Lesbók Morgunblaðsins - 24.01.1971, Blaðsíða 12

Þjóðfræði
Framh. aí blls. 3
Jclerkar voru. Hann hafði ianga
og fasta reynslu af löngu starfi
að' málefnum kirkjunnar. Mál-
efhi Oddastaðar voru flókin og
fjölþaett, og varð hann þvi að
ikynna sér margvísleg atriði
söguieg, og setja sig vel inn í
iandfræðileg mörk í héraðinu.
Jafnframt varð hann að kynna
sér sögu ættarinnar í Odda,
rök hennar að mótun hins
mikla ríkis og vöxt hins mikla
auðs- er var þar til staðar. 1
þessu starfi var honum á
skömmum tíma lögð upp í hend-
ur- saga héraðsins, eins at-
burðarikasta héraðs landsins
á þjóðveldisöld.
2%
Skipulag Oddaverja um
Rangárþing var fast og raun-
verulega mjög i anda miðalda-
kirkjunnar. Það hafði staðið af
sér veður válynd á Sturiunga-
öld. Sökum þess var afrakstur
af búskap meiri í Rangárþingi
en viða annarsstaðar um 1270.
Af þessum ástæðum var það
kappsmál fyrir Árna biskup að
ná yfirráðum hins ríka staðar
í Odda á Rangárvöllum. Hann
þarfnaðist mikils fjár til rekstr
ar ætlunum sinum í kirkju-
stjórn. Enda varð sú raunin.
Eitt af einkennum biskups-
stjórnar hans, var, að hann
virðist ailtaf hafa verið fremur
fjárvana, og lá við borð, að
stóllinn í Skáiholti væri gjald-
þrota, þegar hann féll frá.
Veldi auðs af kirkjulegum
lögum, hafði þróazt um langt
6keið um Rangárþing. Tiundar-
lögin höfðu i upphafi orðið
gagnsöm veldi Oddaverja.
Festa var mikil í eftirliti og
innheimtu tekna í Odda á Rang
árvöllum. Skipulagið var traust
og öruggt, og minnir í sumu
á skipulag lénsfyrirkomulags-
ins suðúr í Evrópu. Líklegt er,
að fyrirmyndin hafi verið
þangað sótt að nokkru, það er
tii ríkis Karlunga í Frakklandi.
En aðáleinkenni skipulags-
ins var samt sem áður mótað
af arfteknum háttum og fyrir-
komulagi í sveitarstjórnar-
málum á vesturhluta Suður-
lands, hreppafyrirkomulaginu,
en það var mótað af raun og
fýrirhyggju kynslóðanna. Ein-
mitt þetta endurspeglast
í' Njálu á sérstæðan og
sérkennilegan hátt.
Eins og kunnugt er, var það
eitt aðaikappsmál kirkjunn-
ar, að ná undir sig fátækratí-
undinni, sem hér á landi var í
höndum veraldiega valdsins.
Aiiar likur benda til þess, að
Árni biskup hafi í upphafi ætl-
að sér að breyta tiundarlögun-
■um íslenzku í það horf, er var
Útgefandi: Hif. Árvakur. Reykjavík.
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Rítstjórar: Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráö Jónsíon.
Ritstj.íltr,: Gisli SigurCrson.
AtagJýsingar: Árni Garöar Kri*tin££on.
Ritsljórn: Aöalstiæti 6. Sími 10100.
stefna kirkjunnar um hans
daga. En málin snerust í hönd-
um hans, þannig, að tíundar-
lögin urðu honum haldreipi,
sem hann varð að treysta í deil-
unum við Loðin lepp. Þetta
varð til þess, að tiundarlög
urðu óbreytt hér á landi um
langan aldur.
1 Njálu koma fram mörg krist
in sjónarmið á sérkennilegan
hátt. Meðal þeirra er and-
styggð höfundar á föru-
mennsku og illum afleiðingum
hennar. En eitt af einkennum
framkvæmda tíundarinnar ís-
lenzku gagnvart fátæku fólki
var, að það var látið ganga
milli bæja, og bændur gáfu því
björg eftir þörfum og kjörnum
vilja. Þetta var jafnvel í fram-
kvæmd fram á liðandi öld sums
staðar. Ostgjafimar til föru-
kvennanna í Njálu endurspegla
einmitt þennan hugsunarhátt
og verður ein aðalstoð hefndar-
innar, sem höfundur Njálu tel-
ur auðsjáanlega einn af þeim
heiðnu löstum, sem kristin
kirkja eigi að útrýma. Fleiri
merkja sér um þetta í sögunni,
en ekki mun það rakið að sinni.
