Dagblaðið Vísir - DV - 30.03.1985, Blaðsíða 8

56 DV. LAUGARDAGUR 30. MARS1985.
Harry Truman varö forseti Banda-
ríkjanna við dauöa Roosevelt forseta
12. apríl 1945. Næstu átta árin þurfti
hann aö takast á viö ýmis verstu
vandamál, heimafyrir og á alþjóöa-
vettvangi, sem nokkur Bandarikja-
forseti hef ur þurft aö takast á viö.
Forsetatíð hans stóð í skugga kjam-
orkusprengjunnar. Þessi spræki, lág-
vaxni maöur, frá smábænum Inde-
pendence í Missouri, sem aldrei bjóst
viö því að veröa forseti, varð skyndi-
lega valdamesti maöur heimsins
vegna þess aö Bandaríkjamenn einir
Engum datt í alvöru í
hug að Truman yrði
nokkru sinni forseti, ekki
einu sinni þeim sem
höfðu vitað í heilt ár að
Roosevelt var farinn að
heilsu. Truman sjálfur
trúði því ekki. Hann var
tilnefndur til varaforseta
af fámennri klíku valda-
manna í Demókrata-
flokknum sem vildu allt
til vinna að bola Henry
E. Wallace, þáverandi
varaforseta, frá.
réöu yfir kjamorkusprengjum. Þar
sem Tmman stóð andspænis reyndum
risum alþjóölegrar valdabaráttu, þeim
Churchill og Stalín, þurfti hann aö taka
ákvarðanir sem mótuöu heiminn upp á
nýtt í augum komandi kynslóöa.
Tmman haföi ekki svo mikið sem
eins dags reynslu af utanríkismálum
þegar hann varö forseti. Hann haföi
aðeins einu sinni fariö frá Bandaríkj-
unum. Þaö var þegar hann fór sem
hermaður til Frakklands í fyrri heims-
styrjöld. Þann stutta tíma sem
Tmman haföi verið varaforseti haföi
Roosevelt forseti aö yfirlögöu ráöi
haldiö öllu sem viö kom utanríkis-
málum, stríðsrekstri og kjamorku-
sprengjunni frá honum utan þess sem
kom til umræðu á ríkisstjórnar-
fundum. Þegar forsetinn dó vissi arf-
taki hans varla meira um þessi mál en
þaö sem hann haföi heyrt í þinginu og
lesið í blööum.
Þegar Tmman sat í öldungadeild
bandariska þingsins var hann um tíma
formaöur eftirlitsnefndar meö stríðs-
gagnaframleiðslu. Þá hafði forvitni
hans vaknað vegna mikilla útgjalda til
óskilgreindra framkvæmda í Washing-
tonríki. Þegar Tmman fann engar
upplýsingar um framkvæmdirnar ósk-
aöi hann eftir skýringum frá Stimson
striösmálaráðherra. Stimson, sem
hafði Litið álit á Tmman ogþingnefnd-
um yfirleitt, vísaði fyrirspuminni frá
sér án nokkurra útskýringa. Truman
tók því illa. I dagbók Stimsons segir að
Truman hafi hótaö honum hinum
verstu afleiöingum vegna neitunar-
innar og í dagbókinni segir ennfremur:
„Truman er vandræöamaöur og
óáreiöanlegur.”
Þegar Truman haföi haldiö sinn
fyrsta ríkisstjórnarfund, aðeins tveim
tímum eftir aö hann tók viö embætti,
sat Stimson eftir þegar aörir ráöherrar
fóru. Þaö var þá fyrst sem Tmman
frétti af rannsóknum sem leitt hefðu til
smíði á nýrri sprengjutegund, ótrúlega
öflugri. Stimson sagði forsetanum nýja
að hann vildi ræöa þetta mál nánar viö
fyrsta hentuga tækifæri. Svo óljós og
leyndardómsfull var frásögn Stimsons
að forsetinn skildi varla hvaö var á
seyði. I dagbók sína eftir þennan fund
skrifaöi Stimson: „Forsetinn nýi virt-
ist vera viðkunnanlegur maöur en það
var fullljóst aö hann veit mjög lítið um
þau viöfangsefni sem hann mun takast
á viö.”
Sprengjan
Truman fékk fyrst nákvæmar fréttir
af kjamorkusprengjunni tveim vikum
síðar. Stimson gekk þá á fund hans
ásamt Leslie R. Groves hershöfðingja
sem haföi haft yfirumsjón meö smíöi
sprengjunnar. Þá sögöu þeir tveir
forsetanum forsögu málsins og eðli
sprengjunnar og lýstu henni sem ægi-
legasta vopni í sögu mannkynsins.
Þeir tilkynntu forsetanum aö
sprengjan yröi liklega tilbúin til notk-
unaríágúst.
Stimson lýsti fundinum síöar og
sagöi aö fréttimar heföu virst hafa
djúp áhrif á forsetann án þess þó að
honum heföi ofboðið á nokkurn hátt.
Stimson talaöi eingöngu um hernaöar-
gildi sprengjunnar en lét engar skoö-
anir í ljósi á hugsanlegum áhrifum
hennar á alþjóðastjómmál. Tmman
virtist einnig lita á sprengjuna sem
stríðsvopn fyrst og fremst og sem
lykilinn aö því aö binda enda á stríðið
viö Japan. Stimson lagði áherslu á þaö
aö sú ákvörðun heföi þegar veriö tekin
aö nota sprengjuna þegar hún væri
tilbúin.
