Dagblaðið Vísir - DV - 30.11.1982, Blaðsíða 13

DV. ÞRIÐJUDAGUR 30. NOVEMBER1982.
13
OFURVALD
SEÐLABANKANS
Eftir því er ég best veit þá hefur
Seölabanki Islands i raun meira vald
en nokkur önnur samsvarandi
stofnun í öörum þjóölöndum. Að vísu
er lagabókstafurinn um íslenska
seðlabankann svipaöur lagabókstaf
um seðlabanka í ýmsum löndum,
bæði nær og f jær. En þróunin hér á
landi hefur oröiö á þann veg aö í
ýmsum tilvikum hefur það veriö
vafamál hvor aöilinn væri vald-
hafinn: Rikisstjómin annars vegar
eða Seðlabankinn hins vegar.
Hér á eftir veröur eitt slíkt tilvik
rakið lítillega og er þessi grein
skrifuö sem eins konar viðvörun til
ráöamanna þjóöarinnar aö þeir hér
eftir hafi meiri gát á aögerðum
seölabankastjórnar en hingað til.
Fyrir fimm árum voru almennir
útlánsvextir 18—20% og innlánsvext-
ir nokkuö lægri eins og eðlilegt er. Þá
fór stjórn Seölabankans að gripa til
vaxtahækkana meö þeim afleiöing-
um aö í ágústmánuði sL, þegar
bráðabirgðalög ríkisstjórnarinnar
voru gefin út, voru útlánsvextir
komnir upp í 35—45% og innlánsvext-
ir í samræmi við þaö.
I þessum sama ágústmánuöi
áformaði Seðlabankinn enn eina
vaxtahækkun. Sú tillaga fékk ekki
hljómgrunn hjá ríkisstjórninni.
I október sl. lagöi Seölabankinn
aftur fram tillögur um hækkun vaxta
— aö þessu sinni meiri hækkun en
áformaöar voru í ágúst.
Viöbrögö ríkisstjómarinnar voru
þau aö sett var á laggirnar sérstök
ráðherranefnd sem ræöa skyldi
mábö við stjórn Seölabankans. Jafn-
framt mæltist ríkisstjómin til aö
stjóm bankans færi hægt í sakirnar.
Seölabankastjórnin skellti
skolleyrum viö þessum tilmælum —
haföi þau að engu — og ákvað upp á
eindæmi aö vaxtahækkunin skyldi
koma til framkvæmda frá og með 1.
nóvember sl. Eftir þessa hækkun em
algengustu útlánsvextir 55—60%. I
tilkynningu bankans segir m.a. aö
vaxtahækkunin sé gerð „í samráöi
við ríkisstjórnina”.
Þetta sem síðast var sagt er ekki
rétt. Engar viðræður höfðu átt sér
staö á milli ráöherranefndarinnar og
bankastjórnarinnar. Bæði fjármála-
ráðherrann, Ragnar Amalds, og
sjávarútvegsráðherrann, Stein-
grímur Hermannsson, lýstu yfir
furöu sinni á aðgerðum banka-
stjómarinnar.
Síðan ekki söguna meir. Ríkis-
stjómin gafst hreinlega upp og er
þaö í sannleika sagt ákaflega
undarlegt þegar haft er í huga aö
ákvöröun Seölabankans var stór-
pólitísk ákvöröun sem á eftir aö
draga margan dilkinn á eftir sér.
Þaö er einkar fróölegt aö bera
saman það sem nú hefur veriö sagt
viö ákvæöi 4. greinar iaga um Seöla-
banka Islands, en þar segirsvo:
„í öllu starfi sinu skal Seðlabank-
inn hafa náið samstarf viö ríkis-
stjómina og gera henni grein fyrir
skoöunum sínum varöandi stefnu í
efnahagsmálum og framkvæmd
hennar. Sé um verulegan ágreining
viö ríkisstjórnina aö ræða, er seöla-
bankastjórn rétt að lýsa honum opin-
berlega og skýra skoðanir sínar. Hún
skal engu aö síður telja það eitt
meginhlutverk sitt að vinna að því að
sú stefna sem ríkisstjórnin markar
að lokum, nái tUgangi sínum”.
(Auðkennt af höf undi).
