Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1984, Qupperneq 2
ORWELL
dauðvona á eynni Jura
Eric Blair, maðurinn, sem var George Orwell,
hélt afar nákvæma dagbók þann tíma, sem
hann dvaldi á Jura, sem er ein af Suðureyj-
um fyrir vestan Skotland. Þannig vitum við,
að hinn 23. júlí 1946 skaut hann tvær kanín-
ur í einu skoti, og að 11. október sama ár
týndi hann tóbaksskjóðunni sinni — en
það var alvarlegt mál fyrir keðjureyk-
ingamann, sem vafði sínar sígarettur
sjálfur. Seinna fréttum við, að hann hafi
búið sér til aðra í staðinn úr kanínuskinni.
Hvort dagbókin stuðli að gleggri skilningi
á „1984“, skal ósagt látið, en að minnsta
kosti fer atburðarásin á þessu tímabili
ekki á milli mála.
Hann flutti í Barnhill, stórt, óvistlegt og
afskekkt hús á norðurhluta Jura, 23. maí
1946. Hann var einn. Kona hans hafði lát-
izt árið áður. Hann skrifaði nánum vini
sínum, Richard Rees: „Það er í rauninni
ósköp auðvelt að komast hingað, nema
hvað maður þarf að ganga síðustu 8 míl-
urnar.“
Richard Rees sagði síðar: „Ég hefði átt
að sjá það fyrir, að honum tækist að finna
eyðilegasta húsið á Bretlandseyjum.“
Dauðveikur
af Berklum
Þetta fyrsta sumar þarna skrifaði
Orwell um þriðjung af uppkastinu að bók-
inni, sem hann hafði þá ekki enn gefið
nafn. Árið eftir lauk hann við uppkastið,
áður en hann fór á Hairmyres Hospital í
desember, þar sem hann fékk streptóm-
ýsín-gjöf gegn berklum (sama ár og lyfið
kom fyrst til sögunnar, innskot þýð.), en
hann orðaði það svo að verið væri að
„sökkva skipinu til að losna við rotturnar".
Hann sneri aftur til Jura í júlí 1948, gerði
umfangsmiklar breytingar á handritinu og
vélritaði endanlega gerð sögunnar sitjandi
í rúminu mjög illa haldinn. Hann fór frá
Jura í hinzta sinn 5. janúar 1949 og andað-
ist 21. janúar árið eftir. Eins og hans var
von og vísa, var hann mjög vantrúaður á
bókina, og í bréfi til Julian Symons, sem
oft hefur verið vitnað til, segir hann: „Nýja
bókin mín er um framtíðarríki í formi
skáldsögu. Þetta varð hálfgert klambur, að
sumu leyti vegna þess, hvað ég var veikur,
meðan ég var að skrifa bókina, en ég held,
að þú kynnir að hafa áhuga á sumum
hugmyndunum." Honum hefði verið und-
arlega skemmt, ef hann hefði séð allan
þann lýð, sem hélt yfir Jura-sund árið
1983, þegar sjónvarp, útvarp, blöð,
menntamenn og aðrir sannleiksleitendur
fóru að gera sér p-ein fyrir, að almanaks-
árið 1984 væri yfirvofandi. Starfslið okkar
var mjög framarlega í röðinni, en þó ekki
fremst. Eg fór fyrstur til að athuga allar
aðstæður, og síðan var kvikmynd okkar
tekin sl. sumar, rétt áður en hjartardýra-
veiðarnar hefjast.
Slæmur Staður Fyrir
Berklasjúkling
Eyjan er 46 km löng og mest 13 km
breið. íbúum hefur fækkað úr 300 í 200, og
þarna eru 4.000 hirtir nú eins og þá. Það er
fremur eyðilegt þarna, eyjan er skóglaus
að kalla og óræktuð. Veðurfarið er milt, en
óstöðugt. Helzta þéttbýlið á eynni er
Craighouse á suðurenda hennar. Þar eru
hús á stangli, gistihús, verzlun, pósthús og
brennivínsgerð, sem starfrækt er tíma-
bundið, og þar er einnig bryggja, sem
gufuskip lögðust að áður fyrr. Frá Craig-
house er um 45 mín. akstur til Ardlussa,
húss óðalsbóndans, þar sem Margaret
Nelson veitti okkur beina og sagði okkur
sögur frá þeim dögum, þegar nýi leigulið-
inn á Barnhill var Eric Blair.
