Morgunblaðið - 17.08.1997, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
PEÐ í PÓLITÍSKU
YALDATAFLI 1
Bréf sem gengu milli
Jóns Baldvins
Hannibalssonar þá-
verandi fjármálaráð-
herra og Jóns Helga-
sonar landbúnað-
arráðherra sýna að
hækkun jöfnunar-
gjalds á franskar
kartöflur fyrir tæp-
um tíu árum var
fyrst og fremst leik-
ur í pólitísku valda-
tafli, þar sem land-
búnaðarkerfið neytti
allra úrræða til að verja innlenda framleiðslu. Páll
Þórhallsson segir að ekki sjái enn fyrir endann á
afieiðingum þessarar ákvörðunar sem
Hæstiréttur dæmdi
ólögmæta og ómál-
efnalega. Ríkissjóð-
ur stendur frammi
fyrir kröfum frá sex
innflutningsfyrir-
tækjum um endur-
greiðslu oftekinna
gjalda er nema
hundruðum milljóna
króna ásamt drátt-
arvöxtum og kostn-
aði. Þrír einstakling-
ar voru dæmdir í
þungar refsingar á
grundvelli reglugerðarinnar löglausu, tveir þurftu að
afplána fangelsisdóma. Hæstiréttur hefur nú heimilað
endurupptöku mála þeirra.
FRANSKAR kartöflur eru
vinsæl og eftirsótt mat-
vara jafnt á veitingastöð-
um sem í heimahúsum.
Hafa þær verið fluttar inn áratug-
um saman. Á áttunda áratugnum
var byijað að framleiða íslenskar
„franskar" á Svalbarðseyri og síð-
ar í Þykkvabænum. Um miðjan
níunda áratuginn, löngu áður en
hugmyndin um evrópska efna-
hagssvæðið hafði fæðst, þegar það
þótti ennþá sérviska að halda því
fram að gefa ætti innflutning á
landbúnaðarvöru fijálsan, upphóf-
ust atburðir í íslenska stjórnkerf-
inu sem orðið hafa kveikjan að fjöl-
mörgum dómsmálum sem enn sér
ekki fyrir endann á.
Helstu fyrirtækin sem þá fluttu
inn franskar kartöflur voru: Garri
hf., Sómaco hf., S. Óskarsson &
Co, Reykjagarður hf., Daníel
Ólafsson hf. og Dreifíng hf. Árið
1985 samþykkti Alþingi ný búvöru-
lög. Þar var ráðherra veitt heimild
til að leggja jöfnunargjald á inn-
fluttar kartöflur á bilinu 0-200%.
í greinargerð með frumvarpi var
málið skýrt þannig að vegna nátt-
úrufars og legu landsins væri ekki
unnt að tryggja nægjanlegt vöru-
framboð allt árið á vissum tegund-
um búvöru, t.d. garðávöxtum,
grænmeti og kartöflum. Yrði því
að flytja þessar vörur inn. í ýmsum
tilvikum væru hinar erlendu vörur
greiddar verulega niður af þarlend-
um stjómvöldum. Þegar innlend
framleiðsla væri enn á markaði
raskaði innflutningur þessarar
vöru því mjög samkeppnisstöðu
innlendu framleiðslunnar. Þessar
aðstæður hefðu meðal annars gert
þeim innlendu fyrirtækjum sem
ynnu úr kartöflum erfitt fyrir í
samkeppni við niðurgreidda fram-
leiðslu að utan.
Ágreiningur ráðherra
Jöfnunargjaldið var fyrst lagt á
í júní 1986. Var gjald af nýjum
eða kældum kartöflum ákveðið
50% en 40% af unnum vörum. Síð-
ar sama ár voru kartöflur til inn-
lendrar framleiðslu undanþegnar
gjaldinu. I apríl 1987 skrifaði land-
búnaðarráðuneytið fjármálaráðu-
neytinu bréf þar sem farið var fram
á að tollyfirvöld stöðvuðu þegar
innflutning á frosnu grænmeti og
frosnum kartöflum þar sem hann
væri óheimill nema með leyfi land-
búnaðarráðuneytisins. Sendi fjár-
málaráðuneytið bréf til allra toll-
og tollgæslustjóra og brýndi fyrir
þeim að stöðva slíkan innflutning
nema fyrir lægi leyfi landbúnaðar-
ráðuneytisins. Landbúnaðarráðu-
neytið ákvað þá um haustið að
stöðva útgáfu innflutningsleyfa
fyrir frönskum kartöflum á meðan
„athugað væri hversu miklar
birgðir væru í landinu bæði af inn-
lendri framleiðslu og innfluttri".