1 Odda á Raugárvöllum ríkti
hákristin menning, rík I öliu
gervi og framkvæmd. Oddaverj
ar voru öðrum ættum fremur á
þjóðveldisöld ákveðnir til að-
dáunar við konungshugsjónina,
sem var eitt af einkennum
kristninnar i gjörvallri Evrópu.
Þeir voru í raun og sann kon-
ungssinnar, en voru samt sem
áður ófúsir að ganga í berhögg
við ríkjandi skipulag hins
forna ríkis á Islandi, en það
gerðu Sturlungar aftur á móti
óhikað, og varð það síðartalda
þjóðinni til mikillar ógæfu.
Fyrir miðbik 13. aldair, þeg-
ar höfðingjaveldi Oddaverja
var nær þvi hrunið að grunni,
gerðu þeir nýtt ráð á veldi sínu
og ætluðu sér með því aukna
festu til valda, eftir því sem
ráða má af ófullkomnum heim-
ildum. Þeir vissu um aðferð
Snorra Sturlusonar, er hann
fól ríki sitt í hendur Skúla her-
toga, en þáði það aftur úr
hendi hans með nafnbótum og
auknum sæmdum. Sæmundar-
synir virðast hafa farið sömu
leið í utanför sinni um 1250, það
er þeir lögðu ríki sitt, goðorð,
og jafnvel eitthvað af fasteign-
um i hendur Hákoni konungi
gamla. Ekki er vitað, hvað þeir
þágu í staðinn, en eflaust hef-
ur það verið annað og meira, en
kemur fram í eftirskildum gögn
um sögunnar, þvi sú saga, er
hlaut að verða afleiðing þess-
arar ráðstöfunar, varð af fall-
valtleik hverfandinnar í brot-
um af illum örlögum.
Sæmundarsynir, Filippus og
Haraldur, urðu aldrei umboðs-
menn konungsins noraka á Is-
landi. Þeir náðu ekki til lands-
ins úr hinni sögulegu ferð til
Noregs. Þeir drukknuðu við
Vestmannaeyjar á heimleið ár-
ið 1251. Eflaust hefði saga
Rangárþings og sunnlenzkra
héraða orðið allt önnur, hefðu
þeir fjallað um héraðsstjórn á
Islandi í umboði konungs. En
um það þýðir ekki að tjá.
Árni biskup Þorláksson var
ábyggilega vel kunnugur sögu
Oddaverja og þar af leiðandi
afhendingu goðorðanna i hend-
ur konungi. í málarekstrinum
út af Oddastað um 1270, hefur
hann ábyggilega óttazt að kon
ungsvaldið reyndi siðar að
að halda þvi fram, að Sæmund-
arsynir hefðu afhent jarðeign-
ir í Rangárþingi í hend-ur kon-
ungi, og jafnvel sjálfan Odda-
srtað. En undir þennan leka
settii Ámi biskup af hyggni og
ráðdeild meö því að fá slyngan
og þekktan lærdómsmann til
að annast úttekt Oddastaðar,
og gera rökstudda og greina-
góða skrá yfir allar eignir stað
arins, ítök og hlunnindi, eins
og raunin sýnir í verki Gríms
predfcs Hólmeteinssonar í í'iitun
hans á máldaganum mikla frá
Odda á Rangái-völlum árið
1270.
