Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.1950, Blaðsíða 11

’ IlHíSJBOK MORGUNBLIAÐSINS W. . ' i 4 f | " 16?
ullardúkarnir voru seldir í gömlu
Rómaborg. Alt fram á miðaldir var
ullariðnaðurinn heimilisiðnaður. —
Munkarnir áttu drjúgan þátt í ull-
ariðnaðinum. Þeir kembdu og
spunnu, og frá klaustrunum fluttist
iðnaðurinn til bæanna.
Tóvinsla Flæmingja færði þeim
óhemju mikinn arð. í mörg hundr-
uð ár voru flæmsku borgirnar hin-
ar fegurstu og ríkustu. Svona til
gamans má geta þess, að í borg
einni, sem heitir Ypern, voru árið
1250 ca. 40—50.000 tóvinslumenn,
en hjer á íslandi eru árið 1950 ca.
200—300 tóvinslumenn.
Á miðöldum var Flæmingjaland
alls ráðandi á sviði ullariðnaðar.
Flæmsku dúkarnir voru fluttir um
alla Evrópu í þá daga, alt fram til
siðskiftanna (16.—17. öld). — Þá
fluttu margir af þessum duglegu
ullariðnaðarmönnum yfir til Eng-
lands. Hertoginn af Norfolk fór
þess á leit við Elísabetu Englands-
drotningu, að hún gæfi þessum
mönnum dvalarleyfi, sem hún og
gerði. Enginn efi er á því, að það
er hertoganum af Norfolk að þakka,
hversu ullariðnaðurinn í Lancas-
hire og Yorkshire varð umfangs-
mikill, og olli því, að England náði
forustu í ullariðnaði.
Nú hafa tímarnir breyst og það
mikið á sviði ullariðnaðar. Hann
hefur þróast ár frá ári og tekið
geisilegum framförum. Nú í dag
er Englandi ögrað af öðrum þjóð-
um, sem hafa bygt ullariðnað sinn
á traustum grunni.
Upphaf kembinga- og
spunavjela.
EFTIR að ullariðnaðinum óx fisk-
ur um hrygg, uppgötvuðu þeir, sem
stóðu við handvefinn, að gamli
rokkurinn var ekki nógu hraðvirk-
ur og gat því ekki fylgt þeim eftir.
Var þá ekki annað úrræði þessara
manna en að setjast niður og spinna
með konu sinni eða fá nábúana til
að spinna fyrir sig. Margar tilraun-
ir hafa verið gerðar í þá daga til að
endurbæta og finna betri aðferð til
að spinna meira og betra ullarband
Sjálfsagt hefur það kostað þessa
uppfinningamenn margar andvöku
-nætur.
Það eru skiftar skoðanir um,
hverjir hafi smíðað fyrstu tóvinslu-
vjelarnar. Englendingar halda því
fram, að það sjeu þeir sem fyrstir
manna hafi gert kembinga- og
spunavjelar, en Þjóðverjar halda
því fram, að þeir hafi komið 50
árum fyr með sínar tilraunir. Um
þetta hafa þeir deilt mikið.
Fyrstu kembinga- og spunavjel-
arnar eru nú 200 ára gamlar. Sá,
sem fyrst gerði spunavjelina, á að
hafa verið handvefari frá Black-
burn, James Hargreaves að nafni,
og hafa verið uppi um 1750.
Oft hafa þessir uppfinningamenn
átt við erfiðleika að stríða, því að
þeir, sem spunnu á gömlu rokkana
gáfu þeim ilt auga og gerðu þeim
ált til miska, sem þeir gátu, eyði-
lögðu fyrir þeim uppfinningar
þeirra og vildu ráða þá af dögum.
Urðu þeir stundum að flýja af landi
burt til að halda lífi sínu.
Englendingur að nafni Lewis
Paul mun eiga heiðurinn af því
að hafa búið til fyrstu kembing-
arvjelina árið 1748. Þessi fyrsta
kembingarvjel mun hafa verið
mjög frábrugðin þeim kembingar-
vjelum, sem kemba ullina okkar í
dag. Svo er sagt, að kembingarvjel
Lewis hafi haft beina flatkamba
með ákveðnu millibili og voru þeir
festir á borð. Fyrir ofan kembingar-
borðið var sívalningur, sem snúið
var með handafli, þegar kembt var.
Nokkru seinna fann rakarinn
Richart Arkwright upp nýa kemb-
ingaraðferð. Hann setti á kembing-
arvjelina tilfærsluborð og litla
kembingarvalsa ,sem fluttu ullina
til aftakarans. Aftakarinn tók slæð-
una eins og gert er á nútíma kemb-
ingarvjelum.
Nokkru eftir að Lewis fann upp
kembingarvjel sína, fór hann að
fást við að gera spunavjel. Honum
hepnaðist það. Hann útbjó vjelina
með nokkrum völsum, sem komu
hver á eftir öðrum. Þessir valsar
höfðu mismunandi snúningshraða,
og þar með mátti ná mismunandi
fínleika, en ekki gat hann snúið
bandið í þessari vjel. Það varð að
takast af og spinnast í höndum.
En „princip“-ið í spunavjel Lewis
er hið sama og í kambgarnsspuna-
vjelum nú á dögum. Ekki var Lewis
ánægður með þessa spunavjel. Árið
1758 endurbætti hann vjelina með
því að búa til snúð- og uppvafs-
spóluna. Hann útbjó þessa spuna-
vjel með 50 spólum. Þetta var svo-
kölluð snælda, sem vann miklu
hraðar en spólan.
Nú tók Richart Arkwright til
óspiltra málanna. Árið 1769 endur-
bætti hann spunavjel Pauls. Svo
hefur verið skrifað um Arkwright,
að hann hafi verið sjerstaklega þol-
inmóður og hugsunarsamur með af-
brigðum. Hann bygði verksmiðju
og fekk sjer ýmsar vjelar, sem hann
knúði með vatnsafli. Fyrir starf
sitt og uppfinningar var Arkwright
aðlaður.
Á síðari hluta 18. aldar gerði
James Hargreaves spunavjel, sem
hann kallaði „Spinning Jenny“ eft-
ir dóttur sinni, sem Jenny hjet.
Þessi spunavjel teygði og sneri lop-
ann og vatt bandið upp á spólu.
Tíu árum seinna gerði Englend-
ingurinn George Crompton spuna-
vjel, sem kölluð er „selfactor“ Hún
var gerð eftir sömu höfuðreglu og
spunavjelar þær sem notaðar eru
nú um allan heim.
Upphaf vefstóla.
UPPFINNING hnúta mun hafa
orðið mannkyninu til meiri bless-