Bókasafnið - 01.04.1997, Side 5

Jón Kalman Stefánsson
Um þann ómerkilega stað, Paradís
- brot úr endurminningum bókavarðar
Það er vetrardagur í Kaupmannahöfn, turnar skaga upp í him-
ininn og þeir hæstu rispa lágsigld skýin svo þokunni blæðir yfir
borgina. Ég flý undan rökum kuldanum, inní fornbókabúð þar
sem tíminn situr á trékolli og les í bók...
Þannig var það. Ég steig inní fornbókabúð og fann svar við
spurningu sem hafði fylgt mér í hartnær þrjá áratugi. Kannski
fullmikið sagt að hún hafi þjakað mig alla tíð, þessi spurning, en
þrálát var hún, stöðugt að skjóta upp kollinum við ólíklegustu
tækifæri, í svefni sem vöku, gangandi eða í bíl, í einveru eða
hópi, hún skaut upp kollinum í þögulli spurn og það hvarflaði
aldrei að mér að spyrja aðra, enda er sumum hlutum þannig farið
að þeir knýja mann til að finna svar uppá eigin spýtur, reka
mann af stað í leit að svari og þannig hef ég vaxið úr grasi með
ótal þöglar spurningar, fundið svar við sumum, öðrum ekki, en
þennan vetrardag í Kaupmannahöfn þegar skýin voru að
breytast í þoku, fór ég inní fornbókabúð og fann svar við einni
af minni elstu spurningum: hvað var Paradís? eða öllu heldur:
hvað er Paradís, því í þessu máli, sem og mörgum öðrum, á ég
erfitt með að gera upp á milli tíða og skal engan undra, þvf það
sem var, verður alltaf og það er einungis sökum vanmáttar okkar
gagnvart alltumlykjandi tíma, að við gerum skýran greinarmun
á fortíð og nútíð, en í sannleika er sá munur hvergi til nema í
orðum. Leyfið mér því að hafa minn hátt á og spyrja: Hvað er
Paradís?
Þannig hef ég kannski spurt fyrir þrjátíu árum tæpum; hvað er
Paradís? Og verið svarað, eftir dágott hik: þar sem öllum líður
vel. En af hverju líður öllum vel?
Þögn.
Af hverju líður öllum vel?
Hm. Vegna þess... að þar er allt.
Semsagt, sælgætisland, hugsaði ég; og leikfangaland. Og sá
fyrir mér, hvernig maður reikar þar um í sælli vímu, með vasa
úttroðna af síríuslengjum, með kerru fulla af mfrandaflöskum,
tindátum, indfánafjöðrum og þeir eru þarna með sínar kerrur,
sínar síríuslengjur, þeir Nonni og Manni. Kári litli og Lappi líka.
Paradís. Þar sem allt er.
Svo leið tíminn. Mikið af tíma, heil ósköp af tíma. Heilu
árþúsundin jafnvel og maður var orðinn átta ára. Þessi ógnar-
langi tími hafði kennt mér margt, en hann hafði líka svipt mig
mörgu; ég reikaði ekki lengur um í sælli vímu með vasa úttroðna
síríuslengjum, ýtandi skröltandi mírandakerru á undan mér með
ævintýraheim bóka í höfðinu, aldeilis ekki, því það var haustið
sem ég fór í sunnudagsskólann... nei, hér verð ég víst að beisla
frásögnina, verð að snúa til baka, skrefa stuttfættur og staðnæm-
ast norður í Bjarnarfirði, því áður en haust sunnudagsskólans
hremmdi mig, dvaldi ég mitt fyrsta sumar norður á Ströndum.
