Morgunblaðið - 17.08.1997, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. ÁGÚST 1997 29
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
DALAMENN hafa í hyggju að
hefja mikla sögutengda
uppbyggingu í Búðardal og á Ei-
ríksstöðum í Haukadal til þess að
minnast Leifs heppna Eiríkssonar
og landafunda hans fyrir 1000
árum. Komið hefur til tals að reisa
safnahús í Búðardal, þar sem
menn geta kynnzt sögunni, afrek-
um Leifs heppna og ennfremur
að reist verði eftirlíking af bæ
Eiríks rauða Þorvaldssonar, föður
hans, á Eiríksstöðum. Dalirnir eru
sveit, þar sem sagan er allt um
kring, enda er þar sögusvið víð-
frægra íslendingasagna.
Árið 2000 er talið rúmt árþús-
und liðið frá því er Leifur heppni
fann Vínland hið góða. í því sam-
bandi hafa forseti íslands og for-
seti Bandaríkjanna rætt um að
minnast þessara landafunda og
er því í sjálfu sér mjög vel við
hæfi að Dalamenn minnist þessara
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
tímamóta, en talið er að Leifur
hafi fæðzt á Eiríksstöðum. Er í
sjálfu sér vel til fundið að hefja
til vegs og virðingar minningu
hans, þessa kristna víkings, sem
fór ótroðnar slóðir, fann ónumin
lönd og hlaut viðurnefni sitt fyrir
að bjarga fólki úr sjávarháska.
Hátíðahöld, sem fyrirhuguð eru
til þess að minnast landafund-
anna, verða væntanlega glæsileg.
Með hugmyndum sínum hafa
Dalamenn komið sér ótvírætt inn
í sviðsljós þeirra. Þetta ætti að
geta orðið þeim mikil lyftistöng í
ferðamannaþjónustu, því að þótt
gaman sé að koma í Dalina, þá
minnir ekkert á söguna nema
bæjarheitin og örnefnin, sé við-
komandi ekki því fróðari um hana.
Ferðaþjónusta byggist á því að
ferðamennirnir vilja skoða sögu-
sviðið og þá þarf að vera eitthvað
áþreifanlegt til þess að skoða.
En þetta mál er ekki aðeins
mál Dalamanna. Sigurður Rúnar
Friðjónsson oddviti Dalabyggðar
segir í Morgunblaðinu á fimmtu-
dag: „Við gerum okkur grein fyrir
því að þetta er ekki okkar einka-
mál, heldur mál allra íslendinga
og vina okkar úti í heimi. Við
munum því vinna að málinu í sam-
vinnu við stjórnvöld og aðra
áhugaaðila."
BRUNI í
ÍBÚÐAR-
HÚSUM
ASTÆÐA er til að staldra við
síendurtekna bruna í íbúð-
arhúsum, sem hafa m.a. verið tíð-
ir að undanförnu. Hvað veldur?
Þegar steinsteypt hús tóku við
af timburhúsum fyrr á öldinni var
talið að eldhætta væri mun minni.
Nú kviknar aftur og aftur í ein-
býlishúsum og íbúðum í fjölbýlis-
húsum.
Ástæðan virðist ekki sízt vera
sá fjöldi rafmagnstækja, sem nú
er í hverri íbúð eða húsi. I yfir-
liti um þessi mál hér í blaðinu í
gær kemur fram að á fyrstu 7
mánuðum þessa árs hefur kvikn-
að í 14 slíkum tækjum og umtals-
verður eldsvoði hlotizt af í sumum
tilvikum. Af þessum 14 tækjum
er um að ræða 5 sjónvarpstæki
og 5 eldhústæki.
Það er ástæða til að gera sér-
stakt átak í að upplýsa almenning
um hvernig á að umgangast þessi
tæki, þannig að minni hætta verði
á, að í þeim kvikni.
VÍNLANDS-
SAFN í DÖLUM
ÞAÐ ER
• næsta líklegt
að Þorgils saga
skarða og Þórðar
saga kakala séu yngri
en margir kaflar Is-
lendinga sögu Sturlu.