Innflytjendur mótmæltu þessu
harðlega og gaf fjármálaráðuneyt-
ið hinn 15. febrúar 1988 út ný
fyrirmæli til ríkistollstjóra um að
þar sem frosnar „franskar kartöfl-
ur“ flokkuðust í viðauka í tollalög-
um sem iðnaðarvara en ekki land-
búnaðarvara þyrfti innflytjandi
ekki að framvísa leyfi fyrir inn-
flutningnum heldur bæri að tollaf-
greiða vöru þessa með sama hætti
og aðrar iðnaðarvörur. Fyrirmæli
ráðuneytisins frá 5. maí árið áður
um að innflutningur á frosnu
grænmeti og kartöflum væri
óheimill nema með leyfl landbún-
aðarráðuneytisins tækju sam-
kvæmt þessu ekki til innflutnings
á „frönskum kartöflum."
Það má nærri geta að uppi varð
fótur og fit í landbúnaðarráðuneyt-
inu þegar afrit af þessu bréfi Jóns
Baldvins Hannibalssonar ijármála-
ráðherra barst þangað. Viðbrögðin
létu ekki á sér standa. Daginn eft-
ir, 16. febrúar 1988, svarar land-
búnaðarráðuneytið af fullum
þunga og mótmælir þessari afstöðu
sem væri „tekin einhliða og án
samráðs við landbúnaðarráðuneyt-
ið. Ráðuneytið getur ekki sætt sig
við slíka málsmeðferð . . . Nauð-
synlegt er því að fjármálaráðuneyt-
ið afturkalli nú þegar fyrirmæli í
áðurnefndu bréfi til ríkistoll-
stjóra . . . enda telur ráðuneytið
að með þeim hafi fjármálaráðu-
neytið farið út fyrir valdsvið sitt.“
Fjármálaráðherra gaf sig ekki í
bréfi dags. 19. febrúar 1988. Er
þar rakinn sá lagaskilningur fjár-
málaráðuneytisins að franskar
kartöflur falli ekki undir hugtakið
kartöflur í búvörulögum og því sé
innflutningur þeirra ekki háður
leyfi landbúnaðarráðherra. ,,[F]jár-
málaráðuneytið telur sér ekki fært
að gefa tollstjórum fyrirmæli um
að haga störfum sínum þannig, að
þau fari í bága við lög að þess
mati. I þessu sambandi breytir litlu
hver túlkun hliðsetts stjórnvalds
[þ.e. landbúnaðarráðuneytisins]
kann að vera á lögmæti slíkra fyr-
irmæla“, segir þar.
Fimm dögum síðar, 26. febrúar
1988, kemur svar landbúnaðar-
ráðuneytisins, en ekki í formi bréfs
heldur nýrrar reglugerðar um jöfn-
unargjöld. Eru jöfnunargjöld á
franskar kartöflur þar hækkuð úr
35;40% í 190%.
í ljósi bréfaskipta ráðuneytanna
verður þessi skyndilega margföldun
jöfnunargjaldsins ekki skilin öðru
vísi en sem leikur í valdatafli. Það
átti að sýna hver færi með valdið
í þessum efnum. Þegar fjármála-
ráðuneytið lét sig ekki og viður-
kenndi að landbúnaðarráðherra
hefði vald til að heimila eða banna
innflutning á frönskum kartöflum,
voru sótt ný vopn í vopnabúrið.
Torvelda skyldi innflutninginn með
öllum ráðum, og þar kom heimildin
til að hafa jöfnunargjaldið allt að
200% í góðar þarfír.