Oddamál fóru til úrskurðar
konungs og erkibiskups, og
vann Árni biskup þar frægan
sigur. Ekki er ástæða til að
rekja það mál hér, þvi það
skiptir ekki máli í rakningu
minni að þessu sinni. En hins-
vegar ber að hafa það í huga,
aið Árni biskup og GrimuT
prestur, unnu íslenzku þjóðinni
og islenzku þjóðerni mikið
gagn með fyrirhyggjusömu
starfi, er þeir komu í veg fyrir
það, að eignir Oddaverja færu
sömu leið og eignir Snorra
Sturlusonar í beina umsjá kon-
ungs og umboðsmanna hans. í
Njálu kemur fram sérstæð skil-
greining konungsvaldsins
norska. Þar er atburðarás sög-
unnar ekki aðalatriði, jafnvel
eru konungar annarra landa
höfundi geðþekkari. Þeir eru í
sögunni sannari milligöngu-
menn milli manna og guðs, eins
og sýnilega kemur fram í frá-
sögn af Brjáni konungi.
Hér er einmitt á ferðinni
veigamikið atriði í hugmynda-
fræði kristmnar kirkju á mið-
öldum, óvenjulegt að vísu í ís-
lenzkum ritum, en sett fram á
sérstaklega listrænan hátt, en
þó langtum fremst af mikilli
trúfræðilegri þekkingu. En
þetta hvorutveggja er Njálu-
höfundi svo einkennilega vel
lagið, og ef til vill er hann eini
islenzki rithöfundurinn á mið-
öldum, sem kann þetta af raun
og sann, kann að móta í sögu
einkennilegar andstæður, án
þess að nokkuð beri á, gerir
það á Hstrænan og þaulhugsað-
an hátt.
Framhald.
Handfylli
Framh. af blis. 7
Skammt ofan við hylinn, þar
sem hann lagði netið, kemur
bugða á ána og landið þreng-
ir að henni og hæðirnar mynda
gil. Land Króks er einmitt að
þessari þugðu, og því ber kotið
þetta nafn.
Það er Kolur, sem áttar sig
íyrst. Stekkur upp og geltir
hvellt, svo Hallvarður lítur
upp frá netinu.
í sama mund kemur ægileg
flóðbylgja fram úr gilinu. Allt
ber að í einni svipan. Hall-
varður hendist á land. Kolur
bítur í kassann og ætlar að
draga hann lengra frá ánni, en
í því kastast flóðbylgjan fram.
Kassinn veltur og á sama and-
artaki nær Hallvarður i barn-
ið.
Nokkrir flutningavagnar
komu néðan með ánni, með
varning til rafveitunnar. Allir
námu þeir staðar á samri
stundu og þeir sáu flóðbyigj-
uraa æða niður dailiinin. Alls
konar brak flaut með, en inn-
an um það sýndist þeim sitja
lítið barn, sem alltaf hélzt upp
úr straumkastinu. Brátt hvarf
þessi sýn þeim yfir flúðirnar,
alllangt neðan við Krók.
Fregnin var fljót að berast.
Stiflan hafði brostið. Þeir
bræðurnir, Þorlákur og Gunn-
steinn höfðu báðir farið með
henni. Lík Gunnsteins rak á
eyrunum undan Króki, en
Þorlákur klóraði sig fótbrot-
inn á land langt neðan
við stíflustæðið. Var búið um
fót hans og hann síðan flutt-
ur heim.
Undir kvöld þennan örlaga-
ríka dag, kom Kolur heim að
Króki ýlfrandi og smágeltandi.
Hann hentist inn i bæ og að
rúmi Hallvarðar. Síðan þaut
hann út aftur. Kom inn á ný
og leitaði þá um allan bæinn í
hverjum krók og kima, þótt
raunar væri bærinn ekki stór.
Þá þegar hafði verið gerð
leit að Hallvarði og drengnum,
sem vitað var að farið höfðu í
flóðið. En enginn hafði fundið
þá, þótt búið væri að ganga
bakkana með ánni báðum meg-
in allt niður að ósi.