Hann hefur hafið ritun samtíðar-
sögu sinnar uppúr dauða Snorra
Sturlusonar, eða jafnvel fyrr. Áhrif
hans á íslendinga sagna ritun benda
a.m.k. til þess. Aðvísu hafa fræði-
menn ávallt haft tilhneigingu til að
ætla að Sturla hafi fremur þegið
efni úr öðrum ritum en þau frá
honum. Hefur þetta getað verið á
báða vegu og með ýmsum hætti.
Sturla hefur örugglega verið lengi
að skrifa Landnámugerð sína og
að öllum líkindum unnið að henni
og íslendinga sögu jöfnum höndum
lengst af ævinnar. Ætla má að
hann hafi ekki lokið ritun hennar
fyrren á síðustu æviárum sínum
einsog Jakob Benediktsson hefur
bent á. En margt í henni hefur
verið alkunna löngu áður. Þannig
er engan veginn hægt að fullyrða
að hann hafi notað Hænsna-Þóris
sögu og Eyrbyggju, en ekki öfugt,
svo oft sem til rita hans virðist sótt
þegar íslendinga sögur eru saman
settar á þessum sömu áratugum.
Þannig hafa vísur í Eyrbyggju og
íslendinga sögu verið einsog böggl-
að roð fyrir brjósti fræðimanna,
svoað dæmi sé tekið. Sú hugmynd
hefur jafnvel komið fram að Sturla
Þórðarson sé höfundur Eyrbyggju
(Gunnar Benediktsson 1961, Peter
Hallberg 1965; sbr. ísl. fornr. I 1,
LXIV). Þá hefur Peter Hallberg
leitt rök að því að sagan sé yngri
en frá 1220 einsog Einar Ólafur
Sveinsson taldi.
HÖFUNDUR ÞORGILS
• sögu skarða er einn merki-
legasti rithöfundur síns tíma. Þó
að íslendinga saga sé stórmerkur
undanfari Islendinga sagna á borð
við Njálu stendur Þorgils saga þess-
um sögum nær, bæði að efnistökum
og stíl. Lítill vafi leikur á því að
höfundur Þorgils sögu er einnig
höfundur Njáls sögu.
Til gamans má geta þess að í
Þorgils sögu skarða kemur fyrir
orðið húsþing sem einkum er notað
í konungasögum, þ.á.m. Sverris
sögu, og Sturlungu, notuð sögnin
að telja á e-n, þ.e. ávíta, margnotuð
í Njáls sögu en þó einkum í heil-
agra manna sögum að því er segir
í orðabók Fritzners,
en jafnframt í Hákon-
ar sögu Sturlu Þórð-
arsonar.
Það er hveijum
manni ljóst að tvær
persónur Þorgils sögu
eru aðalheimildamenn hennar,
Sturla Þóðarson og Þórður Hvítnes-
ingur. Björn M. Ólsen taldi að Þórð-
ur, sem átti Aldísi systur Þorgils
skarða og var því kvæntur inní
sturlungaætt, væri höfundur Þor-
gils sögu en hann er alls óþekktur
sem rithöfundur og raunar lítið um
hann vitað. Sturla er aftur á móti
helzta ljóðskáld samtímans, mikil-
virkastur og mikilvægasti rithöf-
undur landsins að Snorra iátnum
og því augljóst hvor þeirra Þórðar
er líklegri höfundur sögunnar. Auk
þess má af íslendinga sögu og Þor-
gils sögu ráða að um þær fjallar
sami maður, svo margt sem er líkt
með þeim en þó einkum vegna þess
hve kerfisbundið er reynt að sneiða
hjá endurtekningum í frásögnun-
um.
ÍSLENDINGA SÖGU
• lýkur fyrir 1262 en Sturla
Þórðarson deyr ekki fyrren 1284
og hefur því haft nægan tíma til
að ljúka sögu sinni. Samt er hún
endaslepp og illa farin í lokin. Engu
líkara en hún hafi orðið fyrir
hnjaski. En víða fer Sturla hratt
yfir sögu og þá einungis þegar hann
fjallar um sama efni og rækilegar
er tíundað í Þórðar sögu, Þorgils
sögu og Svínfellinga sögu og er það
meðvituð tilraun höfundar til að
vega ekki sífelldlega í sama kné-
runn. En þegar allar þessar sögur,
auk annarra sagna, koma saman í
einn bálk er íslendinga sögu lokið
með reisn þrátt fyrir tillitslausa rit-
skoðun höfundar sturlungasafnsins,
Þórðar Narfasonar, sem hefur limað
það sundur og afbakað með ýmsum
hætti þóað hann eigi heiður skilið
fyrir að hafa sett safnið saman,
þvíað óvíst er hvort sögurnar væru
nú til, ef það hefði ekki verið gert.