Nauðvörn
Eins og nærri má geta breytti
þetta forsendum rekstrar þeirra
fyrirtækja sem fluttu inn franskar
kartöflur. Vitanlega kom þetta
misjafnlega við fyrirtækin. Tvö
urðu gjaldþrota og rekja forsvars-
menn þeirra það til þessara svipt-
inga, það þriðja rambaði á barmi
gjaldþrots. Hvað gera menn sem
rekast á þann múr sem reistur
hafði verið um innlenda fram-
leiðslu? Sumir þeirra sem flutt
höfðu inn franskar kartöflur borg-
uðu hin stórhækkuðu aðflutnings-
gjöld. Aðrir „gripu til þess í nauð-
vörn,“ eins og Jón Magnússon hrl.,
lögmaður Sómaco hf., orðar það,
að semja við birgja erlendis um
að lækka heildsöluverð á frönsku
kartöflunum en hækka verð á öðr-
um vörum á móti. Þannig tókst
þeim að draga úr áhrifum jöfn-
unargjaldsins.
En þeir tóku um leið mikla
áhættu og áttu eftir að súpa seyð-
ið af þessu. Upp komst um samn-
ingana við erlendu birgjana. Töldu
yfirvöld að þarna væri verið að
svíkja undan tolli. Var höfðað refsi-
mál á hendur fjórum einstakling-
um, frá fjórum fyrirtækjum, á
grundvelli 126. gr. tollalaga þar
sem það er lýst refsivert að gefa
tollstarfsmanni ranga skýrslu eða
leggja fram gögn sem eru röng
eða villandi í því skyni að svíkja
undan eða fá ívilnun á tolli eða
gjöldum.
Þremur refsimálum af fjórum
lauk með sakfellingu. Fram-
kvæmdastjóri Sómaco hf. var
dæmdur í 12 mánaða fangelsi, þar
af 11 mánuði skilorðsbundið, og
100.000 kr. sekt með dómi Hæsta-
réttar 23. febrúar 1995. Fram-
kvæmdastjóri Garra hf. (nú Gnípu
hf.) var dæmdur í 2 ára fangelsi,
þar af 21 mánaðar skilorðsbundið.
Framkvæmdastjóri Daníels Ólafs-
sonar hf. var dæmdur í 15 mánaða
skilorðsbundið fangelsi og honum
gert að greiða 400.000 kr. sekt.
En þar með er ekki öll sagan
sögð. Menn vildu ekki kyngja því
að reglugerð Jóns Helgasonar
landbúnaðarráðherra væri lögleg.
Frumkvæðið átti Gnípa hf. (áður
Garri hf.) með Othar Orn Petersen
hrl. sér til fulltingis. Samhliða því
sem refsimálin gengu sinn gang í
kerfinu var höfðað einkamál á
hendur íslenska ríkinu til ógilding-
ar á ákvörðunum tollyfirvalda um
heimtu jöfnunargjalds. Þrotabú S.
Óskarssonar & Co fór síðan að
dæmi þeirra. Málinu var skotið til
ríkistollanefndar og síðan stefnt
fyrir héraðsdóm. Hæstiréttur féllst
á kröfur innflytjendanna í dómi
sem upp var kveðinn í Hæstarétti
19. desember 1996. Líklega hefur
dómstóllinn sjaldan komist nær því
að kalla embættisfærslu ráðherra
valdníðslu — misbeitingu pólitísks
valds.
Engin málefnaleg rök
I dómnum segir að þótt landbún-
aðarráðherra hafí með lögum verið
heimilað að leggja allt að 200%
jöfnunargjald á innfluttar kartöflur
þá hafi hann ekki mátt beita þeirri
heimild að eigin geðþótta. Heimild-
in til þessarar skattlagningar hafi
verið bundin við skilgreindan til-
gang laganna og telja yrði að í
þeim skýringum sem fram komu
í athugasemdum við frumvarpið
og umræðum á Alþingi hafi falist
mikilvæg afmörkun. Jöfnunar-
gjaldið hafi verið hækkað í einu
vetfangi í 190% en var áður 40%.
Til marks um hve brátt þetta bar
að getur Hæstiréttur þess að átta
vikum áður, í ársbyijun 1988, var
viðkomandi reglugerð endurskoð-
uð og gefín út án þess að þá væri
talin ástæða til að hækka jöfnunar-
gjaldið.
í málinu voru samkvæmt
Hæstarétti engin gögn um að neitt
hefði breyst á þessu átta vikna
tímabili annað en það að fjármála-
ráðherra tilkynnti ríkistollstjóra og
landbúnaðarráðherra að franskar
kartöflur væru flokkaðar sem iðn-
E
\
s
i
;
t;
!
I.
I
L