Dagblaðið Vísir - DV - 24.01.1987, Blaðsíða 25

LAUGARDAGUR 24. JANÚAR 1987.
25
Það komst í móð hjá ríkisstjórn-
um í byrjun þessa áratugar að selja
ríkisfyrirtæki. Gamlar lummur um
að hið opinbera ætti ekki að vera
að vasast í atvinnurekstri urðu sem
nýjar í glóð ný-frjálshyggjunnar.
Og áhrifamenn í atvinnulífmu
sköruðu eld að sinni köku með sí-
bylju um að fyrirtæki þeirra ættu
í beinni samkeppni við ríkið um fé
og markað. Raunar átti flest það
sem aflaga fór í efnahagsmálum að
vera afleiðing sivaxandi ríkisum-
svifa. Hófsamari íhaldsmönnum
þótti nóg um írafárið og nú er til
þess vitnað að Harold heitnum
McMillan hafi þótt þetta ráðslag
með ríkiseignir jafngilda því að
selja fjölskyldusilfrið við fyrsta
áfall.
Nokkur reynsla hefur nú fengist
á Norðurlöndum af ríkisstjórnum
sem hafa haft sölu ríkisfyrirtækja
á sinni stefnuskrá. Því má spyrja
hvort mikið hafi verið selt og
hvernig til hafi tekist.
Dauð síld í Danmörku
I Danmörku er sala ríkisfyrir-
tækja „en död sill“ eins og Dansk-
urinn segir. Fyrir fjórum árum var
nýrri borgaraflokkastjóm afar
mikið mál að selja. Allt átti að
bjóða út, m.a. alla þjónustu í skól-
um og tæknivinnu fyrir opinberar
stofnanir. En þegar farið var að
skoða málin reyndist óhagkvæm-
ara að kaupa ræstingu á skólum
af einkafyrirtækjum heldur en að
hafa fastráðið hreingerningafólk
sem ríkisstarfsmenn. Sem dæmi um
stofnanir sem selja átti var Líf-
tryggingastofnun ríkisins nefnd í
stjórnarsáttmála. Þegar til átti að
taka við söluna kom í Ijós að sölu-
verðið myndi ekki duga fyrir þeim
skuldbindingum sem ríkið hafði
tekið sér á herðar gagnvart starfs-
fólkinu.
Eina opinbera fyrirtækið sem
hefur verið selt í Danmörku er
Kryolítfélagið Eyrarsund. Þetta
félag gerir raunar minnst af því að
vinna krýolít í Grænlandi en þeim
mun meira stundar það smáköku-
útflutning til Bandaríkjanna.
Kryolítfélagið var selt og því er
talið var á góðum prís um kaup-
höllina og þannig komið í veg fyrir
nöldur um útsölu til vildarvina
ráðherra. Með í kaupunum fylgdu
námaréttindi á Grænlandi sem tal-
in voru lítils virði. Nú hafa komið
fram ásakanir um að þegar salan
átti sér stað hafi legið fyrir rann-
sóknarniðurstöður sem sýndu að
vinnslurétturinn var mjög verð-
mætur. Sölumál þetta fer nú fyrir
dómstóla í Danmörku. Sala ríkis-
fyrirtækja er að öðru leyti en sem
hneykslunarefni ekki lengur sam-
talsefni manna á meðal. Tískuum-
ræðan í Danmörku snýst um það
að gera þurfi opinberan rekstur
nýtískulegri. Og nýja gúrúið í við-
skiptalífinu, Jan Carlzon, forstjóri
SAS, þykir vera fyrirmynd um það
hvernig auka megi framleiðni í
opinberum rekstri.
I Danmörku hafa verið gerðar
ýmsar lagahreytingar sem jafna
eiga aðstöðu einkafyrirtækja og
opinberra rekstraraðila og er það
eini sýnilegi árangur áformanna
um að setja ríkisumsvifunum
þrengri skorður.