Þess má geta að Þórður var af
Skarðsætt einsog Helga, kona
Sturlu Þórðarsonar, og í Sturlu-
þætti sem hann skrifaði sjálfur er
þess getið að hann hafi verið í
Fagurey hjá Sturlu síðustu árin sem
skáldið lifði.
ÞAÐ ER MARGT
• illa farið í fornum ritum.
Dr. Haraldur Matthíasson minnist
á það í bók sinni, Landið og Land-
náma, að ónákvæmni gæti jafnvel
í landnámufrásögn Sturlu Þórðar-
sonar þegar hann lýsir landamerkj-
um Þórólfs Mostrarskeggs í Þórs-
nesi. „Þetta er einkennileg óná-
kvæmni," segir Haraldur, „svo
kunnugur sem Sturla hefur verið á
þessum slóðum." Og í neðanmálsat-
hugasemd við þýðingu sína á riti
Kr. Kálunds, Islenskir sögustaðir,
segir dr. Haraldur þessi eftirminni-
legu orð sem fræðimenn mættu vel
staldra við: „Þetta frávik höfundar
(Hænsna-Þóris sögu) frá því sem
getur staðizt, er merkilegt dæmi
um það hvernig stórskekkjur geta
verið við hliðina á náinni staðþekk-
ingu. Hann víkur einfaldlega vit-
andi vits frá réttum staðháttum,
ef hann telur að frásögn hans krefj-
ist þess. Hið sama kemur fram í
Njálu, svo sem fyrr segir, og vera
má, að síðar verði enn þörf að rifja
þetta upp.“
Bæði í Landnámugerð Sturlu og
Hænsna-Þóris sögu er talað um
Þórsnes í stað Þingness. Kannski
þetta sé vísbending um að Sturla
hafi átt einhvern þátt í ritun
Hænsna Þóris sögu. Kannski
Landnámugerð Sturlu og sagan
hafi komið úr sama verkstæði á
suðvesturhominu? Þar hefur Sturla
ýmist verið höfundur eða ritstjóri.
Landnámugerð Sturlu og texti
Hænsna-Þóris sögu fara saman í
fieiri atriðum, t.a.m. um nafn
Blund-Ketils sem inni var brennd-
ur. En Ari fróði nefnir hann Þorkel
blund-Ketilsson í íslendingabók
sinni. Sturla skirrist ekki við að
skrifa gegn fullyrðingum Ara ef svo
ber undir. Engu líkara en það sé
regla í ,,rangfærslunum“(!) Það er
kannski ekki heldur nein tilviljun
að Gunnar á Hlíðarenda kemur við
sögu í Hænsna-Þóris sögu með lík-
um hætti og skírskotað er til Njáls-
brennu í Gunnlaugs sögu orms-
tungu, en báðar þessar sögur tengj-
ast Eglu með sérstökum hætti. Þá
fjalla bæði Hænsna-Þóris saga og
Njála um brennur og afleiðingar
þeirra. Það þarf engan snilling í
sálarfræðum til að gera sér þess
fulla grein að brennumál hafa oft
leitað á Sturlu Þórðarson eftir
Flugumýrarbrennu, svo harmsögu-
legur atburður sem hún var í lífi
hans.
M.
