Morgunblaðið - 19.12.2000, Blaðsíða 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 19. DESEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
BÆKUR
• ÚT er komin bókiii J bláum
skugga. Hér er á ferðinni safn ljós-
mynda sem Þórarinn ÓskarÞór-
arinsson hefur tekið á tveimur síð-
ustu tónleikaferðum Stuðmanna.
Hluti myndanna var á ljós-
myndasýningu Þórarins Oskars í Ás-
mundarsal sl. sumar, en þar seldust
allar myndimar.
Þá geymir bókin alla texta hljóm-
sveitarinnar frá upphafi, 125 talsins,
og eru hljómamir í lögunum einnig
vandlega færðir til bókar. Með bók-
inni fylgir líka geislaplata með nokkr-
um Stuðmannalögum.
Það er bókaútgáfan Mál og mynd
sem gefur verkið út, en að hönnun
verksins komu m.a. Kristján Karls-
son ogRagnhildur Ragnarsdóttir.
Bókin er256 bls. í stóru broti og
prentuð í Steindórsprenti-Gutenberg
en bókband var unnið hjá Bókfelii.
Leiðbeinandi verð er4.900 krónur.
• ÚT er komin bókin Skinna -
Saga sútunar á íslandi eftir Þórarin
Hjartarson í bókaflokknum Safn til
iðnsögu íslendinga í ritstjórn Ás-
geirs Ásgeirssonar.
Verkun skinna hefur fylgt mann-
kyni frá ómunatíð og er eitt elsta
handverkið. Skinnaverkun hefur
verið stunduð frá upphafi íslands-
byggðar og ein afurð hennar er ís-
lensk skinnhandi-it. I þessari bók er
lýst i máli og myndum helstu aðferð-
um við sútun og verkun skinna.
Fjallað er um skinnaverkun fyrr á
öldum, hvemig sútaraiðn festi rætur
hérlendis með fyrstu faglærðu sút-
urunum og hvemig sútun var verk-
smiðjuvædd um miðja öldina. Sútun
og skinnaverkun með verk-
smiðjusniði var ein umfangsmesta
grein iðnaðar í landinu um áratuga-
skeið og þjónaði fyrst heimamarkaði
en varð síðar útflutningsgrein.
Greinin hefur gengið í gegnum skeið
vaxtar og samdráttar og saga sút-
unar er um margt lýsandi fyrir þró-
un verksmiðjuframleiðslu sem bygg-
ist á íslenskum afurðum.
Bókin er prýdd fjölda mynda og
skýringargreina og byggist bæði á
munnlegum og skriflegum heim-
ildum.
Skinna er íjórtánda bindið og
sautjánda ritið sem út kemur í rit-
röðinni Safn til iðnsögu Islendinga.
Útgefandi er Hið íslenzka bók-
menntafélag. Bókin er232bls. Leið-
beinandi verð: 4.500 krónur. Félags-
mannaverð: 3.600 krónur. ISBN
9979-66-096-1
Endurminningar
VERÖLD STRÍÐ OG VIK-
URNÁM UNDIR JÖKLI
Eftir Kristin Kristjánsson. 277 bls.
Bókaútg. Pöpull, Hellnum, 2000.
FYRIRSÖGN bókar þessarar er
dálítið villandi. Ætla mætti að höf-
undur sé að kenna það vikurnámi
Jóns Loftssonar hve stríð veröldin
getur verið. En því fer fjarri.
Þvert á móti telur hann það hafa
verið hið mesta happ að fyrirtæki
Jóns skyldi setja sig niður í sveit
hans, og það í þrengingum krepp-
unnar sem geisaði af fullum þunga
þar um slóðir sem annars staðar.
En fyrirtæki Jóns og umsvifum
þess lýsir hann með ágætum.
Tækni þess tíma var nýtt til að
fleyta vikrinum frá Jökulrótum til
sjávar. Þaðan var efnið svo flutt
sjóleiðis til áfangastaðar. Tækni
sú, sem notuð var, þætti frumstæð
nú. í þá daga lýsti hún bæði
hyggjuviti og stórhug. Ennfremur
minnist höfundur þess hver áhrif
atvinnan hafði á mannlífið undir
Jökli. íbúar Breiðavíkurhrepps
voru þá mun fleiri en nú. Fyr-
irtækið átti að geta styrkt byggð-
ina til frambúðar. Vinnan var í
fyrstunni eftirsótt. Með stríði og
hernámi vænkaðist hagurinn. Upp
frá því áttu vinnandi menn fleiri
kosta völ. Vikurfélagið starfaði eigi
að síður í hálfan fjórða áratug.
