Þjóðviljinn - 22.11.1980, Blaðsíða 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 22. og 23. nóvember 1980
Árni Bergmann
skrifar um
bókmenntir
Dauðadœmt
þorp fær
líf á pappír
Manuel Scorza:
Rancas — þorp á heljarþröm.
Ingibjörg Haraldsdóttir.
þýddi.
Iðunn 1980. 216 bis.
Þegar Raiph Fox var aö velta
fyrir sér miklu eftirlætishugðar-
efni marxista, hnignun skáld-
sögunnar, i bókinni The Novel
and the People, þóttist hann
eygja von um hressingu i Suður-
Ameriku. Hann bjóst þar helst
við nýjum verkum sem bæru
fagurt vitni imyndunaraflinu,
væru litrik með afbrigðum, gæfu
nýja sýn á heiminn. Siðan fór
þessi ungi enski rauðliði til Spán-
ar og féll fyrir byssukúlum
Francos.
Fox hefur um margt reynst
sannspár: dasaðir Evrópumenn
hafa hrokkið við upp frá dútli
sinu og horft meö forundran á
galdramenn iuðuramrískra bók-
mennta, hvernig heift þeirra og
ást tætirí sig himininn og klýfur
fjöllin og umfram allt: þessir
menn virðast ekki smeykir við*
að orðiö hafi fallið i verði.
tslendingar hafa fengið sinn
skammt af þessum nattúruham-
förum: Asturias, Marquez. Og
nú kemur Ut mögnuð bók eftir
Perúmanninn Manuel Scorza,
sem er máski einn af hinum
minni bræðrum, sem nýtur góös
af landnámi þeirra sem á undan
eru komnir, en engu aö siður
góður fyrir sinn hatt og miklu
meira en það.
Ef að læsa ætti efni þessarar
sögu niöur í einfalda pólitiska
formúlu, þá gæti hún litið svo út:
erlenti auðvald (námahringur-
inn Cerrode Pasco Corporation)
sameinast innlendri yfirstétt
(dómarinn Montenegroog óðals-
eigandinn Migdonio de la Torre)
um aö aröæna fátæka bændur og
leiguliða. Þegar landráninu er
svo langt komið aö ekkert blasir
við annað en hungurdauöinn,
gera hinir kúguðu uppreisn, sem
er bæld niöur miskunnarlaust af
hervaldi...
Þessi lýsing er alveg rétt — en
um leið minnir hún rækilega á,
aö með henni er fátt eitt sagt,
hún er um margt villandi.
Hún lætur liggja milli hluta
hina mögnuöu rómönsk-
amerisku frásagnaraðferð, sem
lifir og hrærist f stórýkjum og
kosmlskum tilburöum. Hvernig
kynnumst viö hinu mikla valdi
Montenegros dómara? Jú, við
fáum smjörþef af þvi, þegar i
upphafi: þá týnir dómarinn pen-
ingi sem liggur óhreyfður vikum
saman á torginu i þessu alls-
lausa fjallaplássi. Við kynnumst
valdi hans af þvi, að ef hann tek-
ur þátt I happadrætti þá hlýtur
hann að vinna tiu kynbótahrúta á
þá tiu happdrættismiöa sem
hann kaupir. Ogvald Migdonios
óðalsherra kemur ekki aöeins
fram i þvi, að hann afmeyjar
hverja einustu leiguliðadóttur á
fimmtánda afmælisdaginn henn-
ar, heldur og þvi, aö leiguliöarn-
ireru stoltir af krafti þeim gifur-
legum, sem býr i þriöja fæti
þessa manns. Ógnir og skelfing-
ar búa i einhverju sérstæðu ná-
býli viö fáránleikann. Migdonio
svarar tilmælum fimmtán leigu-
liöa um að þeir fái að stofna
bræðrafélag bænda meö þvi að
bjóða þeim inn i stofu meö
kurteisi, láta vinsamlega við þá
og drepa þá síðan á eitruðu
brennivini. Siðan lætur hann
Montenegro dómara skrifa upp á
vottorð um sameiginlegt hjarta-
áfall fimmtán leiguliða....
Svo mætti lengi telja.
Furður á furöur ofan og þó
verðum við að trúa. Og áhrifa-
máttur sögunnar er einnegin við
það bundinn að himinn og mold,
tré og fiskar og fuglar — öll nátt-
úran tekur undir við sögumann-
i nn. Og umsvif mannanna taka
likingu af náttúrunni. Allt lifir.
Giröing bandaríska auðhrings-
ins, sem rekur bændur út á ystu
nöf, hún er gráðugur ormur, sem
gleypir fjöll og svelgir i sig ár.
Og þegar hún sækir fram, þá
verða undur, eins og i annálum
frá skelfilegustu árum Islands-
sögu! Kýr fæðir gris meö niu
lappir, trén engjast af ótta og
mjaka sér um set. Og þegar
bændurnir hafa veriö myrtir, þá
mælast þeir við i gröfum sinum :
hinir dauðu eru grafnir meö aug-
un opin, segir Asturias...