HELGI
spjoll
REYKJAV f KURBRÉF
Laugardagur 16. ágúst
RÍKISSTJÓRN VERKA-
mannaflokksins í Bret-
landi ákvað í síðasta
mánuði að efna í haust
til þjóðaratkvæða-
. greiðslu í Skotlandi um
' aukna sjálfsstjórn
landsins innan brezka
ríkisins. Tillögur stjórnarinnar, sem lagðar
verða fyrir íbúa Skotlands, gera ráð fyrir
að skozka þingið, sem lagt var niður árið
1707, verði endurreist. Það á að hafa víð-
tækt löggjafarvald um eigin málefni Skota,
þar á meðal heilbrigðismál, menntamál,
félagsmál, sveitarstjórnarmál, umhverfis-
mál, löggæzlu, landbúnað, fiskveiðar og
menningarmál. Á atkvæðaseðlinum við
kosningarnar 11. september næstkomandi
verður einnig sérstök spurning um hvort
kjósendur vilji að þingið fái vald til að
hækka eða lækka tekjuskatt um 3% til eða
frá.
Skotland fær jafnframt heimastjórn og
eigin forsætisráðherra („first minister" til
aðgreiningar frá „prime minister" Bret-
lands). Brezka stjórnin í London fer áfram
með utanríkismál, varnarmál og gæzlu
öryggis ríkisins.
Með tillögum sínum er Verkamanna-
flokkurinn að koma til móts við háværa
kröfu Skota um að viðurkennt verði að
þeir séu sérstök þjóð og eigi rétt á að
stjórna eigin málum. Nútímaleg barátta
fyrir skozku þingi hófst árið 1949, þegar
1,2 milljónir af fimm milljónum íbúa Skot-
lands undirrituðu bænaskrá þar sem farið
var fram á „skozkt þing með fullnægjandi
löggjafarvald um málefni Skotlands", en
þó í „í fullri hollustu við krúnuna og innan
ramma hins sameinaða konungdæmis“.
Ætla má að meirihluti Skota hafi fyllt
þennan hófsama heimastjórnarflokk allar
götur síðan. Minnihluti hefur hins vegar
stefnt að fullu sjálfstæði og hefur Skozki
þjóðarflokkurinn, næststærsti stjórnmála-
flokkurinn í Skotlandi á eftir Verkamanna-
flokknum, verið boðberi þeirrar stefnu.
Ákvörðun stjórnar Tonys Blair er jafn-
framt í samræmi við þá þróun, sem átt
hefur sér stað í flestum öðrum ríkjum
Vestur-Evrópu undanfarna áratugi. Þar
hefur einstökum landshlutum og héruðum
í síauknum mæli verið afhent meira vald
í eigin málum. Verkamannaflokkurinn
stefnir ekki eingöngu að heimastjórn
Skota, heldur einnig flutningi valds til
héraða í Englandi og takmarkaðri heima-
stjórn Walesbúa. Ríkisstjórn íhaldsflokks-
ins, sem var við völd í sautján ár, fækk-
aði verkefnum ríkisvaldsins en gerði Bret-
land að einu miðstýrðasta ríki í Vestur-
Evrópu hvað varðaði þau, sem eftir voru.
Ástæðan var ekki sízt sú að íhaldsmenn
byggðu þingmeirihluta sinn einkum á fylgi
í hinum fjölmennari kjördæmum suðurs-
ins. Hefðu þeir fært vald í hendur heima-
stjórna í Skotlandi og Wales og héraðs-
stjórna í Norður-Englandi hefði mátt ætla
að Verkamannaflokkurinn hefði farið með
það vald. Nýjar forsendur fyrir aukinni
valddreifingu í Bretlandi hafa því skapazt
með valdatöku Verkamannaflokksins.
Evrópsk
héraðs-
hyggja
SJÁLFSTÆÐIS-
kröfur Skota eru
angi af hreyfingu,
sem hefur á undan-
förnum árum og
áratugum vaxið ás-
megin í mörgum hinna grónu ríkja Vestur-
Evrópu, sem sum hver urðu til við sam-
runa smærri ríkja og sameinuðu margar
þjóðir og þjóðabrot undir einni miðstjórn.