Milli Ardlussa og Barnhill eru „síðustu
átta mílurnar" hans Orwell, vegarómynd,
sem leyfir engu farartæki meiri hraða en
15 km á klst. Starfslið okkar fór afar illa
með tvo Land-Rovera á þessum vegar-
kafla. Vandamálin í sambandi við kvik-
myndun á Barnhill voru ógnvekjandi jafn-
vel fyrir hið frábæra starfsfólk hjá BBC í
Glasgow, sem er vant sannkölluðu braut-
ryðjendastarfi alls konar á hálendi Skot-
lands og á eyjunum úti fyrir. Húsnæðis-
vandamálin voru leyst með því að koma
leikurunum fyrir á Árdlussa, þar sem þeir
nutu sveitalífsins í nokkrum mæli, en
tæknimönnum og aðstoðarmönnum í Crin-
an á meginlandinu, þar sem bar var innan
sjónmáls. Þeir sigldu svo yfir sundið á degi
hverjum.
Orwell kom einn á sínum tíma. Matvæli
voru þá skömmtuð, eldsneyti var af skorn-
um skammti, húsið hafði verið mannlaust
árum saman og allt var í órækt í kringum
býlið. Hann tók þessu öllu með spaklegri
ró og gamansemi. Það var hans háttur.
Einu sinni reyndi hann að sannfæra V.S.
Pritchett um, að hann ætti að fá sér geitur
og rökstuddi það með því, að þær myndu
valda honum miklu ónæði og umstangi og
fjárhagslegu tjóni. Hann sagði, að „það
væri nokkuð örugg regla, sem ætti við um
flest, að meðan það borgaði sig ekki, þá
væri allt í lagi“.
Herra Blair
Á Barnhill
Einvera hans á Barnhilí var ekki löng.
Brátt kom systir hans, Avril, til hans,
kjörsonur hans, Richard, og litlu síðar Bill
Breska
sjónvarpið
hefur staðið
að gerð
kvikmyndar
um dvöl
Orwells
á Jura.
Ronald
Pickup leikur
Orwell
ogþykir
merkilega
líkur honum
svo semsjá
má hér. Stóra
myndin er af
Pickup íhlut-
verki sínu, en
litla myndin
er tekin á
Jura af
Orwell eftir
að hann var
orðinn
fársjúkur
afberklum.
Dunn, sem nytjaði landið kringum húsið
og kvæntist seinna Avril. Richard Rees
varð sambýlingur, lagði fé í rekstur búsins
og kom sjálfur með skeyti, þar sem hann
boðaði komu sína, en það hafði beðið á
pósthúsinu í Craighouse eftir því, að ein-
hver ætti leið á norðurenda eyjarinnar. Að
auki komu ýmsir úr Blair-fjölskyldunni
reglubundið í heimsókn og einngi vinir frá
London. Jane Morgan, áður Jane Dakin,
frænka Orwell dvaldi á Barnhill í sumar-
leyfi 1947. Nú segir hún og brosir á þann
hátt, sem frændi hennar hefði kunnað við:
„Ef við hefðum vitað, að þetta yrði talinn
sögulegur tími, þá hefðum við veitt öllum
hlutum meiri eftirtekt á sínum tíma.“ Hún
minnist vinnustofu hans, svefnherbergis
uppi á lofti, ódauns af sígarettureyk og
olíuofni og ýmislegs annars, sem alls ekki
átti að fara lengra og ég skrifaði strax
niður hjá mér til að nota við samningu
handritsins að myndinni.
Þeir sem næstir honum stóðu hafa eðli-
lega öðlazt mikla leikni í að svara sömu
óhjákvæmilegu, gömlu spurningunum með
kurteisi, hlýju og hæfilegri kaldhæðni.
Margaret Fletcher viðurkennir, að hún
hafi tileinkað sér margs konar frásagnar-
aðferðir og að stundum sé hún ekki viss
um, hvort hún muni þetta sjálf eða bæti
inn í svörin hugmyndum og atvikum, sem
hún hafi lesið um í ævisögu Bernard
Cricks.
