að
eiga Guðfinnu Guðmundsdóttur,
hina mætustu konu, og var Guð-
finna sannarlega gæfa hans.
Við Erla heiðrum minningu Þórð-
ar Björnssonar og sendum Guðfinnu
okkar innilegustu samúðarkveðjur.
Hallvarður Einvarðsson.
Heiftarlegar deilur, sem urðu á
ráðherraárum Jónasar frá Hriflu
vegna meðferðar hans á ákæruvald-
inu, urðu til þess, að kröfur risu
um, að þetta vald yrði fengið óháð-
um, sjálfstæðum embættismanni,
og skilið frá hinu pólitíska valdi.
Það var þó ekki fyrr en 30 árum
síðar, að embætti saksóknara ríkis-
ins var stofnað. Gegndi því emb-
ætti fyrstur Valdimar Stefánsson,
en hann var áður yfirsakadómari í
Reykjavík. Þórður Bjömsson var
skipaður yfirsakadómari eftir
Valdimar og varð ríkissaksóknari,
þegar Valdimar féll frá. Miklu
skipti, að svo hæfír menn mörkuðu
stefnuna um beitingu ákæruvalds.
Því hefur verið haldið fram, að
dómarastörfin hafí svo markað
stefnu þeirra Valdimars og Þórðar
í embætti ríkissaksóknara, að þeir
hafí í raun dæmt málin áður en til
ákæru kom, og ekki viljað ákæra,
nema yfirgnæfandi líkur bentu til
sektar og lagatúlkun væri ágrein-
ingslítil. Framkvæmd ákæruvalds-
ins hafí því mótast af persónulegum
viðhorfum þessara mætu manna,
fyrri dómsúrlausnum fremur en
lagatextum, lagahefðum fremur en
bókstaf laganna. Þórður dró aldrei
á það dul, að hann var varkár í að
beita því mikla valdi sem hann
hafði. Hann sagði, að útgáfa ákæru
væri mikið alvörumál, og það væri
alltaf áfall fyrir menn að vera
ákærðir, og þótt sýknudómur væri
kveðinn upp, þá vildi ákæran fylgja
viðkomandi. Því yrði að beita
ákæruvaldinu af mikilli varúð, og
honum féll ekki sú aðferð að láta
dómstóla skera úr um alla skapaða
hluti. Hann sagði, að ríkissaksókn-
ari mótaði í starfi sínu reglur, sem
farið væri eftir innan embættísins,
og þannig skapaðist hefð fyrir því,
hvérnig ákæruvaldinu væri beitt.
Þessi aðferð væri ekkert síðri þeirri
reglu að vísa öllum vafaatriðum til
dómstóla, og hefði þann kost, að
ákærum væri haldið í lágmarki.
Hann sagði einu sinni við mig, að
ríkissaksóknari yrði að vera sann-
færður um sekt mannsins til þess
að gefa út ákæru, - þó gætu kom-
ið upp atvik, þar sem nauðsynlegt
væri að ákæra mann, þótt gögn
bentu frekar til sýknu en sektar,
einfaldlega til þess að hreinsa
mannorð hans, og þar gætu þjóðfé-
lagshagsmunir skipt máli. Nefndi
Þórður mér dæmi um slíkt úr ís-
lenzkri réttarsögu.
Opinbert réttarfar var honum
hugleikið. Honum féll vel rannsókn-
arréttarfar, og var einlægur tals-
maður þess. Það er mikill misskiln-
ingur að slíkt réttarfar sé andstætt
nútímasjónarmiðum í réttarfari.
Slíkt réttarfar er notað í rómönsk-
um löndum, t.d. bæði í Frakklandi
og á Ítalíu, þar sem dómarar stjórna
herferðinni gegn ítölsku mafíunni.
Þórður taldi, að rannsókn brota-
mála færi betur fram undir stjórn
dómara, heldur en eingöngu í hönd-
um lögreglu, og hann var þeirrar
skoðunar, að öryggi sakaðra manna
væri þá betur tryggt. Þórður var
þess vegna síður en svo sannfærður
um nytsemi hins nýja réttarfars í
opinberum málum, ekki vegna
íhaldssemi, heldur vegna þess, að
hann taldi meiri hættu á mistökum
í hinu nýja kerfi. í hans huga var
ekki síður mikilvægt að tryggja
öryggi sakaðs manns meðan á rann-
sókn stendur, heldur en eftir að
ákæra er gefín út. Hann benti
gjarnan á, að sakamálin væru flutt
og varin af löglærðum mönnum,
og dæmd af hlutlausum dómara,
en byltingarmenn hins nýja réttar-
fars hefðu náð því fram, að lögregl-
an gerði nú rannsóknir sínar án
eftirlits dómara meðan á þeim
stæði. Með því var hann þó ekki
að varpa rýrð á störf lögreglu-
manna, heldur einungis að benda
á, að eftirlit væri nauðsynlegt með
störfum þeirra vegna þýðingar og
sérstöðu lögregluvaldsins. Einhver
þarf að geta tekið í taumana, ef
kappið verður forsjánni yfírsterk-
ara.