Þaö er ekki vitað hvaö Stimson sagöi
forsetanum af efasemdum hershöfö-
ingja um sprengjuna. Eisenhower
hryllti viö tilhugsuninni um þaö aö
Bandaríkin yröu fyrst ríkja til þess aö
beita sliku ógnarvopni. Og Marshall
hershöföingi haföi látiö í Ijósi vonir um
aö vara mætti Japani við og gefa þeim
að minnsta kosti möguleika á aö gefast
upp áöur en sprengjunni yröi beitt.
Þessum efasemdum var vísaö á bug af
hagkvæmnisástæðum og reyndar póli-
tískum ástæöum lika.
Truman lét engar efasemdir í ljósi
og var því fyllilega sammála aö halda
ætti áfram á fyrirhugaðri braut og
nota sprengjuna. Síðan lagði hann
málið til hliöar í bili. Skömmu eftir
fundinn sagöi hann viö aöstoöarmann
sinn aö innan tíöar yröi hann aö taka
hræðilegustu ákvöröun sem nokkur
þjóöarleiötogi heföi nokkru sinni þurft
aö taka. Honum viröist aldrei hafa
f logiö í hug aö stööva framkvæmdir við
sprengjusmíöina.
Ákvörðun tekin
Potsdam-fundurinn var haldinn í júlí
1945 og þá kynntist Truman fyrst
,,Við höfum engin
áform uppi um fjandskap
eða árás á Sovétríkin eða
önnur ríki. Við rekum
ekkert kalt stríð. Þær deil-
ur sem nú standa eru ekki
milli Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna. Þær standa
milli Sovétríkjanna og
heimsbyggðarinnar. ’ ’
(Harry Truman)
hinum styrjaldarleiötogunum. Þjóö-
verjar gáfust upp skilyröislaust 7. maí
1945 og í júní sama ár sldpaði Truman
bandarískum hersveitum í Evrópu aö
draga sig til baka þar sem þær voru
utan þeirra markalína sem samþykkt-
ar höföu verið á Yalta-ráöstefnunni.
Churchill baö Truman aö fresta þeirri
ráöstöfun en til einskis. Stríðið á
Kyrrahafinu stóö enn og Bretar og
Bandaríkjamenn voru aö reyna að fá
Sovétmenn til þess aö lýsa stríöi á
hendur Japönum. Kjarnorkusprengj-
unni haföi ekki verið beitt.
Fátt eftirminnilegt er taliö hafa
gerst á Potsdam-ráöstefnunni en hún
er þó merkileg af tveim ástæöum. I
fyrsta lagi var þetta fyrsta tækifæri
Churchill og Stalíns til þess aö kynnast
Truman og í ööru lagi var það þá sem
Truman fékk aö kynnast því hvemig
þaö er aö vera valdamesti maöur
heims. Því aö meðan á ráöstefnunni
stóö fékk Truman skilaboö f rá Stimson
þess efnis aö nýja vopnið heföi veriö
prófað í Nýju-Mexíkó og allt gengiö
vel. Og þaö var þá sem hann sendi um
hæl þessi örlagariku skilaboð: „Notið
þegar hún er tilbúin, en ekki fyrr en 2.
ágúst.” Hann bjóst viö aö veröa lagöur
af staö heimleiðis fyrir þann tíma.
Fyrsta sprengjan féll á Hiroshima 6.
ágúst. Tveim dögum síðar lýstu Sovét-
ríkin stríði á hendur Japönum. Seinni
sprengjan féll á Nagasaki 9. ágúst.
Japanir gáfust upp þann 14. ágúst.
Friðarvandi
Stríöinu lauk svo skyndilega að
hvorki bandarisk stjómvöld né al-
menningur þar í landi voru reiöubúin.
Og ný og aðkallandi vandamál skutu
þegar í staö upp kollinum. Verkalýðs-
hreyfingin í Bandaríkjunum, sem
haföi lengi haldið aö sér höndum,
heimtaöi nú miklar launahækkanir.
Almenningur og talsmenn iönfyrir-
HARRY TRUMAN
ÓUIMDIRBÚINN
FORSETI
tækja kröföust þess aö ýmsum höftum,
boðum og bönnum yrði þegar í staö
aflétt, þar á meðal skömmtun á
nauösynjavöru. Stórfyrirtæki í iönaði
litu svo á að frammistaöa þeirra í
framleiöslu striösgagna gæfi þeim rétt
til þess aö viðhalda yfirburðastööu
sinni á markaönum. Frjálslyndir
demókratar, fylgismenn Roosevelts,
vildu halda áfram krossferð hans til
þess aö draga úr veldi stórfyrirtækj-
anna.
Verkföll, verkbönn og annaö riöu
yfir og stjórnvöld uröu að taka yfir
rekstur stáliöjuvera, náma og járn-
brauta á meðan Truman reyndi aö
stýra landi og þjóö inn í friðartíma. Og
hjálp hans frá þinginu í Washington
var verri en engin. Demókratarmisstu
þingmeirihluta sinn í fyrstu þing--
kosningum sem haldnar voru eftir aö
Truman tók viö embætti. Og í fram-
haldi af því má segja aö stríðsástand
hafi ríkt í Washington. Þingið sinnti
ekki beiönum forsetans um lagasetn-
ingu en samþykkti í löngum rööum
frumvörp sem forsetinn beitti síðan
Harry S. Truman á skrifstofu sinni
í Hvíta húsinu.