Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1971, Blaðsíða 3

Eftir Jón Gíslason — 5. grein
vallaður á biskupstlíuTidunuim,
er féilu til staðarins i tíð
Sæmundar Jónssonar. Annað
atriði kem ég ekki auga á, svo
íramarlega að ÖHI kurl séu fyr-
ir hendi i heimildum eftir-
látnum. Dómurinn var ábyggi-
lega hæpinn, þrátt fyrir þetta,
og Árna biskupi hefur verið
það ljóst þegar í upphafi, að
svo hlaut að fara, að honum
yrði áfrýjað til erlendra aðila,
erkibiskups og konungs.
Af þessum sökum hlaut út-
tekt Oddastaðar að verða mik-
ið og vandaisamt verk, sem var
ekki hent neinum meðaimanni.
Það var ábyrgðarstarf, er
krafðist mikillar vinnu. Lik-
iegt er, að Grímur prestur hafi
verið þaulæfður við slik störf
í raun í löngu preststarfi. En
þrátt fyrir það var Odda-
úttektin mikill vandi, og ekki
siízt sökum þess, að frændur
hans áttu í hlut, og hann mátti
ekki skerða virðingu þeirra né
sðma i neinu, — þar var i veði
heiður ættarinnar. Hér var
lika þvi meira í húfi, að Ámi
biskup hafði fengið staðinn
dæmdan í vald kirkjunnar i
veraldlegum rétti, en dóms-
meðferð hlýtur að mikiu leyri
að hafa verið kirkjunnar, og
gat þvi haft þýðingu siðar fyr-
ir kirkjuvaldsstefnuna. Það
varð þ\d að gæta öryggis i
meðferð og framkvæmd dóms-
ins, því eignarréttur kirkjunn-
ar á Oddastað var ails ekki að
lögum þjóðveldisins, en það
voru lögin, sem að nafninu til
voru gildandi í landinu
og umboðsvaldið norska viður-
kenndi.
f raun réttri voru hin fornu
lög ísiands, lög þjóðveidisins,
faliin úr gildi með eiðsvöm-
um samningi við Hákon kon-
ung hinn gamla. En meðan
áhrifa Gissurar jarls gætti,
voru þau látin vera óhögg-
uð, og má að nokkru heimfæra
það undir ákvæði Gissurar-
máia. Árna biskupi og fylgis-
mönnum hans var vel kunnugt,
að brátt var von nýrra laga i
iandinu, og reyndi biskup að
koma á nýjum kristni rétti í
landið, sem honum tókst.
Stefna Áma bisfcups í staða-
málium varð bitur fyrir
islenzka leikmenn í fyrsta
ðfanga. Vald hans var eflt af
erkibiakupsboðskap, og virð-
ist hafa komið islenzkum höfð-
ingjum að óvörum. Dómur í
Oddamáli varð ekki til fram-
dráttar sem baráttu aðferð
nema í þetta eina slkipti, enda
fcomu ný lög í landið, þar sem
voru Jámsiðulögin, og voru
aígjörlega mótuð ai norskri
íyrirmynd.
Brandl Jónssyni og kirkju-
valdsmönnum hafðl tekizt að
Er
höfundur
Njálu
af ætt
Oddaverja?
ná nokkrum sigri með samn-
ingum túð Gissur Þorvaldsson
á alþingi 1253. Samþykktin
er þá var gerð í lögréttu var
mótuð af háevrópskri menn-
ingu. Ætlun kirkjuvaldsmanna
var, að beita þessari samþykkt,
en hyggindi Gissurar reyndust
þar sterkari, svo þeim varð
aldrei kápan úr því Mæði.
Stefna Árna biskups var
mótuð af talsverðri reynslu er-
lendis frá, og varð að þvi leyti
sérstæð í íslenzku þjóðlifi. Jón
rauði erkibiskup var búinn að
fá nokkra reynslu i viðureign
sinn við norska konungs- og
höfðingjavaidið, og náði í upp-
hafi talsverðum árangri. Hann
ætlaði að notfæra sér bemsku
norska konungsvaldsins til
framdráttar málum sínum. En
honum brást bogaiistin. Norska
koniungsvaldið var hikandi
fyrst í stað I andstöðunni gegn
kirkjuvaJdsmönnum, en höfð-
ingjar Noregs urðu þvi harð-
gerðari er stundir liðu,
og fylktu sér ákveðið um hags-
munamál sin. Afleiðingin varð
sú, að Jón erkibiskup var rek-
inn frá völdum.
