Morgunblaðið - 24.04.1997, Blaðsíða 18

18 FIMMTUDAGUR 24. APRÍL 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LÍFEYRIR LAIMDSMANNA
t.d. öll kjörin af sjóðfélögum á aðal-
fundi félaganna. Atvinnurekendur
eiga ekki fulltrúa í stjórninni á ann-
an hátt en að atvinnurekendur sem
greiða í sjóðinn geta kosið í stjórn
á aðalfundi eins og aðrir sjóðfélag-
ar. Jón Hallsson, framkvæmdastjóri
sjoðsins, sagði að þetta fyrirkomu-
lag hefði gefist vel. Fram til ársins
1980 hefðu tveir stjórnarmenn ver-
ið kosnir á aðalfundi sjóðsins og
þrír af stéttarfélagi verkfræðinga,
en því hefði verið breytt.
Lífeyrissjóður tæknifræðinga er
með svipað fyrirkomulag. Fjórir
stjórnarmenn eru kosnir á aðalfundi
lífeyrissjóðsins og einn er skipaður
af Tæknifræðingafélagi íslands.
Áformað hefur verið að sameina
Lífeyrissjóð tæknifræðinga og Líf-
eyrissjóð arkitekta og í drögum að
reglugerð fyrir sjóðinn er gert ráð
fyrir að allir stjórnarmenn séu kosn-
ir af sjóðfélögum á aðalfundi. Fleiri
lífeyrissjóðir gera ráð fyrir að hluti
stjórnar sé kosinn beinni kosningu
af sjóðfélögum. Þetta á t.d. við Líf-
eyrissjóð lækna.
Samvinnulífeyrissjóóur-
inn meó eins konar
hluthafafund
Við þær hræringar sem urðu inn-
an samvinnuhreyfingarinnar upp
úr 1990 var ákveðið að breyta
stjórnarlegri uppbyggingu Sam-
vinnulífeyrissjóðsins. Sjóðnum er
stjórnað með þeim hætti að ársfund
sækja tveir fulltrúar frá hveiju fyr-
irtæki, annar er fulltrúi stjómenda
og hinn starfsmanna. Fulltrúi
starfsmanna er valinn af starfs-
mannafélagi viðkomandi fyrirtækis,
en fulltrúi fyrirtækisins er oftast
nær framkvæmdastjóri þess. Stiga-
fjöldi starfsmanna hvers fyrirtækis
ræður því hvað hver og einn fer
með mörg atkvæði á ársfundi með
hliðstæðum hætti og er hjá hlutafé-
lögum. Vægi starfsmanna og
stjórnenda er jafnt. Ársfundurinn
kýs síðan stjórn lífeyrissjóðsins.
Margeir Daníelsson, fram-
kvæmdastjóri Samvinnuiífeyris-
sjóðsins, sagðist telja þetta fulltrúa-
lýðræði vera fyrirmynd sem aðrir
lífeyrissjóðir ættu að líta til. Hann
sagðist telja að ein af ástæðunum
fyrir þeirri gagnrýni sem oft beinist
að lífeyrissjóðunum væri sú að þeir
væru ekki nægilega lýðræðislega
uppbyggðir.
Veröbréfafyrirtœkin meö
meirihluta í stjórn
séreignasjóóanna
E
kki ríkir fullkomið
sjóðfélagalýðræði
hjá séreignarsjóð-
unum sem verð-
bréfafyrirtækin
reka. í stjórnum
Frjálsa lífeyrissjóðsins, ALVÍB, ís-
lenska lífeyrissjóðsins og Lífeyris-
sjóðsins Einingar sitja fimm menn.
Þrír eru eru tilnefndir af verðbréfa-
fyrirtækjunum sem reka sjóðina,
Fjárvangi, VÍB, Landsbréfum og
Kaupþingi, og tveir eru kosnir á
sjóðfélagafundum til þriggja ára í
senn. Verðbréfafyrirtækin fara því
með meirihluta í stjómum sjóðanna.