Börnin heima eða á stofnun
I Svíþjóð er ríkisrekstur ekki stór
í sniðum á framleiðslusviðinu. Rík-
ið hefur hlaupið undir bagga í
framleiðslugreinum sem gengið
hafa í gegnum erfiðleikaskeið eða
þar sem um byggðavanda er að
ræða. Opinberu umsvifin einskorð-
ast við þjónustuna og þar er ekki
nægilegt svigrúm fyrir einstakl-
inga ef marka má sjónarmið
atvinnurekenda. í Finnlandi er
nánast bannorð að nefna minni
ríkisumsvif. Stundum skýtur upp
ásökunum frá vinstri um að hægri
menn hyggi á niðurskurð ríkis-
geirans en slíkum hræðsluáróðri
er þegar í stað vísað til föður-
húsanna. Ráðandi finnskir stjórn-
málamenn eru þeirrar skoðunar að
hugmyndir um sölu ríkisfyrirtækja
séu bara hin hliðin á niðurskurði
framlaga á fjárlögum. Þar sem
slíkri niðurskurðarstefnu hafi ekki
verið fylgt í Finnlandi sé engin
ástæða til þess að brydda upp á
slíkum þönkum. Finnsk lög gera
og ráð fyrir því að opinberum fyrir-
tækjum og sveitarfélögum sé frjálst
að velja hvort þau kaupa þjónustu
að eða annast hana á eigin vegum.
Um þetta atriði standa gjarnan
deilur er fylgja venjulegum hægri
og vinstri skala á vettvangi sveit-
arfélaganna.
Á hinn bóginn hefur verið mikið
um það deilt í Finnlandi hvort
gæta eigi barna heima eða á opin-
berri stofnun. Um þetta gerðu
Miðflokkurinn og sósíaldemó-
kratar málamiðlun fyrir stuttu.
Hún snýst um það að haldið verður
áfram að byggja dagheimil en sam-
hliða því verður hægt að fá
„mömmulaun“ fyrir að vera heima
yfir bami. Árið 1990 á að vera
hægt að velja um það að gæta barns
heima á „mömmulaunum", sem
jafngilda sjúkradagpeningum, eða
hafa barnið á opinberri dagheimil-
Norræn útsýn
Einar Karl Haraldsson
isstofnun. Dagmömmukerfi undir
eftirliti sveitarfélaganna er fyrir
hendi í Finnlandi og mun sjálfsagt
verða við lýði lengi enn.
Óvitlaust á íslandi
Á Islandi eru Siglósíld, Lands-
smiðjan, Norðurstjarnan og
Umferðarmiðstöðin meðal þeirra
fyrirtækja sem seld hafa verið, svo
og hlutur ríkisins í Eimskipafélag-
inu, Iðnaðarbankanum og Flug-
leiðum. Bæjarútgerðir heyra nú
sögunni til. Og ekki má gleyma
afnámi einkaréttar Ríkisútvarps-
ins. Samkvæmt skoðanakönnunum
eru Islendingar heldur sáttir við
þessa þróun enda hrjáir þá ekki
atvinnuleysið. Hins vegar telja þeir
að félagsleg þjónusta og heilsu-
gæsla sé best komin hjá hinu
opinbera. Það virðist vera óvitlaus
afstaða hjá okkur miðað við niður-
stöður norrænnar könnunar um
rekstur heilsugæslu.
Varkár stefnubreyting í Nor-
egi
Þegar stjórn borgaraflokkanna
komst að kjötkötlunum í Noregi
1981 var ákveðið lýst yfir því að
ætlunin væri að blanda eftir ann-
arri uppskrift í blandaða hagkerf-
inu en áður. Samt urðu engar
dramatískar breytingar á Willoch-
tímabilinu, heldur má miklu
fremur tala um varkára stefnu-
breytingu.
Það voru seld hlutabréf í ýmsum
framleiðslufyrirtækjum þar sem
ríkið var í minnihluta og einkaaðil-
ar komu markvisst meira inn í ál-
og stáliðnaðinn. Stórþingið veitti
heimild til þess að afnema einka-
leyfi á sölu símtækja og þegar
endurskipulagningu símans er lok-
ið verður stjórnun hans á vegum
samgönguráðuneytisins, veitukerf-
ið verður sérstök stofnun og svo
fær síminn að reka eitt samkeppn-
isfyrirtæki. Þá hefur einkaleyfi
Ríkisútvarps verið afnumið í Nor-
egi eins og á íslandi.