Árni Þorláksson SkálhoJts-
biiskup gafst ekki upp, þó hinn
norski yfirboðari hans biði
fullan ósigur. Hann notfærði
sér fengna reynsiu i málefnum
kirkjunnar á lslandi, og hélt
ótrauður og einbeittur íram
Stefnunni af miklu bar-
áttuþreki. Honum varð íurðu
mikið ágengt, en beið samt sem
áður hnekki og varð fyrir von-
brigðum. Porustumenn isienzka
leikmannavaldsins voru sein-
ir til verulegrar andstöðu. En
áður en dagur var aliur á
lofti fyrir kirkjuvaldsstefn-
unni, hófu þeir mótaðgerðir, og
náðu furðu mikJum árangri, er
kemur fyrst og fremst fram I
lögtöku Jónsbókar og hinni
merku BrautarhoJtssamþykfct.
Fyrsti sigur Áma biskups I
staðamálum, færði landsmönn-
um heim sanninn um nýtt og
ógnandi vald, rikjandi og
drottnandi, algjöriega andstætt
hagsmunum íslenzkra höfð-
ingja, þar sem var kirkjuvalds-
stefnan studd skjóli konungs-
vaids. Fall Oddastaðar var þvi
bitur raun.
Síðari heJmingur 13. aJdar
varð blómaskeið i þjóðlífinu.
Afkoma almennings stór-
batnaði. Ófriður Sturlungaald-
ar var bældur niður að fulJu,
og friður varð í landinu. Ár-
íei'ði var gott, og gátu menn
snúið sér að uppbyggingu at-
vinnuveganna af heilli orku.
Árröðull nýs tima í viðskiptum
á þröngum markaði, að vísu
innanlands í sjávarafurðum,
roðaði vonarhimin feng-
sælustu verstöð\-a landsins.
Arður aí viðskiptum við fjöl-
mennt biskupssetur í Skálholti,
varð á nýjan leik að raun í ffifi
Suðurnesjamanna. Þetta olli
timamótum í útgerð og hafði
holl áhrif I för með sér, mark-
aði skýr skill milllli áhrifa inn-
lends höfðingjavalds og kirkju-
valds. Áhrifin leyndu sér ekki
í þjóðlífinu í vit.und og athöfn-
um, og urðu knýjandi á at-
hafnaþrá aimennings, en hafði
hins vegar neikvæð áhrif á
ýmsar fornar erfðir menningar
legar.
Grímur prestur Hólmsteins-
son var örugglega þauJ-
kunnugur hugmyndum kirkj
unnar um gerð máldaga eða út-
tekta jarða, eins og miðalda-
klerkar voru, sem á annað
borð máttu sin einhvers. 1
sjálfu sér var þetta talsverð
fræði, og krafðist reynslu og
þekkingar, ekki sizt á upp-
giamigs- og óllgutímium í fjármál-
um edns oig setani helmiingi 13.
aldar. Við úttekt Cklda á Rang-
árvöllum árið 1270, er greini-
legt, að siík þekking var í rik-
um mæli fyrir hendi. Alþingis-
dómnurri er fultaægt á skilgóð-
an og öruggan hátt, svo að erf-
itt var að fara ofan í úttekt-
taa eða véfengja hana, enda
var það ekki gert. Við gerð út-
tektarinnar heíur þurft að
prófa og reyna fjöimörg atriði
i sambandi við eignarrétt ítaka
og hlunninda, og ekki sízt hvað
viðlkom fymnefindri biskupstí-
und, sem mátti þó ekki koma
betat fram, vegna væntajndeigr-
ar uitanaðkomandi ðsæltm, Við
þessa könnun, gat ekki farið
hjá því, að sagan rifjaðist upp,
sjáif saga héraðsins, Rangár-
þings.
Grímur prestur hefur örugg-
lega verið viijafastur og ákveð-
tan i verkum staum fyrir heil-
aga kirkju, eins og miðalda-
Framh. á bls. 12
Loftur Guðmundsson
LJÓÐ
í lágnættisþögninni
leita þeir að
sveima á kyrrum vængjum
yfir myrkum hyl andvöku þinnar
sveima eirðarlausir
á kyrrum vængjum
svipir draumanna
sem kól í hel á hjarni vökunnar
sveima eirðarlausir í leit að gleymsku
yfir legstað dagsins
andrá
daggartár
sem hnígur af titrandi laufi
speglar blárna himinsins
draum næturinnar
von dagsins
tár
sem hnígur af titrandi laufi
í niðandi lind fleygra stunda
og elfur tímans
ber út á hið \nða haf
<
24. jajnúar 1971
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3