Þórður var mjög sögufróður mað-
ur. Eftir að hann lét af störfum
stundaði hann nokkuð rannsóknir á
sögu landsins. Faðir hans var for-
sætisráðherra utanþingsstjórnar-
innar, og var Þórði eðlilega hugleik-
ið það tímabil. Sagði Þórður mér,
að faðir sinn hefði verið mjög hik-
andi við að taka forsætisráðherra-
starfið að sér, en ekki treyst sér til
að neita svo eindreginni bón ríkis-
stjóra. Hið sama kemur fram í óbirt-
um endurminningum Sveins Björns-
sonar, en Sveinn óttaðist mjög' af-
leiðingar stjómarkreppunnar, sem
hann taldi að stafaði aðallega af
gagnkvæmri andúð Ólafs Thors og
Hermanns Jónassonar, aðallega þó
Hermanns, en ekki vegna raunveru-
legs ágreinings um lausn mála. Því
má ekki gleyma, að Sveinn var
fyrsti maðurj sem fer með þjóðhöfð-
ingjavald á Islandi eftir Gizur jarl,
ög hann varð að sýna stórveldunum,
að íslendingur gæti farið með slíkt
vald og myndað ríkisstjórn, þegar
Alþingi brást þeirri skyldu sinni.
Annars gat svo farið eftir lok ófrið-
arins, þegar stórveldin skiptu með
sér heiminum af nýju, að íslending-
um yrði einfaldlega ekki treyst til
að hafa innlendan þjóðhöfðingja.
Utanþingsstjórnin var auk þess
ekki óþingræðisleg, hún var þoluð
af Alþingi, og Alþingi gat hvenær
sem var komið stjórninni af sér með
því, að flokkamir kæmu sér saman
um ríkisstjórn. Dr. Björn Þórðarson
hefur verið gagnrýndur fyrir þessa
stjórn og var Þórði mjög í mun að
halda uppi merki föður síns í þessu
máli, og koma sjónarmiðum hans á
framfæri, m.a. því, að honum hefði
ekki gengið til vilji til þess að fresta
lýðveldisstofnun, eins og stundum
hefur verið haldið fram.
Þórður Björnsson var afburða
málflutningsmaður. Ég hlýddi
nokkrum sinnum á málflutning
Þórðar fyrir Hæstarétti, þótt ég
væri ekki einn veijenda, og flutti
nokkur mál á móti honum. Það var
unun að sjá hann og heyra flytja
málin. Hann talaði snjallt, var rök-
fastur og flutningurinn leikrænn
og sannfærandi. Hann henti óðar á
lofti skeyti andstæðinga sinna og
sendi þau aftur með afli mælsku-
mannsins. Um hann áttu við orðin:
„Hið bezta var ræðan flutt.“ Óefað
var hann einn fremsti málflutnings-
maður landsins.
Blessuð sé minning Þórðar
Bjömssonar.
Haraldur Blöndal.
Þórður Björnsson fyrrverandi
ríkissaksóknari lést 21. þessa mán-
aðar á sjötugasta og sjöunda ald-
ursári. Andlát hans kom venslafólki
hans ekki á óvart, því að hann hafði
átt við erfið veikindi að stríða und-
anfarið misseri.
Við kynntumst Þórði seint á
sjötta árautugnum eða skömmu
áður en hann kvæntist Guðfinnu
systur okkar. Hann var vænn mað-
ur í viðkynningu og urðum við
bræður aldrei varir við neitt kyn-
slóðabil, þótt hann væri nokkm eldri
en við. Þórður var maður skemmti-
legur í viðræðu, fróður vel og skop-
skyn hans var gott. Á góðum stund-
um var frásögnin slík, að hún var
bæði lifandi og myndræn.
Þessir eiginleikar Þórður nýttust
honum bæði fyrr á árum við störf
hans sem bæjarfulltrúi og í réttar-
sal síðar á starfsferli hans. Hann
var gæddur meðfæddri ræðusnilld
og oft var hrynjandi i ræðum hans
sem í tónverki og framganga hans
í réttarsal eins og á leiksviði.
Þó að Þórður væri alla jafna glað-
sinna, var hann þó öðrum þræði
alvörugefínn maður, enda þurfti
hann einatt að fást við erfið mál
og alvarleg. Hann var ráðhollur
þeim, sem til hans leituðu í erfiðleik-
um og gerði sér far um að leysa
vanda þeirra af nærgætni og vand-
virkni.
Þórður lét af störfum ríkissak-
sóknara um mitt ár 1986 fyrir ald-
urs sakir, en starfsþrek hans var
óskert næstu sex árin. Þessi ár
nýtti hann til ritstarfa og til að
sinna ýmsum hugðarefnum sínum
svo sem til ferðalaga erlendis og
til að huga að bókasafni sínu, en
hann safnaði einkum bókum, sem
ritaðar voru af erlendum ferða-
mönnum fyrri tíma um Island.
