Morgunblaðið - 24.06.1994, Blaðsíða 24

24 FÖSTUDAGUR 24. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Fqóofnæmi van-
líðan í g’óðviðri
m
Sigurveig Þ.
Sigurðardóttir
Björn Árdal
FRJÓOFNÆMI er
mjög algengt vanda-
mál. Talið er að er-
lendis hafí u.þ.b. 10%
fullorðinna fijóof-
næmi en hér á landi
er tíðnin um helmingi
minni. Það er al-
gengara hjá bömum
en sjaldgæft fyrir
þriggja ára aldur.
Tíðnin fer síðan vax-
andi fram á ungl-
ingsárin en minnk-
andi eftir það og er
sjaldgæft að ein-
staklingar fái ein-
kenni fijóofnæmis í
fyrsta sinn eftir fer-
tugsaldurinn. Hér á landi er fyrst
og fremst ofnæmi fyrir grasfijókom-
um, en ofnæmiseinkenni af völdum
annara fijókorna em mun sjaldgæf-
ari. Á ensku hefur þetta ástand oft
verið kallað „hay fever“, stundum
þýtt í daglegu tali sem „heymæði"
en er í raun misnefni.
Ofnæmi fyrir grasfijókomum er
árstímabundið. Einkenni koma ein-
göngu fram á sumrin og eru mest
áberandi seinni partinn í júlí eða í
byrjun ágúst-mánaðar. Einkenni em
mismikil frá ári tii árs og fer það
eftir fijókornaþéttni. Magn fijókoma
í lofti er breytilegt og fer m.a. eftir
staðháttum, er eðlilega meira þar
sem graslendi er. Einnig er fijómagn
meira í lofti á þurmrn og heitum
dögum en þegar rignir. Það fer vitan-
leg eftir búsetu fólks hversu líklegt
það er til að fá fijóofnæmi. Fijóof-
næmi er ákaflega algengt í Eyja-
íjarðarsveit og í nágrenni Selfoss en
sjaldgæft í fjörðum þar sem lítið
undirlendi og graslendi er, t.d. í sjáv-
arþorpum.
Hér á landi eins og annars staðar
er ofnæmi fyrir dýmm og rykmaur-
um einnig algengt en ofnæmi fyrir
slíku veldur einkennum að jafnaði á
öllum árstímum.
Hvað er frjóofnæmi?
Ofnæmi þýðir að ónæmiskerfí ein-
staklings fer að mynda ofgnótt af
sértækum ofnæmismótefnum (IgE)
gegn próteinögnum sem hann er oft
útsettur fyrir svo sem fijókomum
grasa. Þegar þessi einstáklingur and-
ar að sér fijókomum í fyrsta sinn
verða engin ofnæmiseinkenni þar
sem hann er ekki ofnæmur fyrir.
Erfðir og uppbygging ónæmiskerfís-
ins valda svo því að hann myndar
ofnæmismótefni gegn þessum ögn-
um og við endurtekna útsetningu
getur magn þessarra mótefna orðið
mjög mikið.
Ofnæmismótefnin sitja á fmmum
sem em fullar af boðefnum. Þegar
fijókomin setjast á mótefnin losna
boðefnin sem valda síðan þeim breyt-
ingum f slímhúð augna, nefs og
lungna sem gefa einkenni ofnæmis.
Einkenni frjóofnæmis
geta verið lík því sem
gerist við venjulegt kvef,
segja þau Sigurveig Þ.
Sigurðardóttir og
Bjöm Árdal, enda oft
kallað fijókvef eða of-
næmiskvef.
Yfírleitt þarf einstaklingur að vera
útsettur fyrir fijókornum í a.m.k. 2
- 3 árstíðir áður en hann hefur mynd-
að ofnæmismótefni í nægu magni til
að gefa ofnæmiseinkenni. Börn yngri
en 3 ára greinast því mjög sjaldan
með fijóofnæmi.
Einkenni.