Einkaþjónustan tapar
1 skóla- og heilbrigðisgeiranum
hefur ætíð verið nokkurt framboð
á þjónustu einkaaðila. Þar hefur
fyrst og fremst verið um að ræða
hugsjóna- og boðunarstarfsemi af
ýmsum toga. Nú ber talsvert á því
að einkaaðilar reyni fyrir sér með
hreina gróðastarfsemi á þessum
sviðum. En hér er við ramman reip
að draga vegna þess umfangs sem
opinberi reksturinn hefur og
sterkrar samkeppnisstöðu sem af
því leiðir. Þetta kemur vel í ljós í
skýrslunni „Privat og offentlig
innsats i Nordens helsevesen“ sem
samin var af hópi norrænna emb-
ættismanna og kom út á sl. ári.
Tarald Rohde gerði grein fyrir nið-
urstöðum hennar í Nordisk
Kontakt (Nr. 15/86).
Þar kemur m.a. fram að á síðustu
20 árum hefur einkarekstur í heil-
brigðisþjónustu farið minnkandi ef
eitthvað er. Segja má að einkaþjón-
ustan hafi beðið lægri hlut' í
samkeppni við opinbera þjónustu á
þessu sviði. Það fara miklir fjár-
munir um heilbrigðiskerfið og
margir horfa til þeirra í von um
gróða. En mönnum skýst oft yfir
það að þó einkastofur og apótek
kunni að vera í einkaeign þá er öll
stjórnun opinber og þeir sem taka
ákvarðanir og gefa skipanir opin-
berir embættismenn. „Sá sem
heldur um opið á peningasekknum
ræður miklu." segir Rohde. Opin-
beru sjúkrastofnanirnar hafa ef til
vill ekki sama þokka yfir sér og
einkastofnanir en þær starfa af
örvggi og festu sém kostar mikið
hjá einkaaðila. - Og hvað stoðar
þó rauðvín sé á boðstólum ef
læknaþjónustan er slæm?
Árið 1983 voru áætlanir um
einkasjúkrahús í Kaupmannahöfn
lagðar á hilluna. Hins vegar hefur
bráðaþjónusta í einkaeign i mið-
borg Stokkhólms. Citv Akuten.
notið vinsælda og þangað er gott
að koma og fá gert við ákomur í
hvelli. Hagkvæmni í sjúkrakerfinu
er mikið til umræðu og vex þar
mörgum í augum að tæki og skurð-
stofur skuli vera látin ónotuð meiri
hluta sólarhrings vegna skatta-
mála lækna meðan margir bíða
eftir aðgerð. Þarna telja einkaaðil-
ar sig geta komið inn og bætt um
betur. En þó að bætist við nokkur
prívat fyrirtæki í heilsugæsluna þá
er vöxturinn í hinu opinbera kerfi
svo mikill að hlutfall einkageirans
minnkar heldur ár frá ári. Niður-
staða skýrslunnar er sú að til mests
sé að vinna með því að finna að-
ferðir til þess að auka hagkvæmni
í rekstri opinberra sjúkrastofnana.
Það er því heildareinkenni á
umræðunni um ríkisumsvifin á
Norðurlöndum að hún snýst um
þessar mundir fremur um rekstrar-
aðferðir heldur en eignarform.
Bent er á að opinber þjónustufyr-
irtæki hafi ekki skilað viðlíka
framleiðniaukningu og iðnaður-
inn, en þá kröfu verði að gera ef
vel eigi að fara í efnahagsmálum.
Og kratar, t.a.m. í Danmörku og
Svíþjóð, segja upphátt að opinberir
starfsmenn eigi ekki að bera sig
saman við aðra heldur fá
kaupkækkanir í samræmi við
framleiðniaukningu opinbera geir-
ans. Og þá er bara að mæla hana,
en það er önnur saga.
Einar Karl.
Það er rangt að einkaþjónusta hafi farið vaxandi i heilbrigðiskerfinu á Norðurlöndum hin síðari ár, segir
Tarald Rohde. Það hefur þvert á móti verið einkenni þróunarinnar sl. 20 ár að einkastofnanir í sjukraþjón-
ustu hafa orðið að lúta í lægra haldi i samkeppninni við opinberar stofnanir.