Einnig fékkst hann við kennslu- og
prófdómarastörf við lagadeild Há-
skóla íslands og var hann vinsæll
af nemendum sínum.
Við kveðjum kæran vin, Þórð
Bjömsson. Megi hann vera á Guðs
vegum.
Fyrir hönd systkina okkar og fjöl-
skyldna vottum við Guðfinnu og
Dóm systur Þórðar innilega samúð.
Helgi Guðmundsson,
Kristján Pétur Guðmundsson.
Látinn er í Reykjavík Þórður
Bjömsson, fyrrverandi ríkissak-
sóknari, á 77. aldursári. Ég kynnt-
ist honum sumarið 1976 þegar hann
réð mig fulltrúa sinn við það emb-
ætti. Samstarf okkar stóð í níu ár,
var náið og bar þar aldrei skugga
á. Ég tel það hafa verið mikið lán
mitt að hafa fengið að starfa undir
stjóm hans og kynnast honum per-
sónulega.
Þórður Björnsson var svipmikil
persóna, mikils háttar lögfræðingur
og glæsilegur málflytjandi. Rök-
festa hans og gáfur em mér
ógleymanlegar og það var gríðar-
lega lærdómsríkt að fá að fylgjast
með því þegar hann undirbjó mál
fyrir áfrýjun og málflutning í
Hæstaréttir. Einbeiting hans og
leiftrandi greind ásamt langri dóm-
arareynslu úr Sakadómi Reykjavík-
ur naut sín þá til fulls.
Þórður var í ýmsu tilliti maður
19. aldar, jafnt í skoðunum sem
framgöngu og er það sagt honum
til lofs. Hann var einn af þessum
„gömlu stóru" í opinbem lífí sem
nú er óðum að hverfa af sjónarsvið-
inu. Að leiðarlokum em mér þó
efst í huga persónuleg kynni okk-
ar, spaugsemi hans, hlýja og velvild
sem ég fæ aldrei fullþakkað.
Pétur Guðgeirsson.
Þórður Björnsson fæddist í
Reykjavík 14. júní 1916. Foreldrar
hans vom Bjöm Þórðarson lögmað-
ur (embætti lögmanns ætti sér nú
hliðstæðu í embætti dómstjóra Hér-
aðsdóms Reykjavíkur) og síðar for-
sætisráðherra og Ingibjörg Ólafs-
dóttir Briem. Bjöm Þórðarson var
sonur Þórðar Runólfssonar hrepp-
stjóra að Móum á Kjalarnesi og
konu hans Ástríðar Rochumsdóttur
frá Skógum í Þorskafirði, systur
Matthíasar skálds. Ingibjörg, móðir
Þórðar, var dóttir Ólafs Briem bónda
að Álfgeirsvöllum í Skagafírði og
alþingismanns og konu hans, Hall-
dóru Pétursdóttur.
Þórður varð stúdent frá Mennta-
skólanum í Reykjavík árið 1935 og
lauk prófí í lögfræði frá Háskóla
íslands í janúar 1940. Hann varð
fulltrúi hjá lögmanninum í Reykja-
vík 1940-1941, síðan hjá sakadóm-
aranum í Reykjavík 1941-1961,
sakadómari 1961-1964 og yfir-
sakadómari frá 1964 þar til hann
var-skipaður ríkissaksóknari 1973
og því embætti gegndi hann unz
hann lét af störfum fyrir aldurs
sakir 1986. Þetta yfirlit sýnir að
embættisferill Þórðar Björnssonar
er upphaflega bundinn við dómara-
störf í sakamálum og síðar saksókn.
En að auki gegndi hann ljölda ann-
arra trúnaðarstarfa. Hann hafði á
yngri árum talsverð afskipti af
stjórnmálum; sat meðal annars í
bæjarstjórn Reykjavíkur 1950-
1962 sem fulltrúi Framsóknar-
flokksins og gegndi ýmsum trúnað-
arstörfum fyrir flokkinn, en eftir
1963 virðist hann hafa horfíð af
þeim vettvangi. Þá sat hann í mörg-
um nefndum, einkum á sviði flug-
mála og refsimálefna og átti hlut
að samningu ýmissa lagafrumvarpa.
Auk þess sat hann um langan eða
skamman tíma í stjóm Lögfræð-
ingafélags íslands, Dómarafélags
íslands og Sögufélagsins. Ekki skal
starfsferill hans rakinn frekar hér,
en vísað til Lögfræðingatals 1976
og þess jafnframt getið að ný út-
gáfa er vel á veg komin. Árið 1960
kvæntist hann Guðfinnu Helgadótt-
ur. Hún er dóttir Guðmundar Helga-
sonar trésmiðs frá Hvítanesi í Kjós
og konu hans Guðrúnar Sigríðar
Benediktsdóttur. Þetta er í stuttu
máli ytra lífshlaup Þórðar, en slík
upptalning segir sjaldan nema hálfa
sögu og sú er raunin hér.
Fyrst man ég eftir Þórði sem
bæjarfulltrúa og dáðist mjög að