Þessa hreyfingu mætti kalla héraðs- eða
svæðishyggju. Hún tengist í fyrsta lagi
víðtækari lýðræðisvitund og kröfum borg-
aranna um að fá að taka þátt í umræðum
um mál, sem snerta daglegt líf þeirra og
að ákvarðanir séu teknar á vettvangi eins
nærri þeim sjálfum og unnt er. í öðru lagi
tengist héraðshyggjan nýjum gildum á
borð við aukna umhverfisvitund og ábyrgð
einstaklingsins á umhverfi sínu og tengsl-
um sínum við það. í þriðja lagi hafa verið
færð rök fyrir því að hið gamla, miðstýrða
ríkisskipulag henti illa nýrri þróun í at-
vinnumálum, sem sumir hafa kallað
„óskipulagðan kapítalisma“ upplýsinga-
byltingarinnar og byggist meðal annars á
hugviti, frumkvæði og sérhæfmgu og á
sér ekki sízt.stað í litlum og meðalstórum
fyrirtækjum. Þessi þróun er ólík hinum
„skipulagða kapítalisma“ stórra verk-
smiðja sem á rætur að rekja til iðnbylting-
arinnar og þróun hins miðstýrða ríkisvalds
tók ekki sízt mið af. Héraðsstjórnir standa
nær athafnamönnum á hveiju svæði,
þekkja betur til boðleiða og upplýsinga-
flæðis og eru betur í stakk búnar til að
styrkja t.d. svæðisbundin fyrirtækjanet,
efla þekkingu og auka sérhæfingu.
Stundum er þó ein ástæða enn fyrir
kröfum landshluta og héraða um sjálfs-
stjórn. Hún er þjóðernishyggja smáþjóða
eða þjóðarbrota, sem hafa verið innlimuð
í eitthvert hinna evrópsku „þjóðríkja" en
fínnst þau eiga takmarkaða samleið með
hinni ríkjandi þjóð. Dæmi um minnihluta-
þjóðir af þessu tagi eru Skotar og Walesbú-
ar í Bretlandi, Bretónar og Korsíkumenn
í Frakklandi og Baskar og Katalóníumenn
á Spáni. Fyrir ýmsa duttlunga sögunnar
hafa þessar smáþjóðir, sem allar eiga eig-
ið land, merka sögu og skilgreinda þjóðar-
vitund, ekki eignazt eigið ríki eins og
ýmsar aðrar evrópskar smáþjóðir, til dæm-
is íslendingar, Norðmenn eða Slóvenar,
og njóta þar af leiðandi ekki sömu stöðu
og réttinda í samfélagi þjóða.
ATHYGLISVERT
Evróna er að Þessar ÞJóð-
, ., 3 „ ernishreyfingar
PJOÖanna: leggja allar mikla
áherzlu á áfram-
haldandi samrunaþróun innan Evrópusam-
bandsins. Þróun ESB hefur oft verið talin
andstæð þjóðernisvitund og sérkennum
einstakra þjóða. Þannig lítur það hins veg-
ar ekki út í augum hinna ríkislausu smá-
þjóða. Þær líta á hið yfirþjóðlega Evrópu-
samband sem bandamann í baráttunni
gegn „þjóðríkjunum" sem þær heyra und-
ir. Þjóðernishreyfingarnar, ásamt héraðs-
hreyfingum sem ekki kenna sig við þjóð-
erni, ráðast að ríkinu „neðan frá“ og segja
ákveðin verkefni betur komin heima í hér-
aði en hjá ríkisstjórnum. Þróun Evrópu-
sambandsins étur hins vegar úr verkefnum
ríkisins ofan frá og færir á yfirþjóðlegan
vettvang, á þeirri forsendu að sum verk-
efni séu betur komin þar.
Draumsýn margra minnihlutaþjóðernis-
hreyfinga er að til verði „Evrópa þjóð-
anna“ í stað Evrópu ríkjanna. Þetta hug-
tak má til dæmis finna í stefnuskrám
Skozka þjóðarflokksins, Plaid Cymru í
Wales, Vlaamse Blok í Flæmingjalandi,
Baskneska þjóðarflokksins og
Convergénzia i Uniö, samfylkingar þjóð-
ernisflokka sem fara með völdin í héraðs-
stjórn Katalóníu. Blæbrigðamunur er á
hugmyndum þessara þjóðernisflokka, en í
grofum dráttum má segja að hugmyndin
sé sú, að til verði evrópskt sambandsríki,
þar sem grunneiningarnar verði ekki nú-
verandi ríki, heldur héruð og svæði, sem
njóti víðtækrar sjálfsstjórnar og fari með
t.d. mennta-, menningar-, heilbrigðis-, fé-
lags- og atvinnumál. Á könnu sambands-
stjórnarinnar í Evrópuhöfuðborginni
Brussel verði hins vegar stærri ákvarðanir
í efnahagsmálum, peningamálum, utanrík-
ismálum og varnarmálum. Þessar hreyf-
ingar telja flestar að hin hefðbundnu þjóð-
ríki séu einfaldlega úrelt og óþarft stjórn-
sýslustig og er ósárt um afdrif þeirra,
enda töldu þær sig aldrei eiga hlutdeild í
þeim.