3% eigna
lifeyrissjóöa í
hlutabréfum
Lífeyrissjóðimir hafa á seinustu árum í
auknum mæli fjárfest í hlutabréfum og
margir hafa áhyggjur af því að þeir verði
umsvifamiklir á hlutabréfamarkaði. Nú
nemur hlutfall hlutabréfa af eignum
lífeyrissjóða um það bil 3%. Stærstur hluti
eignarma er ávaxtaður í húsnæðiskerfínu.
ankaeftirliti Seðla-
bankans var með
lögum árið 1990
falið það hlutverk
að hafa eftirlit með
fjárreiðum lífeyris-
sjóðanna. Vald bankaeftirlitsins til
að grípa inn í starfsemi sjóðanna
er hins vegar mjög takmarkað í
lögunum. Það sendir lífeyrissjóðum
sem ekki eiga fyrir skuldbindingum
sínum bréf þar sem þeim er gerð
grein fyrir því að þeir verði að grípa
til ráðstafana og fjármálaráðuneyt-
inu er jafnframt gert viðvart.
Bankaeftirlitið fylgist einnig með
almennum rekstri sjóðanna og læt-
ur fjármálaráðuneytið vita ef það
finnur eitthvað athugavert við
hann.
Árið 1995 gerði bankaeftirlitið
athugasemd við rekstur 7 lífeyris-
sjóða. Ásta Þórarinsdóttir, hjá
bankaeftirlitinu, sagði að þar af
þyrftu 3-4 sjóðir að gera breyting-
ar á reglugerð til að laga skuldbind-
ingar að eignum.
Verði frumvarp fjármálaráðherra
um skyldutryggingu og starfsemi
lífeyrissjóða að lögum verða mögu-
leikar bankaeftirlitsins til að hafa
eftirlit með lífeyrissjóðunum auknir
frá því sem nú er. Bankastjórn
Seðlabankans getur þannig ákveðið
viðurlög í formi dagsekta ef lífeyris-
sjóður bregst ekki við kröfum
bankaeftirlitsins. Við tilteknar að-
stæður getur íjármálaráðherra
skipað umsjónaraðila með lífeyris-
sjóði, en það þýðir að stjórn og
framkvæmdastjóri eru leyst frá
störfum. Frumvarpið gerir ráð fyrir
að umsjónaraðili geti gert tillögu
um sameiningu við aðra sjóði.
Frumvarpið gerir ráð fyrir að ef
munur á eignum og lífeyrisskuld-
bindingum sjóðanna er meiri en
7,5% verði stjórnir sjóðanna að
grípa til ráðstafana. Ljóst er að
nokkrir sjóðir uppfylla ekki þetta
lágmark.
Sjóöir íerfiðleikum
Eins og áður er minnst á í þess-
um greinum áttu lífeyrissjóðirnir í
miklum erfiðleikum áður en verð-
trygging fjárskuldbindinga var tek-
in upp í lok áttunda áratugarins.
Sumir sjóðir hafa ekki enn komist
yfir erfiðleikana. Af sjóðum sem
bera sjálfir ábyrgð á skuldbinding-
um sínum eru það fyrst og fremst
Lífeyrissjóður sjómanna og Lífeyr-
issjóður bænda sem eiga í erfiðleik-
um. Samkvæmt tryggingafræði-
legri úttekt, sem gerð var 1995,
átti Lífeyrissjóður sjómanna eignir
fyrir 87% af framtíðarskuldbinding-
um sínum. Rúma 7 milljarða vant-
aði í sjóðinn. Lífeyrissjóður bænda
átti eignir fyrir 86% af framtíðar-
skuldbindingum sínum og 1,8 millj-
arða vantaði í sjóðinn. Staða sjóð-
anna hefur farið batnandi á síðustu
árum. Árið 1992 vantaði t.d. yfir
þijá milljarða í Lífeyrissjóð bænda.