Einkenni fijóofnæmis geta verið
lík því sem gerist við venjulegt kvef
enda oft kallað fijókvef eða ofnæmis-
kvef. Sjúklingur fær áberandi nef
og augneinkenni. Augun roðna og
bólgna stundum svo mikið að það
er eins og slímhimnan verði að
hlaupi. Þá er oft mikill kláði í aug-
um, nefí og gómi ásamt nefrennsli,
hnerra og nefstíflu. Sjúklingar með
ofnæmi nudda oft nefíð upp á við
og mynda svokallaða „ofnæmis-
kveðju" og fá gjarnan skoru þvert
yfír nefbakið, „ofnæmisskoru",
vegna þessa. (Mynd 1 og 2). Ein-
kenni frá kinnholum, ennisholum og
miðeyrum geta verið afleiðingar af
langvarandi bólgum í nefholi.
Auk þessa getur sjúklingur fengið
astmaeinkenni með hósta, jafnvel
hvæsandi útöndun og andþyngslum.
Algengt ^r að sjúlkingar með fijóof-
næmi fái svokaliaðan áreynslu-astma
það er astmaeinkenni við áreynslu
og þá sérstaklega hlaup. Oft er það
svo að slík einkenni gera eingöngu
vart við sig á sumrin þegar fijókorn-
in eru í loftinu.
Meðferð
Greining á ofnæmisvaldi er for-
senda þess að hægt sé að ráðleggja
rétta meðferð. Góð saga og líkams-
skoðun gefa í flestum tilfelium grein-
ingu fijóofnæmis en einnig er hægt
að gera húð- eða blóðpróf til staðfest-
ingar.
Besta meðferðin er að forðast of-
næmisvakann. í fijóofnæmi er það
ekki valkostur þar sem gras er yfír-
leitt í kringum hýbýli manna. Gras-
magnið er mismikið og geta einkenni
að einhveiju leiti farið eftir búsetu.
Barn sem er að leik í hávöxnu grasi
fær fijókornin nánast beint upp í
vitin og fær þá háan skammt af fijó-
kornum á stuttum tíma. Úr nýslegnu
grasi losnar einnig mikið af fijókorn-
um sem oft valda slæmum einkenn-
um. Sjálfsagt er að forðast slíkar
aðstæður eftir því sem kostur er á.
Lyfjameðferð við ofnæmi hefur
fleytt fram á undanförnum árum og
í flestum tilfellum er hægt að tryggja
þokkalega líðan ef lyfin eru rétt not-
uð. Fyrst er að nefna hin klassísku
ofnæmislyf sem draga úr kláða og
hnerraeinkennum og á erlendum
málum nefnast „antihistamin". Of-
næmislyf geta valdið hjáverkunum
svo sem syflu, höfuðverk, óróa o.fl.
Syfja sem er algeng hjáverkun eftir
skammvirk ofnæmislyf í fullorðnum
er mun sjaldgæfari hjá börnum.
Augneinkenni geta orðið mjög bráð
og eru þá notaðir augndropar. Notkun
þeirra er oftast eftir þörfum en suma
má einnig nota fyrirbyggjandi séu
einkenni slæm. Einfalt saltvatn til
skolunar á augum getur hjálpað fólki
ef það hefur ekki lyfin við hendina.
OFNÆMISKVEÐJA.
fyrir einkenni. Góð
upphitun á þeim tíma
er mjög mikilvæg.
Þegar lyfjameð-
ferð dugir ekki til að
meðhöndla ofnæmi-
seinkennin er hægt
að gera svokallaða
afnæmingu (ofnæ-
missprautur). Slík
meðferð byggist á
því að sprauta við-
komandi ofnæmis-
vaka, í þessu tilfelli
próteinum úr fijó-
komunum, undir húð
á sjúklingnum. Þessi
meðferð tekur yfir-
leitt a.m.k. 4 ár og
er einungis gefín
hafí rétt lyfjameð-
ferð brugðist í 2 - 3
ár.
OFNÆMISSKORA.
Nefstíflur og nefrennsli þarf oft
að meðhöndla með staðbundnum lyfj-
um sem draga úr bjúg og bólgum í
slímhúðinni. Algengast er að nota
bólgueyðandi nefúða svo sem ste-
raúða. Notkun þeirra er fyrirbyggj-
andi og krefst daglegrar notkunar
en verkun þeirra byggist upp á
nokkrum dögum. Nefúðar sem draga
saman æðarnar í slímhúðinni minnka
nefstíflu á nokkrum mínútum en
geta við langvarandi notkun valdið
bjúg og vítahring sem á ekkert skylt
við ofnæmið.