Höfundur lýsir vel þeirri hug-
arfarsbreytingu sem varð með
stríðinu. Með stórbættum efnahag
gerði fólk hærri kröfur til lífsins,
byggði upp og stórbætti húsakost
sinn. Sannaðist þá að eins dauði er
annars brauð. »Gífurlegt magn af
alls kyns trjáviði rak á land á ut-
anverðu Snæfellsnesi úr skipum
BÆKUR
Skáldsaga
PRINSESSUR
Eftir Leó E. Löve.
Fósturmold. 2000 - 204 bls.
ÞAÐ eru fá takmörk fyrir því
um hvað menn skrifa nú á dögum.
Fátt er mönnum heilagt og
kannski er ekki ástæða til að fár-
ast yfir því. Við frelsum ekki heim-
inn með vandlætingu. Eigi að síður
hygg ég að rithöfundum sé nauð-
synlegt að setja sér mörk. Sama
gildir raunar um embættismenn.
Málfrelsi er mikilvægt en því
fylgir ábyrgð. Það er nefnilega
ekki víst að allt það sem sagt er sé
réttsýnt og siðlegt.
Skáldsaga Leós E. Löve, Prins-
essur, krefst siðferðislegrar krufn-
ingar af því að hún tekur á við-
kvæmu og umdeilanlegu málefni,
raunar sakamáli á hátt sem ég er
ekki sáttur við. I fréttatilkynningu
Trvggvi Ólafsson
Besta jólagjöfin
ART CALLERY
Rauðarárstíg 14 - 16, sími 551 0400
Kringlunni, sími 568 0400
fold@artgalleryfold.com, www.myndlist.is
Mannlíf og
máttarvöld
sem sökkt var á
skipaleiðum inn
Faxaflóann, ekki
ýkja langt frá
ströndinni,« segir
Kristinn. Þar af
leiddi að »þau voru
mörg húsin hér í
hreppi sem urðu til
vegna þessa trjávið-
ar sem kom upp í
hendurnar á mönn-
um.« En aðdrætt-
irnir hefðu að öðr-
um kosti verið
talsverðum erfið-
leikum bundnir.
Breiðuvíkurhreppur
var ekki í þjóðbraut
í þá daga.
Meginhluti bókarinnar fjallar
annars um menn og málefni í
hreppnum kringum miðja öldina
og fram undir 1970. Þetta er per-
sónuleg söguritun. Höfundur er
ýmist þátttakandi eða áhorfandi.
Hann leggur jafnframt mat sitt á
fólk og atburði. Það mat er yfirhöf-
uð jákvætt. Kristinn er þarna
heimamaður. Fátt á því að koma
honum framandlega fyrir sjónir
eins og mörgum sem lítur þetta
stórbrotna leiksvið náttúrunnai’ í
fyrsta sinni. Snæfellsjökull og um-
hverfi hans hafa orkað sterkt á
hann í gegnum tíðina. Margur trú-
ir að Jökullinn stafi frá sér orku
sem auki þeim kraft sem undir
honum búa. Vafalaust er nokkuð til
í því hvort heldur má þakka það
dulmögnum eður ei. Stórbrotið
landslag hlýtur að
skerpa skynjunina og
lyfta undir ímyndunar-
aflið ef menn hafa aug-
un opin. Og raunar læt-
ur Kristinn fylgja með
fáeinar sögur af dular-
fullum fyrirbærum.
Kristinn minnir á
hvernig sveit hans teng-
ist bókmenntum Islend-
inga aldirnar í gegnum.
Vegna útræðisins hefur
margur komist þar af
sem ella hefði mátt súpa
hel. Einn þeirra var
Guðmundur Bergþórs-
son. »... yfir hann ég
ekkert ber / utan hempu
tóma,« kvað meistari Vídalín eftir
að fundum þeirra hafði borið sam-
an þar vestra.
Sigurður Breiðfjörð bjó í nokkur
ár á Grímsstöðum í Breiðuvík.