Bankinn taumstífur
Sem sagt: Meginhlutverk seðla-
bankastjórnarínnar á aö vera aö
vinna aö því að sú stefna sem ríkis-
st jórnin markar nái tilgangi sínum.
Nú vita allir aö strax í upphafi síns
ferUs markaöi núverandi ríkisstjóm
þá stefnu aö vinna bug á veröbólg-
unni. RUdsstjómin vildi draga úr
veröbólgunni svo unnt væri að bæta
stööu atvinnuveganna og þar með
kjör fólksins í landinu.
Á fyrsta hálfu öðru árinu tókst
mætavel að ná árangri enda veittu
launþegar aöstoö sína strax í upphafi
meö því aö gefa eftir ákveöinn hlut
launa sinna, verðbólgan hjaönaöi úr
um það bU 70% í rúmlega 40% en
skyndUega varö breyting til hins
verra. Nú er svo komið að veröbólg-
an er að komast í sama faríö og hún
var í þegar verst var.
Ástæðurnar fyrir þessarí miklu
breytingu eru af ýmsum toga en
einkum eru þær tvenns konar. I
fyrsta lagi orsakir sem rUússtjómin
ræður ekki við (efnahagskreppa í
viöskiptalöndum okkar Islendinga,
rýrari botnfiskafli, engin loönuveiöi,
óseljanlegar skreiöarbirgöir að
verömæti um 100 millj. dollara
o.m.fl.). I annan stað hefur rUcis-
stjórninni orðið á í messunni — á
ýmsum sviðum. Er mér þá efst í
huga sú staðreynd aö hún hefur gefið
Seðlabankanum allt of lausan taum-
inn en bankinn hefur reynst taum-
stífur eins og sagt er um hesta sem
vUja taka ráöin af reiðmanninum
sbr. þaö sem sagt var hér að ofan um
vaxtahækkunina.
Um árabil hef ég í meginatriöum
verið andvígur þeirri stefnu sem
Seölabankinn hefur fylgt í peninga-
málum. Að mínu viti hefur hún verið
verðbólguhvetjandi — ég tel meö
öörum orðum að Seölabankastjómin
eigi drjúgan þátt í verðbólgunni hér
á landi.
Hér er tekið djúpt í árinni og vU ég
því aö sjálfsögöu færa rök fyrir máli
mínu.
Hagfræöin er mjög nytsamleg
fræðigrein en hagfræöingar geta
aldrei komið fram með algildar
kenningar, kenningar sem afdráttar-
laust eru gUdandi. Þetta byggist á
þeirri einföldu staðreynd aö hag-
fræöin fjallar um samskipti manna og
athafnir manneskjunnar geta veriö
meö hinum ólikasta hætti, þaö er
aldrei hægt aö segja fyrirfram og
meö nokkurri vissu hvernig þær
verða.
Þrátt fyrir þetta setja hagfræðingar
iöulega fram kenningar sem þeir
telja afdráttarlaust réttar. Sem
dæmi má nefna peningamagns-
kenninguna (monetarismann). Sam-
kvæmt þessari kenningu á alltaf að
vera nákvæm samsvörun á mUli
peningamagnsins sem í umferð er
annars vegar og verðbólgunnar hins
vegar. Ennfremur að með því að
hækka eöa lækka vexti sé hægt aö
hafa áhrif á peningamagniö. Hiö
fyrrtalda er aö sumu leyti rétt, því
meira sem peningamagniö er því
meiri veröur eftirspumin og eyösl-
an, því meiri veröur veröbólgan. Hið
síöartalda — aö vextir hafi áhrif á
peningamagnið — er þar á móti
afdráttarlaust röng kenning.
Samt sem áöur hefur stjóm Seðla-
bankans trú á þessari vaxtakenn-
ingu og hefur hagað sér eftir því. I
raun og vem hefur hún einblínt á
vextina sem þýöingarmesta hag-
stjómartækið í baráttunni viö verð-
bólguna.
Þaö er tvennt sem er rangt viö
kenninguna. í fyrsta lagi minnkar
eftirspurnin eftir fjármagni ekki þótt
útlánsvextir séu hækkaöir. Þvert á
móti er hægt aö færa fram rök fyrir
því að þeim mun hærri sem útláns-
vextimir eru því meiri þörf er fyrir
aukið fjármagn. Skýrslur sýna aö sú
hefur orðiö raunin hér á landi á
undanfömum ámm.
