Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1989, Blaðsíða 4

:
U R
s ■ ■ o G U
H V
E R F 1 S G ■ ■ 0 T U
Brennivínsberserkir
H
og kotafólk
að oe- iafnvel af sumum litið niður á bað. b;
verfisgata er ein af höfuðgötum Reykjavík-
ur. Frá því skömmu eftir aldamót hefur hún
ásamt Laugavegi verið aðalsamgönguæð út
úr og inn í bæinn til austurs og framan af
öldinni var hún ein af fjölmennustu götum
Hróbjartur í Traðarkoti
fékk oft krampa ef hann
bragðaði vín og fór hann
þá úr liði á kjálkunum.
Var þá ljótt að sjá hann
þegar hann kom með
andlitið fast upp að
manni, en það gerði
hann oft, því hann
ætlaðist til að menn gæfu
sér á hann, sem kallað
er, til þess að kjálkarnir
kæmust aftur i liðinn.
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
höfuðstaðarins. Hún er kennd við Skugga-
hverfi og ætti því að heita Skuggahverfis-
gata en það nafn hefur þótt of langt og
óþjált í munni svo að gatan var einfaldlega
nefnd Hverfisgata. Formlega fékk hún nafn
sitt árið 1898 en var þá aðeins stuttur götu-
spotti í miðju Skuggahverfi. Árið 1913 var
breytt húsnúmerum við götuna og þá lagði
bygginganefnd til að nafni götunnar yrði
breytt og hún nefnd Skúlaskeið. Talsverðar
umræður og orðahnippingar urðu í bæjar-
stjóm vegna þessarar tillögu og sérstaklega
var Tryggva gamla Gunnarssyni í nöp við
breytinguna, kallaði nafnið Skúlaskeið sér-
viskulegt, afkáralegt og ópassandi. Fór það
enda svo að gatan fékk að halda sínu gamla
nafni áfram.
AumastVar
Skuggahverfið
Skuggahverfí var á síðustu öld einkum
þekkt fyrir fátækt. Þar voru örreytiskot sem
stóðu skipulagslaust á víð og dreif og milli
þeirra hlykkjuðust moldarstígar sem troðnir
vom af fótum manna og skepna og hreinlæt-
ið ekki upp á marga fiska. Séra Ámi Þórar-
insson minnist Reykjavíkur æsku sinnar um
1870 með eftirfarandi hætti:
„Þó var skelfilegur skríll hér í Reykjavík,
fyrst þegar ég kom hingað. Fátæktin var
ægileg hjá alþýðu manna, einkum í úthverf-
um bæjarins. Aumast var Skuggahverfið.
Þar stóðu bæir á stijálingi og engir vegir
aðrir en troðningar undan mannafótum, og
allt óð út í for og drullu í rigningartíð."
Jónas Eyvindsson símaverkstjóri var
fæddur í Skuggahverfi árið 1884. Hann
sagði eitt sinn í viðtali við Vilhjálm S. Vil-
hjálmsson:
„í bemsku minni, þegar ég man fyrst
eftir mér, var Skuggahverfið sérstakur og
mjög sérstæður hluti af Reykjavík, einangr-
að og jafnvel af sumum litið niður á það.
Þar bjuggu og fátækir menn; höfðu flestir
hróflað sér upp bæjum og hírðust í þeim
við mjög lítil efni, og var sannarlega lágt
til loftsins. Flestir eða allir vom bæimir í
stíl gamalla sveitabæja; veggimir hlaðnir
úr mold og gijóti og torf á þekjunum. Á
sumrin blómstraði baldursbrá í gluggakist-
um, og þekjumar vom grænar, en á gras-
blettum og túnum vom sóleyjar og fíflar."
Og Eyvindur bætir við:
„— Ég gat þess áðan að það hefði viljað
við brenna, að ýmsir Reykvíkingar litu niður
á íbúa Skuggahverfisins. Ég man þetta. En
ef til vill er það ekki meir en nú þegar rætt
er um svokölluð fátækrahverfí. Þess ber og
að gæta að þá var stéttarskiptingin miklu
meiri í Reykjavík en nú er; danskir kaup-
menn og hálfdanskir embættismenn höfðu
um langan aldur sett svip sinn á bæinn.