Þaðan hraktist hann til Reykjavík-
ur, ákærður fyrir tvíkvæni. As-
grímur Hellnaprestur taldist ekki
til skálda en var laglega hagmælt-
ur. Hann varð síðar þjóðsagnaper-
sóna. Halldór Kiljan Laxness
leyndi ekki hvert hann sækti efnið
i Kristnihald undir Jökli. Kristinn
varð meðal þeirra sem greiddu
götu hans þar. »í ferðum hans til
mín að Hellnum,« segir Kristinn,
»komu með honum ýmsir mætir
menn eins og Árni Óla rithöfundur
og Svavar Guðnason listmálari. Eg
var vanur að bjóða þeim heiðurs-
mönnum kók og prins póló sem
þeir þáðu með þökkum og vera má
Kristinn
Kristjánsson
Brotalamir
um bókina segir:
„Ungur maður fékk
höfundurinn það
verkefni sem dóm-
arafulltrúi að fjalla
um mál manns sem i
dag myndi vera kall-
aður „barnaníðing-
ur“, þótt það orð
væri ekki til þá. Sög-
una byggir höfundur
á þessari lífsreynslu
sinni.“ Vissulega er
nauðsynlegt að láta
ekki kynferðislega
misbeitingu liggja í
þagnargildi og lífs-
reynsla höfundar
hefur verið honum
þungbær en hverjum þjónar það
að rifja upp slíka atburði þegar
sökudólgurinn hefur tekið út refs-
ingu sína og er allur?
Um skáldsöguna er það að segja
að sem bókmenntaverk telst hún
ekki til stórtíðinda. Hún einkennist
umfram allt annað af brotalömum
þótt raunar sé hún nokkuð læsileg.
Ekki á það síst við um byggingu
sögunnar sem er raunsæisleg enda
heimildaverk umfram allt annað.
Sagan er byggð upp sem ævisaga
ógæfumannsins, Eggerts Óskars-
sonar, póstburðarmanns. Hann er
hálfgerð mannleysa sem kemur til
borgarinnar og hrekst í faðminn á
konu sem ásamt fjölskyldu sinni
kemur fremur illa fram við mann-
inn og kastar honum að lokum frá
sér. Smátt og smátt kemst mað-
urinn að því að hann er samkyn-
hneigður og kemur hægt og hægt
út úr skápnum. Síðar hneigist
hann að unglingspiltum.
í þessum hluta sögunnar er
8ögusamúð fremur með manninum
en ekki og reynt er að varpa Ijósi á
feril hans. Höfundur heldur sig í
hæfilegri fjarlægð og lýsing hans á
atferli mannsins er sæmilega hlut-
læg og átakalítil. Áhugi höfundar á
alls konar menntaskóla- og kaffi-
húsaspeki tefur þó nokkuð fram-
vindu sögunnar. Einkum eyðir
hann miklu rými í alls
konar orðsifjar sem
hann lætur persónurn-
ar hafa áhuga á.
Sagan og formgerð
hennar breytist svo í
grundvallaratriðum eft-
ir að upp kemst um at-
hæfi Eggerts gagnvart
unglingspiltum. Sögu-
samúðin tekur pólskipt-
um og allt er nú skoðað
með augum rannsókn-
armannsins. Við það
gerist tvennt. Annars
vegar verður sagan
skýrslukennd enda
byggist hún á skýrslum
sálfræðings og viðtölum
rannsóknaraðila við geranda og
þolendur málsins. En á milli er
okkur sýnt inn í hugarheim Þórð-
ar, rannsóknarlögregluþjóns, sem
lesandi hlýtur að líta á sem mál-
pípu höfundar í ljósi fréttatilkynn-
ingarinnar um bókina. Er greini-
legt að mál þetta hefur hvílt þungt
á höfundi enda vafalaust
óskemmtileg reynsla að rannsaka
slík mál. Fyrir bragðið er frásögn-
in full af upphrópunum. Eggert er
ekki einungis „barnaníðingur“,
heldur er hann kallaður „Viðbjóð-
urinn“. Þeir sem hlusta á játningar
hans fyllast „hryllingi" og um
hann er sagt:„Hvað Viðbjóður gat
verið óskammfeilinn og gjörsam-
lega tilfinningalaus...gjörsamlega
samviskulaus." Það gefur að skilja
að slík umvending skáldsögu gerir
hana ótrúverðuga.
Af þessu máli öllu dregur Þórð-
ur / höfundur einnig ákaflega um-
deilanlega niðurstöðu um samkyn-
hneigð sem ég hygg vera
niðurstöðu bókarinnar: „Þórður
var alveg sannfærður um að vekja
mætti upp samkynhneigð hjá pilt-
um sem annars hefðu lifað eðlilegu
lífi. Við rannsókn málsins taldi
hann sig þannig hafa fundið út að
með viðkvæmum sálum væri hægt
að vekja upp óeðlilegar kenndir,
sem myndu síðan fylgja þessum
Leó E.