Þar stóð ég oft daglangt og hreinsaði grásleppunet móti göml-
um manni. Svo gömlum að hann var byrjaður að síga saman
undir derhúfunni, átti forláta brúnan vasahníf og var stundum að
skera af einhverju og stinga uppí sig, veit ekki hvað það var,
kannski þurrkað selkjöt, því selurinn var sífellt að skjóta dánum
barnsaugum sínum uppúr haffletinum, svo rauf riffilskotið
kyrrðina og nokkrum mánuðum síðar dró gantli maðurinn
þurrkað kjötið uppúr vasa sínum: sker sér væna flís með vasa-
hnífnum brúna, stingur uppí sig með snöggri hreyfingu, næstum
ákafri, tyggur, sker aftur en nú minni flís og réttir mér, hlær
þegar barnið fitjar uppá trýnið. Hann er hjólbeinóttur, eða
kannski bara farinn að kikna í hnjáliðum undan ofurþunga
tímans. Það er sólþungur dagur, hundur sefur í grasi, drengur af
nágrannabænum stendur uppi á hæðinni og veifar til mín með
fótbolta undir hendi. Má ég fara í fótbolta? Spyr ég gamla mann-
inn, sem leggur hnífinn saman, þurrkar sér um munninn með
handarbakinu, grípur um öxl mína, ég finn sterka en stutta
fingurna borast inn, rekur andlit sitt þétt upp að mínu, lykt af
tóbaki og kjöti fylla vit mín. Og gamli maðurinn segir, hásri,
jafnvel ögn slitinni röddu:
Maður þarf að vinna fyrst, síðan má huga að leikjum.
Réttir úr sér, án þess að sleppa takinu, pírir augun, bandar
höstulega með vinstri hendi, eins og hann vilji sópa hinum
drengnum af þessu sviði minninga, kemur svo aftur með andlitið
upp að mínu, nema núna er eins og hann oti vinstra auganu að
mér, horfðu í það, hvíslar hann og ég horfi, nei, ég sogast að
þessu dauða auga, þessu starandi gerviauga, get ekki annað en
starað í það og hann segir, hann hvæsir: veistu hvemig ég fékk
þetta, ha? ekki líta undan, horfðu drengur, veistu hvernig ég fékk
það? Nei? Veistu það ekki? Þú veist það ekki, ha?
Ég ætla að svara einhverju en þá bregður hann lófanum yfir
augað sitt, lætur svo höndina síga og sólin, þá dettur hún af
himni og öll birtan deyr og orðin eru ísmolar í hálsi mínum, því
ég horfi ekki lengur í dautt auga, heldur hola augntóft svo
dimma og þessi augntóft, hún þenst út, þenst út og er gapandi
heldimmur himinn yfir mér:
Veistu það ekki?
Það var vegna þess að einu sinni tók ég leikinn framyftr
vinnuna.
Svo réttir gamli maðurinn úr sér, bregður lófanum yfir augna-
tóftina, heldimmt myrkrið hverfur bakvið starandi auga úr gleri
og sólmettað sumarið snýr aftur. Við höldum áfram að greiða úr
grásleppunetum. Ég og sá gamli. En næstu kvöld sofna ég útfrá
orðum hans, þau elta mig hás og dimm langt inn f svefninn. A
eftir þeim vaggar sá gamli með augað.
Um haustið fór ég í sunnudagsskóla. Okkur var lofað leikjum,
sögum, biblíumyndum og síðan suntarbúðum. Fyrsta sagan var
um Paradís og vonbrigðin ætluðu hreint að gera útaf við mig.
Maður bjóst við að hlusta á lýsingar af mikilfenglegu sælgætis-
áti, heyra ískrið í sneisafullri mírandakerru, maður bjóst við
mikilli sögu og síðan myndi sögumaður senda einhvern út í
sjoppu eftir ódáinsfæðunni, því ég sá í hendi mér að jafnvel bara
hálf síríuslengja og glas af míranda, myndi hjálpa okkur vem-
lega við að skynja inntak ævintýrsins. En þannig var það ekki,
onei, aldeilis nei. Við sátum í hálfhring á gólfinu, fyrir framan
okkur var maðurinn sem sagði frá Paradís. Hann sat á stól, sat
brosandi yftr rústunum af nn'randakerrunni og sagði frá því
hvernig heimurinn var þegar allir voru góðir, brosandi dró hann
upp rnynd af „unaðsheimi" Adams og Evu þegar veröldin var
einn samhljómur, en því breiðara sem brosið varð, því fleiri sem
orðin urðu, því dýpri varð fyrirlitning mín á þessum heimi sem
hann staðhæfði, og aðrir fullorðnir staðfestu í eyru mín komandi
BÓKASAFNIÐ 21. ÁRG. 1997 5