Þannig stefnir Baskneski þjóðarflokkur-
inn, hófsamur flokkur sem hefur meiri-
hluta á svæðisþingi Baska, að „sambands-
ríki Evrópu þjóðanna, með því skilyrði að
borin verði virðing fyrir tilveru allra þjóða
á jafnréttisgrundvelli og að virkur réttur
þeirra til frjálsrar sjálfsákvörðunar sé við-
urkenndur."
í stefnuskrá Convergéncia Democrática
de Catalunya er svipaða áherzlu að finna:
„Við Katalóníumenn viljum taka þátt í
pólitískum samruna Evrópu í framtíðinni,
án milliliða, sem ein af þjóðum Evrópu ...
við förum fram á sama rétt og aðrar þjóð-
ir álfunnar: réttinn til að vera til, njóta
frelsis og lýðræðis með því að nýta okkur
réttinn til sjálfsstjórnar og til að ákvarða
okkar eigin framtíð." Og tekið er fram að
þjóðernishyggja og Evrópuhugsjónin fari
saman í stefnu CDC.
Forsvarsmenn Plaid Cymru í Wales orð-
uðu það svo í kosningastefnuskrá sinni
fyrir kosningar til Evrópuþingsins að nú
væri „tækifæri, sem á sér ekki fordæmi,
innan ramma hinnar nýju Evrópu, til að
byggja upp þjóðlíf okkar“. Plaid Cymru
vill að Walesbúar verði viðurkenndir sem
„raunveruleg þjóð“ í nýrri Evrópu og
hyggst stuðla að því að ungir Walesbúar
þrói ,jákvæða sjálfsvitund sem velskir
Evrópumenn og leiði Wales sem sjálfstæða
þjóð inn í Evrópu þjóðanna".
Slagorð skozka þjóðarflokksins hefur
undanfarin ár verið „sjálfstæði í Evrópu"
og í kosningastefnuskránni fyrir kosning-
arnar í maí síðastliðnum segir meðal ann-
ars: „Skotland verður fullgilt aðildarríki
Evrópusambandsins og tekur fullan þátt
í stofnunum sambandsins. Sem lítið, sjálf-
stætt ríki getur Skotland haft umtalsverð
áhrif í Evrópusambandi, þar sem lítil aðild-
arríki ráða æ meiru.“
Þjóðernishreyfingar smáþjóða hafa fært
rök fyrir því að þróun Evrópusambandsins
geri baráttu þeirra auðveldari, þótt rök-
semdafærslan leiði stundum til mismun-
andi niðurstöðu. Þannig lét Xavier Arzall-
us, leiðtogi Baskneska þjóðarflokksins,
hafa eftir sér í viðtali fyrir nokkrum árum
að eftir 20-30 ár myndi ESB ekki aðeins
hafa sameiginlegan gjaldmiðil, heldur
sameiginlega utanríkisstefnu og sameigin-
legan her. „Af hveiju ættum við að stofna
nýtt ríki í hinni nýju Evrópu? Ríkin munu
leysast upp,“ sagði Arzallus.