Löve
að þaðan komi þessir þjóðarréttir
fram í Kristnihaldinu.«
Þá var Gunnar Dal um skeið bú-
settur á Arnarstapa, vinsæll maður
og vel látinn. Höfundur ætlaði eitt
sinn að líta til hans en ákvað sam-
stundis frá að hverfa þegar hann
komst að raun um að Kristmann
Guðmundsson var þá staddur hjá
skáldinu. Ekki var þó við það kom-
andi, inn var hann drifinn þar sem
hann mátti gera svo vel að taka
þátt í spjalli frægðarmannanna.
Þó Kristinn geti fallist á að sumt
hafi breyst til batnaðar frá því er
hann starfaði ungur að árum hjá
Vikurfélaginu saknar hann eðlilega
þeirrar veraldar sem var, veraldar
sem skorti sárlega lífsgæði svoköll-
uð en ól af sér vonir og þrár og gaf
einatt fyrirheit um eitthvað meira
og betra. Með hugarfarsbyltingu,
tunglgöngum og geimferðum lagði
tæknin undir sig drauminn og fjar-
lægðina og þar með vonina. »Af-
dalabúinn vissi ekki sitt rjúkandi
ráð og frá honum var tekinn æv-
intýraljóminn, tunglið og stjörn-
urnar höfðu tekið á sig nýja
ímynd; hann hafði verið rændur
ímyndunaraflinu sem um aldir
hafði verið máttur hugans í óupp-
lýstri veröld í hinu ómælanlega
djúpi, eilífðinni sjálfri,« segir
Kristinn.
Yfir heildina litið hefðu þessar
endurminningar Kristins Krist-
jánssonar mátt vera nokkru skipu-
legri. Miklu fleira er þó jákvætt
um bókina að segja. Textinn er
notalegur aflestrar. Málfar höfund-
ar er hreint og vandað. Frásögnin
er yfirhöfuð skýr og skilmerkileg
og þó með fullri hófsemi. Og með
því að rekja sögu sveitar sinnar á
umbrotatímum varpar hann jafn-
framt ljósi á það sem almennt
gekk og gerðist í íslenskri sveit á
sama tíma, hringinn um landið.
Erlendur Jónsson
einstaklingum alla ævi. Hann þótt-
ist finna út að á milli þeirra sem
væru alveg eðlilegir og gjörsam-
lega frábitnir allri samkynhneigð
og hinna, sem væru samkyn-
hneigðir og ekkert annað, væru
einhver millistig kynferðislegrar
hegðunar og áhuga, sem væri
hægt að beina inn á óeðlilegar
brautir, en til þess þyrfti eitthvað
að koma til eins og gerst hafði í
þessu ógeðslega máli.“
Vera má að eitthvað sé satt í því
að slík misnotkun beini mönnum
síðar inn á svipaðar brautir og
vera má að höfundur vilji með
þessu tjá samúð sína með fórn-
arlömbunum. Barnaníðingar eru
vissulega fordæmanlegir og afleið-
ingar verknaðar þeirra oft sorgleg-
ar. En eru samkynhneigðir og
fórnarlömb barnaníðinga með
„óeðlilegar kenndir“? Mér er
spurn: Hvað er eðlilegt og hvað
óeðlilegt? Ekki treysti ég mér að
svara því á þessum tímum upp-
lausnar. Það er svo annar kapítuli
hversu eðlileg hegðun það er af
fyrrverandi dómarafullti-úa að
vekja upp á ný þetta mál með öll-
um þeim sársauka sem það hlýtur
að vekja með þolendum mannsins
og aðstandendum hans. í bók hans
eru býsna berorðar lýsingar á kyn-
ferðislegu hátterni Eggerts auk
fordæminganna. Vegna þess
hversu bein tengslin við raunveru-
leikann eru og skil skáldskapar og
veruleika óljós hljóta menn því að
spyrja sig um siðferðislegan
grundvöll verksins. Hverjar eru
skyldur dómarafulltrúa við þá sem
þeir yfirheyra sem vitni? Nú þyk-
ist ég vita að dómsorð og ýmislegt
annað séu opinber gögn. En hvað
gerðu fórnarlömbin í þessu máli af
sér til að verðskulda þessa skáld-
sögu?
Málfrelsi fylgir ábyrgð. Prins-
essur er lykilskáldsaga sem bygg-
ist á sorglegum atburðum sem áttu
sér stað fyrir nokkrum áratugum.
Sagan er að sönnu læsileg en með
miklum brotalömum. Sumar þeirra
gera það að verkum að við hljótum
að velta fyrir okkur siðferðisspurn-
ingum varðandi þetta verk.
Skafti Þ. Halldórsson