Astmi af völdum fijóofnæmis er
meðhöndlaður annars vegar með
bráðalyfjum sem eru berkjuvíkkandi
og notuð þegar einkenni gera vart
við sig. Hins vegar með fyrirbyggj-
andi lyfjum sem eru notuð ef astma-
einkenni eru tíð eða stöðug. Astma-
sjúklingar með fijóofnæmi þurfa oft
að taka slík lyf daglega yfír fijó-
komatímabilið til að meðhöndla og
koma í veg fyrir astmaeinkenni. Þeg-
ar um áreynsluastma er að ræða
þarf viðkomandi að taka berkjuvíkk-
andi lyf eða Lomuforte 10-20 mínút-
um fyrir áreynslu til að koma í veg
Sjúkdómsgangur
og batahorfur.
Gangur fijóof-
næmis er mjög mis-
jafn. Vægt fijóof-
næmi getur horfíð
af sjálfu sér en á háu
stigi er það líklegra
ti! að verða viðvar-
andi vandamál. Ein-
kennin versna oft í
fyrstu og eru oft
verri hjá bömum en
fullorðnum þar sem
börn em meira útsett
fyrir fijókornin. Það
fer líka eftir búsetu
fólks hversu slæm
einkenni eru. Frjó-
komatíminn hér á
landi er mjög breyti-
legur frá ári til árs
þar sem grös frjóvgast misfljótt. Á
góðum, heitum og þurrum sumrum
er mun meira af ftjókornum í loftinu
en þegar rigningasumur eru. I ná-
grannalöndum okkar er grasfijó-
kornatíminn í miklu fastari skorðum
en hér á landi. Þar byijar hann yfir-
leitt í lok maímánaðar, nær hámarki
um mánaðarmótin júní-júlí og er lok-
ið fyrir lok júlímánaðar. Fólk verður
að læra að aðlaga sig þessu vanda-
máli og t.d. hafa þetta í huga þegar
það ráðgerir ferðir til útlanda.
I þessari grein hefur verið fjallað
um fijóofnæmi, einkenni og meðferð.
Eins og fram kemur þá er fijóof-
næmi yfírleitt nokkuð saklaus sjúk-
dómur en getur valdið óbærilegri
vanlíðan hjá sjúklingunum. Sagt hef-
ur verið að fijóofnæmi sé ekki talið
vandamál fyrr en menn þjáist af því
sjálfír! Með réttri greiningu og með-
ferð má þó yfírieitt gera þessum ein-
staklingum mögulegt að njóta sum-
arsins.
Höfundar eru báðir barnalæknar
og sérfræðingar í ofnæmis- og
ónæmissjúkdómum barna.
Við erum búin, nú verðið
þið að bjarga ykkur sjálf...
Hugleiðingar um áherslur í heilbrigðiskerfinu
sinnir þeim vistmönnum
sem orðið hafa fyrir
heilaskaða vegna sjúk-
dóms eða slysa. Við
kynnumst ekki aðeins
fötluðum einstaklingi
sem er að beijast fyrir
því að bæta heilsu sína
heldur einnig fjölskyldu
hans og baráttu þeirra
fyrir að lifa mannsæm-
andi lífí.
Mannslífi er
bjargað
Við vitum að háleit-
asta markmið heilbrigð-
isþjónustunnar er að
bjarga mannslífum. í
Ingibjörg
Pétursdóttir
Sumir halda lífi en
lifa við afleiðingar
slyssins eða sjúkdóms-
ins. Þá er oft eins og
áhugi og umhyggja
„kerfisins“ minnki stór-
lega.