HaukurHelgason
I annan stað gildir hiö sama um
innlánsvextina. Menn leggja inn
peninga í banka eöa sparisjóöi þegar
vel árar, þegar'peningar em til í
handraðanum,' m.ö.o. þegar
kaupgetan er góð. Yfirleitt hefur þaö
tiltölulega lítil áhrif á þróun innlána
þótt vextirnir séu hækkaöir um
nokkur prósentustig.
Menn leggja ekki inn fé sitt þegar
kaupgetan er léleg, hreint og beint
vegna þess að þeir hafa ekki peninga
aflögu. Þegar kaupgetan er slæm þá
ver ja menn peningum sínum fyrst og
fremst til að sjá sér og sínum
farboröa.
Þessi sannindi sem nú voru sögð
em skýringin á því aö þróun innlána
í ár eru með allt öömm hætti en fyrir
ári.
En svo er sú hliðin á vaxtahækkun-
unum sem er bæði alvarleg og af-
drifarík. Þaö eru áhrifin á verðbólg-
una og þróun hennar.
Það ætti að vera hverjum manni
ljóst að allar vaxtahækkanir fara á
einn eöa annan hátt út í verölagiö.
Framleiðandinn eða kaupmaöurinn
greiöa ekki hina hærri vexti úr eigin
vasa. Þaö er neytandinn sem borgar
brúsann því framleiðslan eöa
vörurnar í versluninni hækka í verði.
Meö öðrum oröum: Veröbólgan
hefur aukist.
Þess vegna er hægt að segja meö
sanni aö vaxtahækkanir Seðlabank-
ans stangast á viö meginmarkmið
ríkisstjómarinnar. Ríkisstjómin
vildi hjöðnun verðbólgunnar en
Seölabankinn hefur meö vaxta-
hækkunum sínum aukið veröbólg-
una.
Þannig hefur Seðlabankinn meö
athöfnun sínum þverbrotiö ákvæði 4.
gr. laganna um bankann aö hann eigi
aö vinna að því „að sú stefna sem
ríkisstjómin markar að lokum nái
tilgangisínum”.
Þá er rétt aö vekja athygli á enn
einu þýöingarmiklu atriöi. Mér er
tjáö aö vaxtaútgjöld margra fyrir-
tækja séu orðin jafnmikil eöa jafnvel
enn meiri en launakostnaöur þessara
fyrirtækja.
Hækkun launa vegna hækkunar á
framfærsluvísitölu er afleiðing verð-
bólgunnar, ekki orsök hennar. Þess-
ar launahækkanir fara eftir
verðhækkunum sem skolliö hafa á
undanfama þrjá mánuöi. Þar á móti
em vaxtahækkanir eins og áöur er
sýnt f ram á verðbólguhvetjandi, þær
em ein af orsökum verðbólgunnar.
Það kemur því spánskt fyrir sjónir
aö vextir skuli hafa veriö hækkaöir
mjög verulega hinn 1. nóvember
þegar vitaö var aö einum mánuöi
síðar yröu laun vinnandi fólks skert
meðlagaboöi.
Gengu í björg
Eg tel nauðsynlegt aö segja nokkur
orð um afstöðu fjögurra félaga
minna í Alþýðubandalaginu til
vaxtamálsins. Þessir fjórmenningar
eru þó nokkuð þekktir menn í þjóðfé-
laginu. Þeir em Guömundur
Hjartarson, einn af þrem banka-
stjórum Seðlabankans, Ingi R.
Helgason, aöalmaöur í bankaráöinu,
Þröstur Olafsson, varamaður í ráö-
inu og Kjartan Olafsson ritstjóri.
Um hina þrjá fyrstnefndu er hægt
aö segja aö þaö er líkast því aö þeir
hafi gengiö í björg þegar þeir komust
í tengsl viö Seðlabankann. Þaö er
eins og þeir hafi hætt við að hugsa
sjálfstætt um bankamál þegar þeir
gerðust heimagangar í stofnuninni,
dansi ósjálfrátt meö þegar kippt er í
spottann.