Þetta er suðuramrikusaga, en
þetta er lika partur af mjög
langri skelfingasögu. Hún gerð-
ist I Hálöndum Skotlands og á
írlandi á fyrri öld, hún gerðist i
Oklahoma þegar Steinbeck fann
hjá sér þörf til að skrifa Þrúgur
reiðinnar.SU saga segir, að eign-
arrétturinn, sérhæfing í búskap,
hagræöing og svo tækni dæmi
smábændur til dauða eða til
landflótta. Þeim verða ekki grið
gefin. Grimmdin er þó meiri i
sögunni frá Perú en i þeim dæm-
um sem fyrr voru rakin:
Hálendingum og trum var skip-
að út tíl Kanada og Astraliu,
OkJarar reyndu við Kaliforniu,
iðnaðarborgirnar tóku enn við
fólki. En hinir snauðu kynblend-
ingar Andesfjalla: hvert komast
þeir? Þeir eiga ekki nema um
tvennt aö velja, segir höfundur:
„verða aftur að dýri eða leita
uppi neistann sem getur orðið að
stóru báli.” (186)
Maður finnur það stundum af t
þýðingu Ingibjargar Haralds-
dóttur, aö framandleiki þessa
heims, þessa stils, situr áfram
sem framandleiki í málblæ,
notkun orða. En þessar syndir
eru ekki stórar. Þýöingin kemur
svo fyrir sjónir að hUn sé ósvikin,
vönduö vinna.
AB.
Beðið eftir
sunnudegi
marek hlasko
Marek Hlasko:
Attundi dagur vikunnar.
Skáidsaga.
Þorgeir Þorgeirsson þýddi.
Mál og menning 1980.
121 bls.
Sjaldgæf tiðindi: skáldsaga frá
Austur-Evrópu komin út, pólsk
saga frá árinu 1958, þá mikiö um
töluö, og hittir I mark I alman-
akinu: nú eru allir aö tala um
Pólland, ekki er Pólland alveg
dautt....
Þaö er gengiö hreint til verks I
þessari stuttu skáldsögu. Hvergi
slegið úr og I. ömurleikinn sleikir
stræti borgarinnar, sem er enn
full af rústum striðsins, klám og
hrottaskapur kveðast á við
vodkafýluna undir blýgráum
himni. Her er hvergi athvarf að
finna, hvorki fyrir hugsjónir og
vonir, né heldur ævintýrið mikla,
ástina, sem þau Agneska og Piet-
rek setja á allt sitt traust.
Umhverfi og hugarástand
pærsónanna verða eitt I þessu
magnaða riti kornungs pólsks
höfundar, sem heldur undarlega
vel áhrifamætti sinum i blas-
éruöum heimi.
Grzegorz, bróðir Agnesku, er
aö sökkva i vodkabriminu: þaö er
búið aö segja frá myrkraverkum
Stallns, það er búið að hleypa
mörgum út úr fangelsunum, og
hann gengur meö það krabba-
mein I huga sér, að hann var einn
þeirra ofstækisfuilu, hann hafði
notaö sina ögn valdsins eins og
þeir sem hærra voru settir. Hann
haföi flæmt frá námi þá sem áttu
óæskilega ættingja. Hann var
hetja, nú finnst honum hann sé
svin. Verður dæminu snúið viö
aftur? Hann er fullur af myrkri,
hann drekkur, hann biöur eftir
stúlku sem ekki kemur, eða
kemur þá á röngum tima.
Pietrek var tekinn fastur 1952:
minningar frá þeirri dvöl, óþol-
andi vangaveltur um þann sem
kæröi hann, setjast að honum og
gefa engin griö. Hann getur ekki
heldur notiö stopulla stunda með
Agnesku, þótt hann vilji ekkert
frekar. A hann að hugsa til
hefnda? Munu einshverskonar
stalinstimar endurtaka sig?
Æska Póliands ári eftir Stalins-
ræðu Krúsjofs (sagan gerist
1957), eftir að fólki er hleypt úr
fangelsum — en einnig eftir
Poznan og Ungverjaland.
Var þaö maður eins og Grze-
gorz sem kæröi Pietrek?
Agneska elskar þá báða og vill
ekkert heldur en hjálpa þeim.
Hún dregur bróöur sinn upp úr
vodkapyttum á næturnar og hún
ætlar að sofa hjá Pietrek á sunnu-
daginn, þvi hann er svo sann-
færöur um að hann geti ekki lifaö
án hennar. Bara þau geti fundið
athvarf þar sem veruleikinn ekki
rekur ófrýnilegt trýni sitt upp
undir brúöarsængina. En þaö
tekst engum neitt. Sunnu-
dagurinn, sem allir biðu eftir,
veröur ekki hátið heldur öllum
dögum verri. Allir farast á mis.