Lífeyrisréttindi sjómanna hafa
tvívegis verið skert á síðustu árum,
1992 og 1994. Áður gátu sjómenn
tekið út fullan ellilífeyri sextugir,
en nú er miðað við að þeir hefji
töku ellilífeyris 65 ára. Ef þeir
hætta fyrr skerðist lífeyrir þeirra
sem því nemur svipað og hjá öðrum
sjóðum. Áður var fullur örorkulíf-
eyrir greiddur ef menn voru ófærir
að vinna við sjómennsku, en nú er
sjómaður sem verður óvinnufær
metinn fyrstu þrjú árin með tilliti
til starfsins og eftir þann tíma er
örorkan metin með tilliti til starfa
í landi. Nokkrar fleiri breytingar
hafa verið gerðar í átt til þrenging-
ar á örorkulífeyri sjómanna.
Árni Guðmundsson, fram-
kvæmdastjóri Lífeyrissjóðs sjó-
manna, sagði að þrátt fyrir þessar
skerðingar væru maka- og ellilíf-
eyrisréttindi sjómanna meiri en
flestra annarra starfsstétta á al-
menna markaðinum. Verið er að
gera tryggingafræðilega úttekt á
sjóðnum og sagði Árni að á grund-
velli hennar yrði tekin ákvörðun um
hvort þörf væri á að gera frekari
breytingar á reglum sjóðsins.
Lífeyrissjóður bænda hefur ekki
gripið til þess ráðs að skerða rétt-
indi sjóðfélaga. Sigurbjörg Björns-
dóttir, framkvæmdastjóri sjóðsins,
sagði að stjórn sjóðsins hefði ekki
uppi áform um skerðingu á réttind-
um. Staða sjóðsins hefði farið batn-
andi. Ríkið hefði greitt mótframlag
til sjóðsins, en þær greiðslur hefðu
farið lækkandi. Viðræður stæðu
yfir um greiðslu mótframlaga í
framtíðinni.
Samvinnulífeyrissjóðurinn er
einn af þeim sjóðum sem hefur
þurft að leggja mikið á sig til að
koma á jöfnuði milli eigna og skuld-
bindinga enda einn af elstu starf-
andi h'feyrissjóðum landsins. Sjóð-
urinn var stofnaður 1939 og voru
lífeyrisréttindi sjóðfélaga að nokkru
leyti sniðin að réttindum opinberra
starfsmanna. Réttindaávinningur-
inn var svipaður en fyrirtæki sam-
vinnuhreyfingarinnar báru ábyrgð
á óverðtryggðum skuldbindingum
sjóðsins. Árið 1986 var reglugerð
sjóðsins breytt til samræmis við
aðra almenna sjóði og tekinn upp
stigaútreikningur. Breytingin fól í
sér að réttindi sjóðfélaga voru skert,
en jafnframt voru iðgjöld hækkuð
úr 10% í 11,5%. Starfsmenn greiða
4,5% og vinnuveitendur 7%. Allt var
þetta gert til að ná jöfnuði í eignum
og skuldbindingum. Nú er svo kom-
ið að sjóðurinn á fyrir skuldbinding-
um sínum. Meðal annars þess vegna
stendur yfir endurskoðun á reglu-
gerð sjóðsins.
Nokkur fyrirtæki hafa rekið líf-
eyrissjóði, sem þau bera ábyrgð á.
Nú eru þrír slíkir sjóðir starfandi,
Eftirlaunasjóður starfsmanna ís-
landsbanka hf., Lífeyrissjóður Eim-
skipafélagsins hf. og Lífeyrissjóður
starfsmanna Sjóvátryggingafélags
íslands hf. Lífeyrissjóði Islands-
banka hefur verið lokað en tekur
enn við iðgjöldum frá starfsmönn-
um sem hófu störf hjá fyrirtækinu
fyrir árslok 1993. Hinir sjóðirnir
tveir taka ekki við iðgjöldum. Dæmi
eru um að fyrirtækjalífeyrissjóðir
hafi orðið gjaldþrota og nægir að
nefna Lífeyrissjóð RAFHA, sem var
lagður niður eftir að hann tæmdist.