Það var því annarlegur svipur á kotungum
Skuggahverfis — þar vom skítugu bömin
—. Hins vegar held ég að ég megi fullyrða
að afburða dugnaðarmenn hafi verið þama
í hverfinu og vestur með sjónum. Á báðum
þessum stöðum bjuggu menn sem stunduðu
sjósókn á vertíðum, kaupavinnu á summm
og vom yfírleitt aldrei iðjulausir.“
Brennivíns-maður Með
brennivíns-trú
Nokkrir af torfbæjum Skuggahverfis
stóðu við Hverfisgötuna og má þar nefna
Traðarkot, Höltersbæ og Hlíð. í þessum
bæjum bjó litríkt alþýðufólk. Traðarkot var
á homi Traðarkotssunds og Hverfísgötu og
mun hafa verið næstelsta kotið í Skugga-
hverfí, aðeins bærinn Skuggi, sem hverfið
er kennt við, var eldri. Einhver frægasti
íbúi Traðarkots var Hróbjartur Ólafsson
(1806—1867) sundgarpur og brennivíns-
berserkur sem Benedikt Gröndal skáld hefur
sagt sögur af. Oddur sterki af Skaganum
birti frásagnir af gömlum Reykvíkingum í
blaði sínu Harðjaxli árið 1925. Þar sagði
hann um Hróbjart:
„Hróbjartur var mikill maður og sterkur
og auk þess lipurmenni hið mesta og synd-
ur sem selur, og var það fátítt að menn
kynnu þá sund.
Hróbjartur reri til fiskjar sem fleiri og
bar það til einn vetur á góu að mjög mikill
þorskur gekk hér inn á gmnnið. Fiskurinn
fékkst ekki á beran öngul en net þekktust
vart nema til þess að veiða hrognkelsi en
þau (hrognkelsin) vom lítið farin að veiðast
svo snemma árs. Hróbjartur og þeir félagar
áttu trossu fyrir utan Effersey og fóm þeir
vanalega í netið um leið og þeir lögðu af
stað í róðurinn til þess að þeir gætu náð sér
í ræksni en þau vom eina beitan sem unnt
var að ná í. Nú sem þeir fara í trossuna
kallar Hróbjartur: „Rauðmagi!, rauðmagi!
o-ho-ho, hann er laus, hann er að fara,
hann er farinn, o mikið ho. . .“, og í þessu
steypir Hróbjartur sér fyrir borð í öllum
fötum og kemur upp að vörmu spori og er
þá með rauðmagann á milli tannanna.
Ég kem með þetta dæmi til þess að sýna
fólki hve gömlu mennimir vom einbeittir
og ötulir við að bjarga sér á heiðarlegan
en um leið karlmannlegan hátt, og víst er
um það að þessir vom meiri en hengilmæn-
ur þær sem nú stunda þá mennt að elta
stelpur og lepja spanjóla.
Hróbjartur í Traðarkoti sigldi mikið með
útlendum þá er hann var á yngri ámm, en
er hann tók að eldast fékk hann oft krampa,
sérstaklega ef hann bragðaði vín. Fór hann
þá oft úr liði á kjálkunum. Var þá ljótt að
sjá hann þegar hann kom með andlitið fast
upp að manni, en það gerði hann oft því
hann ætlaðist til þess að menn gæfu sér þá
á hann, sem kallað er, til þess að kjálkam-
ir kæmust aftur í liðinn. Þeir sem þekktu
hann slógu hann ætíð í liðinn. Þeir sem
þekktu hann slógu hann ætíð duglega und-
ir þeim kringumstæðum, rétti hann manni
þá höndina og þakkaði kærlega fyrir sig,
en þeir sem honum vom ókunnugir hörfuðu
vanalega undan af hræðslu."
Annar frægur drykkjumaður í Reykjavík
var Guðmundur Jónsson sem líka bjó í Trað-
arkoti. Hann sníkti sér peninga fyrir
brennivíni í búðum með því að bíta í jám
og brýni. Þótti skemmtun að því að sjá
karlinn hafa sig þannig að spotti og háði.
Benedikt Gröndal segir í Dægradvöl að þeg-
ar Guðmundur dó hafí Hróbjartur verið
formaður fyrir útförinni og bám fjórir
brennivínsberserkir líkkistuna yfir Austur-
völl augafullir og duttu allir með hana kylli-
flatir.
Ljósm.: K.N. Ijósmyndasafnið.
HverGsgata búin undir malbik um 1920. Myndin er tekin á móts við Smiðjustíg 5 (t. v.) Fyrir miðri mynd sést Traðarkot en handan við það hið fagra timburhús á númer
18 sem Pétur Brynjólfsson ljósmyndari reisti. Vinnubrögð í gatnagerðinni eru greinilega mjög frumstæð enn.