Marek Hlasko leyfir engum aö
eignast athvarf I privatham-
ingjunni. Sá eini sem telur sig
hólpinn, leigjandinn Zawadski,
veit ekki, aö hann reisir hús sitt á
sandi. En Agneska veit það, eins
Vatnið og
gullkornin
dagur,
avikunnar
og annað. Hún hefur reynt aö
herða upp huga bróður sins með
þvi að allt standi til bóta, en þaö
er mjög vafasamt að hún trúi þvi
sjálf.
Saga Markes Hlasko varð til
um það leyti sem pólskir rit-
höfundar fengu aftur málið á
umbótaskeiöinu upp úr 1956. 1
bókarkynningu er minnt á aö hún
hafi veröi bönnuð. En hvar og
hvernig sem hún var fyrst
prentuð er vist, að meira aö segja
austur I Moskvu höfðu unglingar
furðu miklar spurnir af þessari
sögu. Þeir höfðu mikla samúö
meö Agnesku og sáu mikiö eftir
Meydómi hennar. Gat hún ekki
gert eitthvaö annaö? spurðu þeir.
Astandið er ekki svona svart?
Þetta er grimm bók og vel
skrifuð. Það er fylgni i stilnum og
þessi kornungi höfundur sem
Hlasko var er mjög útsmoginn i
byggingarlist — tökum dæmi af
þvi, hve vel honum gengur að
skammta nauðsynlegum
upplýsingum um persónurnar og
samskipti þeirra beint inn I sam-
töl. Texti Þorgeirs Þorgeirssonar
hefur þá prýöilegu kosti, að les-
andi hugsar ekki til þess aö hann
er aö lesa þýöingu. Og hefur þó oft
veriö úr vöndu að ráða.
ÁB

Mánasilfur.
Safn endurminninga
Gils Guðmundsson
valdi efnið.
Annaö bindi
Við munum seint fá þvi neitað
tslendingar að viö erum veikir
fyrir endurminningum, seint
gefumst við upp á þvi aö lesa þær
— og skrifa. Gils Guömundsson
hefur þvi úr firnamiklu að velja
þegar hann tekur saman þetta
safn sem fór svo ágætlega af stað
i fyrra.
Og það ber ekki á öðru en
honum verði vel til fanga. Mest
þykir lesandanum til koma þegar
hann les eitthvaö þaö sem hann
hafði ekki hugmynd um áður. 1
þessu bindi eru nokkur slik dæmi
eftirminnileg: hér má nefna sér-
staklega ágrip af ævisögu
Sæmundar Stefánssonar, niöur-
setnings og holdveikissjúklings
sem dó árið 1945, en ágrip þetta
hafði birst I litlu kveri árið 1929.
Þetta er mannlíf engu likt að
ömurleika og um leið merkileg
heiðrikja yfir frásögninni. Annað
dæmi mætti vel vera ungdóms-
saga Þórarins Sveinssonar bók-
bindarahjá Magnúsi Stephensen:
Þessi eftirminnilega frásögn af
bókarþorsta ungs drengs og
háskaleg glima hans við að berja
saman visur, sem eins er vist að
verðirefsaðharðlegafyrir , er eitt
af þvi sem styður og staðfestir i
vitund okkar frásögnina af æsku
Ólafs Kárasonar á Fæti undir
mmmmmmmmmmmmmm
Þórarins lifir vitaskuld eigin llfi
og þarf ekki á aðstoð að halda Ur
frægum bókum.
Þarna eru lika kaflar úr
frægari bókum. Bæöi þeirra
manna sem lifa í sjálfsævisögu
sinni fyrst og fremst: Arni
Magnússon frá Geitarstekk,
Eirikur frá Brúnum, Jóhannes
Birkiland, sá undarlegi harm-
kvælamaður sem byrjar raunir
sinar á að kvarta yfir því aö for-
eldrar hans hafi ekki haft rænu á
að bera hann út strax og hann
fæddist. Þarna eru og höfundar
sem þekktari eru af öðrum
verkum: Guðmundur Hagalin,
Matthias Jochumsson. Þarna eru
menn sem segja frá þvi sem
fæstir aörir þekkja, eins og Skúli
Guðjonsson frá Ljótunnarstöðum.
Þarna eru upprifjanir á merkum
tiðindum i pólitik og sögu
(Gunnar M. Magnúss á kafla um
kosningatöfra á Vestfjörðum,
Gunnar Olafsson lýsir framboði
sinu gegn uppkastinu 1908, Daniel
Danielsson dýrustu gestakomu
allra alda, konungskomunni 1907
Gunnar Benediktsson réttarfars-
uppákomum á stríðsárunum).
Þetta er fjölskrúöugt safn, en
einna mest veröur þó sótt til
bernskuára minningahöfunda,
sem vonlegt er: mörgum tekst
best upp á þeim vettvangi enda
muna þeir hann best. 1 framhaldi
af þessu mætti vel bera fram að-
finnslu: heldur kysi ég að sjá i
þessari bók kafla um Bessastaða-
vist Páls Melsteðs en þá frásögn
af uppvexti hans i sveit sem I
safnið er tekin.