Einkenni heilaskaða
geta verið lömun, tal-
truflanir eða önnur ein-
kenni sem ekki eru eins
augljós, þ.e. „dulin“
fötlun eins og minnis-
skerðing, einbeitingars-
kortur eða miklar skap-
gerðarbreytingar svo
sem depurð, skapofsi
eða kjánaleg fram-
koma. Við getum hugs-
VIÐ heilbrigðisstéttir, kynnumst i
starfí okkar miklum mannlegum
raunum og átakanlegum lífsskilyrð-
um. En við látum lítið í okkur heyra
á opinberum vettvangi. Á síðum dag-
blaða er sjaldan fjallað um mál fatl-
aðra einstaklinga og fjölskyldna
þeirra. Líklegasta ástæðan fyrir því
er að starfsfólk heilbrigðisstofnana
vinnur undir geysimiklu álagi bæði
líkamlegu og andlegu og hefur ekki
afgangsorku til að vekja athygli á
ýmsu sem betur mætti fara. Sama
ætla ég að sé ástæðan fyrir því að
einnig heyrist lítið frá aðstandend-
um.
Á Reykjalundi
í meira en áratug hef ég starfað
sem iðjuþjálfí á Reykjalundi. Þar
starfa ég í þverfaglegum starfshópi
sem samanstendur af hjúkrunar-
fræðingum, félagsráðgjafa, lækni,
sjúkraþjálfurum og talmeinafræð-
ingi, auk iðjuþjálfa. Þessi starfshópur
þeim tilgangi fara ótrú-
legir fjármunir í kaup á alls kyns
tækjum og tólum. Ekkert er til spar-
að. Manneskja sem hefur slasast mjög
illa eða veikst alvarlega heldur lífí
vegna tækniundra læknisfræðinnar.
að okkur dæmi um
mann á besta aldri, hann gegnir
ábyrgðarmikilli stöðu, er kvæntur og
á börn. Maður þessi hefur haft nokk-
uð rúm ijárráð og hann og fjölskylda
hans hafa lifað góðu lífí.
Ég sé fyrir mér að iðju-
þjálfar frá heilsugæslu-
stöð eða félagsmála-
stofnun fari heim til
fatlaðra og þjálfi þá í
eðlilegu umhverfí
þeirra, segir Ingibjörg
Pétursdóttir.
Á einu augnabliki hrynur lff þessa
manns og fjölskyldu hans - hann
lendir í slysi og afleiðingin er alvar-
legur höfuðskaði. Líf hans gerbreyt-
ist frá þessari stundu. Fyrst berst.
hann fyrir lífi sínu og vinnur þar
sigur með hjálp tækninnar og sér-
þjálfaðs starfsfólks. Þá tekur endur-
hæfing við þar til ekki verður náð
lengra og maðurinn útskrifast og fer
heim.
Hvað svo?
Við útskrift hefur maðurinn náð
nokkuð langt en afleiðingar heila-
skaðans - sem aðallega flokkast und-
ir „dulda“ fötlun - hindra hann í að
lifa eðlilegu lífi. í ljós kemur að hann
ræður ekki við vinnu sína og missir
hana. Fjárhagurinn hrynur og það
sem alvarlegast er sambandið við
eiginkonu og böm er mjög erfitt. Það
er óbærilegt að sjá að pabbi sem
alltaf var svo sterkur og stór og
kunni ráð við öllu er nú orðinn hjálp-
arvana og minni máttar og oft á tíð-
um jafnvel kjánalegur.
Og eiginkonan situr uppi með það
að eiginmaðurinn er orðinn að öðrum
manni alls ólíkum þeim sem hún gift-
ist. Vinir og kunningjar hverfa og
fjölskyldan einangrast, og situr ein
eftir með öll vandamálin. Hvað er til
ráða?
Úrræði til hjálpar
Eftir að fatlaður einstaklingur út-
skrifast af stofnun er algengt að fjöl-
skylda hans þurfí að sjá um að leysa
sín mál - að næstu án utanaðkom-
andi aðstoðar. Á Reykjalundi leit-
umst við við að búa í haginn eins
og hægt er. Undirbúningsvinna fer
fram í starfshópum en síðan er oft
komið á tengslum við ýmsa aðila út
í bæ eins og Svæðisskrifstofur um
málefni fatlaðra og fleiri.
í þeim tilfellum sem um mjög al-
varlega líkamlega og/eða andlega
fötlun er að ræða er boðið upp á
ýmis úrræði svo sem heimahjúkrun,
heimilishjálp, dagvistun, liðveislu
o.fl. Ef aðstandendur hafa orku og
tök á geta þeir sótt rétt sinn eins
og kveðið er á um í lögum um mál-
efni fatlaðra. Því miður er nokkurt