Margir starfsmenn RAFHA töpuðu
þar með lífeyrisrétti sínum.
Allmargir lífeyrissjóðir eru að
komast í þá stöðu að geta farið að
auka réttindi sjóðfélaga og nokkrir
sjóðir hafa þegar gert það eins og
t.d. Söfnunarsjóður lífeyrisréttinda,
Framsýn og Lífeyrissjóður verzlun-
armanna. Samkvæmt frumvarpi
fjármálaráðherra um lífeyrismál
eiga stjórnir sjóðanna að auka rétt-
indin ef eignir sjóðanna eru meira
en 7,5% hærri en skuidbindingarn-
ar.
Kostnaöur lækkar
K
ostnaður við rekst-
ur hfeyrissjóðanna
hefur farið lækk-
andi ár frá ári síð-
ustu ár. Kostnaður
sem hlutfall af
eignum nam 0,41% árið 1991, en
0,28% árið 1995. Þetta endurspegl-
ar að lífeyrissjóðum hefur verið að
fækka og rekstur þeirra hefur orðið
hagkvæmari. Allmargir smáir sjóðir
hafa falið verðbréfafyrirtækjum að
reka sjóðina, sem hefur leitt til
lægri rekstrarkostnaðar.
Rekstrarkostnaður fjögurra líf-
eyrissjóða nam meira en 1% af eign-
um árið 1995. Kostnaður við rekst-
ur séreignarsjóðanna nam 0,47%
af eignum þetta ár er 0,27% af eign-
um samtryggingarsjóðanna. Arið
1995 nam kostnaður við að reka
lífeyrissjóðakerfið 691 milljón. 115
starfsmenn störfuðu það ár hjá líf-
eyrissjóðunum.
Stœrstur hluti eigna
ávaxtaóur í
húsnæöiskerfinu
í árslok 1995 námu eignir lífeyr-
issjóðanna 262 milljörðum króna
og má gera ráð fyrir að þær hafi
numið um 300 milljörðum um síð-
ustu áramót en endanlegar tölur
liggja ekki fyrir. Lífeyrissjóðirnir
ávaxta eignir sínar í skuldabréfum
í eigu ríkisins, sveitarfélaga, banka,
verðbréfasjóða, fyrirtækja og ein-
staklinga. Lengi vel ávöxtuðu líf-
eyrissjóðirnir eignir sínar í miklum
mæli í formi lána til sjóðfélaga.
Þessi þáttur i starfsemi sjóðanna
hefur minnkað á seinni árum. I
árslok 1995 voru 14% eigna sjóð-
anna ávöxtuð í formi skuldabréfa á
nafni sjóðfélaga, en 1991 nam þetta
hlutfall 21%. I dag er langstærstur
hluti eignanna ávaxtaður í húsnæð-
islánakerfinu. í árslok 1995 höfðu
lífeyrissjóðirnir lánað 105 milljarða
í húsnæðiskerfið, en það var 40%
af eignum þeirra. Sjóðirnir áttu
skuldabréf á nafni ríkisins og sveit-
arfélaganna að andvirði 33 millj-
arða eða 13% af eignum.
Aukinn áhugi á aö
fjárfesta í hlutabréfum
40 af þeim 75 lífeyrissjóðum, sem
voru starfandi í árslok 1995, áttu
hlutabréf. Lífeyrissjóðir með ábyrgð
ríkissjóðs, sveitarfélaga og ríkis-
banka eiga engin hlutabréf. Bók-
færð eign lífeyrissjóðanna í hluta-
bréfum nam í árslok 1995 7,3 millj-
örðum, en það er aðeins 2,8% af
heildareign þeirra. Þar af nam eign
þeirra í erlendum hlutabréfum 377
milljónum. Hlutabréfaeign sjóðanna
hækkaði mikið á síðasta ári m.a.
vegna hækkunar á gengi og má
leiða líkum að því að hlutabréfaeign
sjóðanna sé komin vel á annan tug
milljarða. Hlutfall hlutabréfa af
eignum sjóðanna er samt ennþá
lágt og miklu lægra en í flestum
Evrópulöndum. í Bretlandi liggur
t.d. um 70% af eign lífeyrissjóðanna
í hlutabréfum.