Þetta segi ég vegna þess að þeir
hafa gerst ákafir talsmenn hávaxta-
stefnunnar og berjast fyrir henni
meö oddi og egg.
Þetta þykir mér vera ákaflega
furöulegt. Sjálfur var ég um 8 ára
skeið varamaöur í bankaráði Seöla-
bankans og þekki því mætavel til inn-
viðanna í stofnuninni og hvemig mál
ganga fyrir sig á þeim bæ. Ekki tel
ég mig þó hafa beðið tjón á sálu
minni vegna tengsla minna við bank-
ann á þessum tíma.
Um Kjartan Ólafsson er þaö aö
segja að undir stjóm hans hefur
Þjóöviljinn sýnt vaxtamálinu mikiö
tómlæti — veriö meö mikla hálf-
velgju. Hiö einasta sem ég hef séö í
Þjóöviljanum um þetta stórmál er
grein Lúövíks Jósepssonar sem birt
var í helgarblaðinu fyrir um hálfum
mánuði. Þessi grein Lúövíks var eins
og vænta mátti sérlega rökföst. Hann
rakti tæpitungulaust illar afleiöingar
af vaxtahækkunum Seðlabankans og
gengisiækkununum á undanförnum
árum. Á þessa grein Lúðvíks hefur
ekki veriö minnst einu oröi síðan hún
var birt og heföi þó verið ærin ástæöa
til aö svo yrði gert.
Vegna þessarar afstööu fjór-
menninganna til vaxtamálsins hefur
fóikiö tapað áttum í því hvert viöhorf
Alþýöubandalagsins er í málinu.
Þess vegna skal skýrt tekið fram aö
hinir bergnumdu þremenningar tala
ekki fyrir hönd flokksins heldur
aöeins sem einstaklingar. Alþýöu-
bandalagiö er afdráttarlaust á
öndverðum meiði við hávaxtastefn-
una, sbr. ummæli formanns flokks-
ins, Svavars Gestssonar á flokks-
ráösf undinum nú á dögunum.
Hvernig má annaö vera? Hækkun
vaxtanna er kjaraskerðing — í
mörgum tilfellum gífurieg kjara-
skeröing, ekki síst hjá því fólki sem
af vanefnum en af miklum dugnaði
er aö reyna aö koma þaki yfir höfuð
sér.
Eg spyr aftur: Hvernig má annaö
vera? Allt atvinnulíf í landinu á í vök
aö verjast. Ekki síst vegna fjár-
magnskostnaðar — vegna vaxtanna.
Afleiðing hærri vaxta þýöir auövitaö
enn meiri erfiðleika fyrir atvinnu-
vegina, afleiöingar sem gætu orðið til
þess ýmis fyrirtæki legöu upp laup-'
ana — brydda tæki á atvinnuieysi.
Þjóðviljinn
Framsóknarflokkurinn hefur lýst
því yfir aö hann muni stuðla aö
breytingum á lögum og/eða reglu-
gerðum sem snerta Seölabankann
meö það fyrir augum aö vald bank-
ans verði skert. Þetta var góö og
skýr yfirlýsing. Að sjálfsögðu á
Alþýðubandalagið aö lýsa nú þegar
yfir fullum stuðningi viö þessar hug-
myndir Framsóknarf lokksins.
Jafnframt veröur Kjartan Olafs-
son aö reka af sér slyðruorðið.
Þjóöviljinn veröur aö taka afdráttar-
lausa afstööu í margumræddu máli.
Alla tíð hefur þaö verið einkennandi
fyrir blaðiö aö berjast fyrir málstað
þeirra sem minna mega sín í þjóöfé-
laginu — fyrir bættum lífskjörum
fólksins í landinu. Blaöiö má ekki
slaka á. Háir vextir hafa áhrif á
þessi lífskjör. Mikil áhrif.
Haukur Helgason.
A „Hinir bergnuradu þremenningar tala
^ ekki fyrir hönd flokksins... Alþýðu-
bandalagið er afdráttarlaust á öndverðum
meiði við hávaxtastefnuna,” segir Haukur
Helgason varamaður í bankaráði Utvegsbank-
ans, um alþýðubandalagsmennina í banka-
stjórn og bankaráði Seðlabankans.