Nafn hans olli nokkrum ruglingi og
stundum vanda. Innan fjölskyldunnar var
hann kallaður Eric, meðal eyjarskeggja
hét hann herra Blair, en vinir hans frá
London þekktu hann sem George Orwell.
Það væri nútímalegur misskilningur að
telja, að samheitið Blair/Orwell benti til
persónuklofnings, en því fór víðs fjarri.
Hann var mjög nákvæmur og skýr og átti
bágt með að þola ruglingslega hugsun,
falsrök og skringilyrði. Að lesa gott,
óbundið mál, góðan prósa, ætti að vera
eins og að horfa í gegnum gluggarúðu,
sagði hann.
Heimildarmynd Um
Orwell á Jura
Að gera mynd um sannsögulegt fólk er
jafnan eins og að vera á hægri göngu með-
fram þverhnípi. Eitt eftirvæntingarfyllsta
og einnig hjartnæmasta atvikið í sam-
bandi við myndatökuna gerðist, þegar Bill
Dunn og Jane Morgan, sem bæði búa nú á
meginlandinu, komu á vettvang í heim-
sókn og stóðu frammi fyrir eftirlíkingum
af sjálfum sér, er þau voru ung. Þetta sýn-
ir á einfaldan hátt þann vanda, sem við er
að glíma við gerð sögulegrar myndar, sem
ég vil heldur kalla svo en heimildarmynd.
Okkur hefur verið það mikil uppörvun, að
þeir, sem næstir stóðu okkar manni, hafa
veitt okkur dyggilegan stuðning og hafa
allir orðið góðir vinir okkar. Það skal einn-
ig hreinskilnislega sagt, að í viðleitni
okkar til að halda okkur við sögulegan
sannleika höfum við sagt ósatt í vissum
tilvikum.
Dæmi um augljós ósannindi varðar end-
anlega brottför Orwell frá Barnhill 5.
janúar 1949. Hann fór í bíl með Bill Dunn,
Avril og Richard. Bíllinn bilaði í ausandi
rigningu, og Richard og Avril urðu að leita
hjálpar fótgangandi. Af framkvæmda-
ástæðum varð bilunin að eiga sér stað ná-
lægt á, því að við þurftum vatn til að búa
til rigningu. Þetta var vandamál, sem
þarfnast skilgreiningar að hætti Orwell.
Hjartardýrin voru Orwell til leiðinda
allan tímann. Hann hafði óbeit á þeim:
„Þessi dýr eru bara til bölvunar. Þau eta
upp allt gras í högum, þar sem sauðfé ætti
að vera, og þau gera girðingar langtum
dýrari en þær þyrftu að vera.“
Garðurinn við Barnhill var endurbyggð-
ur nákvæmlega með hliðsjón af ljósmynd-
um og ítarlegum lýsingum í dagbók
Orwell. Það var gert á þann hátt, að hann
sýndi rás tímans og breyttar árstíðir. Dag-
inn eftir að við lukum við töku myndarinn-
ar, brutust hjartardýrin inn í garðinn og
gerðu þar mikinn usla. Sérstaklega fóru
þau illa með strengbaunirnar. Við nánari
athugun kom í ljós, að strengbaunirnar
voru geitalauf. Sérfræðingur okkar í garð-
yrkju hafði af kænsku sinni komið þessu
þannig fyrir, því að strengbaunir voru ekki
fáanlegar á þessum árstíma. Við stóðum
þarna í umturnuðum garðinum og veltum
því fyrir okkur, hvort dýrin hefðu gert
þetta af hreinni eyðileggingarhvöt eða ver-
ið að mótmæla í nafni sannleikans.
Jura er áfram eyðileg, óræktuð og af-
skekkt. Góður staður fyrir menn til að
standa og stara út í bláinn eða til að skrifa
bók. Ein meiriháttar breyting hefur þó
orðið síðan við lok fimmta áratugarins: í
55 km fjarlægð, í Glen Douglas, er ein af
stærstu kjarnorkuvopnabirgðastöðvum í
Vestur-Evrópu.
— SvÁ — þýtt úr „Observer“