Skozki þjóðarflokkurinn hefur hins veg-
ar haldið því fram að þróun Evrópusam-
bandsins þýði að sjálfstæði sé ekki lengur
það sama og aðskilnaður. Landamæri milli
ESB-ríkja séu brátt úr sögunni og sjálf-
stætt Skotland muni áfram eiga mikil og
góð samskipti við England. í kosn-
ingabæklingi flokksins fyrir nokkrum
árum sagði: „Þróun hinnar nýju Evrópu
hefur umbreytt forsendum fyrir sjálfstæði
Skotlands. Sýnt hefur verið fram á að
gamlar grýlusögur um aðskilnað og
gaddavír á landamærunum eru fullkomið
rugl. Þess í stað höfum við nú tækifæri
til að ná pólitísku sjálfstæði og eiga þess
um leið kost að koma vörum okkar á
heimamarkað 340 milljóna manna í stað
55 milljóna."
■■■■■■■■■ ÞÓTT LANGT SÉ
Kröfum frá því að hugsjón-
s irnar um Evrópu
mætt ao þjóðanna hafi orðið
hluta til að veruleika - enn
hafa aðildarríkin
töglin og hagldirnar í Evrópusambandinu
- hefur kröfum þjóðemissinna um aukin
milliliðalaus tengsl fulltrúa smáþjóðanna
við stofnanir ESB í Bmssel verið mætt
að hluta til. Baskaland og Katalónía reka
t.d. skrifstofur í Brussel og leitast við að
hafa áhrif á stefnu ESB í þágu eigin hags-
muna, ekki sízt hvað varðar veitingu ýmiss
konar styrkja til atvinnuþróunar. Sama á
raunar við um þýzku sambandslöndin; þau
reka í auknum mæli sjálfstæða stefnu
gagnvart Evrópusambandinu.
í tillögum brezku stjórnarinnar um
skozka heimastjórn er einmitt lögð mikil
áherzla á tengsl Skotlands við ESB. Heill
kafli er helgaður þeim í „hvítbók“ stjórnar-
innar um heimastjórn Skotlands. Þar kem-
ur fram að ríkisstjórnin vilji að heima-
stjórn Skotlands tengist ákvarðanatöku
um Evrópumál eins náið og með eins bein-
um hætti og hægt sé. Gert er ráð fyrir
að Skotland setji upp sérstaka skrifstofu
í Brussel og að ráðherrar úr heimastjórn-
inni geti tekið þátt í ráðherraráðsfundum
ESB og öðrum samningaviðræðum um
málefni, sem hafa áhrif á heimastjórnar-
FRÁ MÝVATNI
Lj'ósmynd/ Snorri Snorrason
mál Skotlands, þótt lögð sé áherzla á að
þeir fylgi stefnu, sem stjórnin í London
og heimastjórnin hafi áður komið sér sam-
an um. Þá er gert ráð fyrir að skozka
þingið geti rannsakað tillögur að nýrri
ESB-löggjöf og gert athugasemdir við þær
og að heimastjórninni beri að framkvæma
nýjar reglur ESB um málefni, sem undir
hana heyra.
í hvítbókinni kemur fram sú skoðun, að
bein tengsl Skotlands við stofnanir ESB
styrki áhrif Bretlands sem heildar innan
ESB, eins og fordæmið frá öðrum ESB-ríkj-
um sýni.
Stofnanir Evrópusambandsins hafa ekki
gert mikið til að ýta undir aukið sjálfstæði
minnihlutaþjóða, enda er um viðkvæmt mál
að ræða gagnvart mörgum aðildarríkjum.
Framkvæmdastjórnin hefur þó lýst því yfír
að stefna sambandsins gangi á engan hátt
gegn því að verkefni séu færð frá ríkis-
stjómum til lægri stjómsýslustiga og nær
fólkinu.
Nálægðarreglan, sem sett var í Maas-
tricht-sáttmálann og kveður á um að taka
skuli ákvarðanir eins nálægt borgurunum
og hægt sé, hefur enn ekki verið útfærð
með skýmm hætti, þannig að ekki er ljóst
hvort hún styrkir málstað héraðshyggjunn-
ar. Jordi Pujol, forsætisráðherra Katalóníu,
hefur sagt að þegar aðildarríki ESB haldi
nálægðarreglunni á lofti sé það til að veija
eigin valdsvið fyrir stofnunum sambandsins
en ekki í þágu héraðanna.