Ástæðan fyrir því að þetta hlut-
fall er ekki hærra hér á landi er
þríþætt. í fyrsta lagi hafa sjóðirnir
verið hikandi við að íjárfesta í hluta-
bréfum, en óumdeilt er að mun
meiri áhætta fylgir slíkum Qárfest-
ingum en verðbréfum. I öðru lagi
hafa lífeyrissjóðirnir haft takmark-
aðar heimildir til að fjárfesta í
hlutabréfum, en stjórnir sjóðanna
hafa þó verið að rýmka þær á síð-
ustu árum. í þriðja lagi hefur hluta-
bréfamarkaðurinn til skamms tíma
ekki verið það burðugur að hann
hafi staðið undir mjög mikilli eftir-
spurn. Möguleikar sjóðanna til að
fjárfesta í góðum hlutabréfum hafa
verið takmarkaðir einfaldlega
vegna þess að það hefur verið skort-
ur á slíkum bréfum.
Már Guðmundsson, hagfræðing-
ur Seðlabankans, sagði ljóst að á
komandi árum myndu lífeyrissjóð-
irnir í auknum mæli fjárfesta í
hlutabréfum heima og erlendis ein-
faldlega vegna þess að það yrði
ekki hægt að koma eignum sjóð-
anna fyrir á íslenskum skuldabréfa-
markaði. Vonandi myndi framboð
á skuldabréfum ríkisins með ríkis-
ábyrgð minnka samhliða betri af-
komu ríkissjóðs. Þar með yrðu líf-
eyrissjóðirnir að leita annað eftir
§ árfestingarkostum.
Arösemi hlutabréfa
mikil ífyrra
ífeyrissjóður verzl-
unarmanna er sá
lífeyrissjóður sem
fyrstur hóf að fjár-
festa á hlutabréfa-
markaði í einhveij-
um mæli. Sjóðurinn á í dag hluta-
bréf í 24 fyrirtækjum. Bókfært
verðmæti hlutabréfanna var um síð-
ustu áramót rúmir tveir milljarðar.
Ef verðmæti hlutabréfanna væri
reiknað miðað við markaðsverð á
hlutabréfamarkaði um sl. áramót
væri verðmæti bréfanna 2,9 millj-
arðar, sem gefur til kynna að lífeyr-
issjóðirnir eigi talsverða dulda eign
í hlutabréfum. Arðsemi hlutabréfa-
eignar Lífeyrissjóðs verzlunar-
manna var 50,3% á síðasta ári.
Árleg raunávöxtun hlutabréfaeign-
ar sjóðsins frá 1980 til ársloka
1996 er 14,3%.
Lífeyrissjóður verzlunarmanna á
yfir 10% hlutafjár í þremur félög-
um, Aflvaka hf., íslandsbanka hf.
og Þróunarfélagi íslands. Þetta á
sér að hluta til sögulegar skýringar
vegna þess að íslandsbanki og Þró-
unarfélagið eru félög sem mynduð
eru með samruna nokkurra hlutafé-
laga sem sjóðurinn átti áður hlut
í. Sjóðurinn á fulltrúa í bankaráði
íslandsbanka og í stjórn Þróunarfé-
lags íslands. Með liðveislu annarra
stendur sjóðurinn að kjöri eins full-
trúa í varastjórn Flugleiða. Sjóður-
inn á ekki fulltrúa í stjórnum ann-
arra hlutafélaga og hefur ekki uppi
áform um að skipa fulltrúa í stjórn-
ir einstakra hlutafélaga, að sögn
Þorgeirs Eyjólfssonar, forstjóra Líf-
eyrissjóðs verzlunarmanna.