Þorlákur áttar sig fyrstur á
háttalagi Kols. Hann biður Jóa
á Bala, sem hjá honum er, að
ná í hesta og segir að þeir
Ég vil hér með leiðrétta
missögn sem birtist í Lesbók
Morgunblaðsins, sunnu-
daginn 10. þ.m., þar sem sagt
er frá jarðarför Hallgríms
Halldórssonar. Hallgrímur
dvaldist í Auðsholti í Bisk-
upstungum þennan vetur,
(1919—1920) og dó á einum
þeirra bæja. Hann lá veikur
í tvær vikur, og ég kom dag-
lega á það heimili og gat ekki
annað séð, en að honum væri
hjúkrað eins vel og kostur
var á. Þessi vetur var mjög
snjóþungur, og það dreif nið
ur mikinn snjó, um það leyti
sem Hallgrímur dó. Þegar bú
iið vair að Wiístuiteggja blessað-
an gamla manninn, þorðu
bændurnir í Auðsholti ekki
annað en að flytja hann
að Skálholti, áður en hægt
var að láta jarðarförina fara
fram, svo þeir fóru allir fjór
ir með líkið á sleða. Áin var
ísii lögð. Þegar þeiir konw að
Skálholti, stóð þannig á þar,
að svo fáliðað var á báðum
bæjunum, að þeir gátu enga
aðstoð fengið, eins og þeir
höfðu vonað, nefnilega að fá
einhvern til að hringja
kirkjuklukkunum á með-
an þeir báru likið í kirkjuna.
Það var mjög kalt þennan
dag, og þegar þeir opnuðu
kirkjuna, og gengu inn lét
skuli fylgja Kol. Sjálfur segist
hann muni reyna að hanga á
dróginni.
Þeir halda svo niður með
ánni, allt niður í Steinnesgljúf-
ur. Þar hverfur Kolur fram af.
Þeir klöngrast á eftir svo langt
sem hestarnir komast.
Og þama á syllu ofarlega í
gljúfrinu er einhver þúst. Jói
klifrar þangað upp.
Þar liggur Hallvarður -— lát
inn.
En í stóra lófanum hans sef-
ur Guji litli, værum svefni og
hallar sér upp að breiðu köldu
brjósti hans.
Jói á erfitt með að losa barn
ið úr hendinni. Það er eins og
hún sé steypt utan um það.
Takið er hvergi fast, en þó
nóg til að halda barninu.
Enginn skilur enn í dag,
hvernig stóð á þvi að Hallvarði
tókst að halda barninu upp úr
fiaumnum. Sjáifur var harm
beinbrotinn hér og hvar um
líkamann eftir höggin á flúð-
um og klettum, sem á vegi hans
urðu. Hún fór ekki mjúkum
höndum um hann i það skiptið,
hún Laxá. En lokahöggið hef-
ir hann fengið i Steinnes-
gijúfri.
Þorlákur réð nú einn málum
þeirra þar í Króki. Hann fór
sínu fram, eins og þar hafði
löngum verið siður. Þar var
lika, sem fyrr „hver silkihúf-
ain upp aif aonairri", eáins
og séra Guðbjartur hafði sagt.
En Guji litli þurfti aldrei að
þiggja af sveit.
svo hátt í kliuktkiuniuim að það
vakitii efitiirtetkt þedrna, enda
klufckuinniair í Skálholts-
kirkj’u, taidar mjög hljóm-
srtierkiar.
Nú er að segja frá jarðair-
föriiriiná, seim fór fram viikiu sið-
ar. Ég vair þar viðstödd, og
tel mig muna flest i sambandi
við hana. Presturinn á Torfa-
stöðum, séra Eiríkur Stefáns-
son jarðsöng Hallgrím og
man ég ekki efit'ir öðru en
aMit fiæri firam mieð sama
hætti og aðrar jarðarfarir í
þá tíð, ásamt klukknahring-
ingu, og öllu öðru sem tii-
heyrði. Það mættu um 40
manns til jarðarfararinnar, og
að lokinni athöfninni fengu all
ir viðstaddir kaffi og kökur
eins og hver vildi.
Hallgrímur var fyrir löngu
búinn að biðja hreppsnefndina
að sjá um, að þeir sem fylgdu
honum til grafar, fengju kaffi
og með þvi, eins og hann orð-
aði það. Hallgrimur sjálfuir vair
mjög mikill kaffimaður.
Hvað snertir frásögn í dag-
blaðinu Visi, frá þessum tíma
(1920) vil ég benda á, að hún
var ekki á réttum rökum
byggð.
13.1. 197L
Margrét Ketilsdóttir.
Athugasemd
við „Líkaböng“
pistil Hannesar Jónssonar
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. jamúar 1971