Með samþykkt Maastricht var jafnframt
komið á fót svokallaðri héraðanefnd ESB,
en í henni eiga sæti fulltrúar héraðs- og
sveitarstjóma í aðildarríkjunum. Nefndin
fékk hins vegar lítil völd og hefur eingöngu
ráðgjafarhlutverk. Hún á engan þátt í hinu
formlega löggjafarferli ESB, þrátt fyrir
kröfur þjóðernissinna um slíkt. Á ríkjaráð-
stefnunni, sem lauk í Amsterdam í júní,
var ekkert gert til að auka áhrif nefndarinn-
ar. Þó er hún fyrsta stofnun ESB, sem
tryggir bein, formleg tengsl héraðsstjóma
við löggjafarstofnanir ESB og minnihluta-
þjóðirnar telja þátttöku í henni mikilvæga.
Þannig sitja forsætisráðherrar Baskalands,
Katalóníu, Flæmingjalands og Vallóníu í
nefndinni og forsetar héraðsþinga Bretóna-
skaga og Korsíku, svo dæmi séu nefnd.
Þá má ekki gleyma áherzlu ESB á að
styrkja menningarleg sérkenni smáþjóða
og héraða í ríkjum sambandsins. Ariane-
áætlun ESB kveður til dæmis á um þýðing-
ar bókmenntaverka af tungumálum smá-
þjóða, hvort sem þær eiga sitt eigið ríki
eða ekki, yfir á tungumál stórþjóðanna til
að auka útbreiðslu þeirra. Þessi þróun er
athyglisverð í ljósi þess að þegar hin vold-
ugu þjóðríki, til dæmis Spánn, Bretland,
Frakkland og Ítalía, voru að verða til, var
áherzla lögð á að þurrka út staðbundin
menningarsérkenni í þágu „þjóðarheildar-
innar". Nú er unnið að því að bjarga þess-
um sérkennum, meðal annars fyrir tilstuðl-
an ESB.
Þá hefur samstarf yfir landamæri, sem
ESB hefur styrkt, orðið til þess að efla
sjálfsvitund smáþjóða, sem búa í fleiri eða
einu landi, og til að tengja þjóðarbrot bet-
ur við „heimalandið“. Þannig efla katal-
ónskumælandi menn beggja vegna landa-
mæra Spánar og Frakklands nú menning-
ar- og efnahagstengsl sín á styrk frá
ESB. Sömu sögu er að segja af Suður-
Týrólum á Ítalíu, sem eitt sinn tilheyrðu
Austurríki og hafa nú myndað „Evró-
svæði“ með Norður-Týrólum. Og annað
Evró-svæði er að verða til í Slésvík-Holt-
setalandi og stuðlar að því að þýzkumæ-
landi íbúar Danmerkur og dönskumælandi
borgarar í Þýzkalandi rækti tengslin yfir
landamærin.
Eins og áður sagði er áreiðanlega langt
í að draumar smáþjóðanna um Evrópu
þjóðanna verði að veruleika. Þjóðríkið hef-
ur þrátt fyrir allt reynzt nokkuð lífseigt
fyrirbæri. Hins vegar er það umhugsunar-
vert, ef þróun Evrópusambandsins stuðlar
að því að sætta smáþjóðir og þjóðarbrot
betur við hlutskipti sitt en verið hefur,
ekki sízt í ljósi ástandsins í austurhluta
álfunnar, þar sem þjóðernisspenna kraum-
ar víða undir. Hugsanlega mun stækkun
ESB til austurs stuðla að því að draga úr
þeirri spennu. Vestur-Evrópuríkin, sem
setja ríkjunum í Austur-Evrópu þau skil-
yrði fyrir aðild að ESB og NATO að þau
virði réttindi minnihlutahópa og hindri
þjóðernisdeilur, verða auðvitað að gera
sitt ýtrasta til að leysa slíkar deilur í eigin
ranni.
„Þróun ESB hef-
ur oft verið talin
andstæð þjóðern-
isvitund og sér-
kennum einstakra
þjóða. Þannig lít-
ur það hins vegar
ekki út í augum
hinna ríkislausu
smáþjóða...
Draumsýn
margra
minnihlutaþjóð-
ernishreyfinga er
að til verði „Evr-
ópa þjóðanna“ í
stað Evrópu ríkj-
anna.“