Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.1989, Blaðsíða 5

Skuggah verfið einkenndist á síðustu öld og frani & þessa aí litlum bæjum, sem
stóðu & stangli hér og hvar. Einn af þeim var Höltersbær á Hverfisgötu 41 sem
stóð til um 1915. Þar bjó Vilhelm Hölter sem þóttist vera stórskáld og gekk um
bæinn á svörtum diplómatfrakka.
Traðarkot var á horni HverSsgötu og Traðarkotssunds og var næstelzta kotið
í SkuggahverB. Þennan steinbæ reisti Marteinn Finnbogason 1895 og stóð hann
framundir 1960. Myndin er tekin skömmu áður en hann var riSnn. Marteinn var
sonur hins fræga brennivínsberserks, Hróbjarts, sem bjó í torfbænum í Traðar-
koti sem áður var á þessum stað.
Vilhelm Hölter. var hagmæltur nokkuð
en þóttist sjálfur vera stórskáld og vildi láta
fara með sig eftir því. En þó að kvæði hans
væru í sjálfu sér argasti leir, gat hann samt
stundum verið allfyndinn og meinlegur. Um
þetta leyti var stéttarmunur mjög glöggur
hér í Reykjavík og héldu hinir svonefndu
heldri menn sig vendilega út af fyrir sig,
bæði almennt og í skemmtanalífi bæjarins,
og voru þjónustustúlkumar auðvitað ekki
taldar með heldra fólki; þær og þeirra líkar
urðu því að hafa dansleiki og aðrar skemmt-
anir fyrir sig. Voru dansleikir þeirra kallað-
ir píuböll og þóttu fullt eins skemmtilegir
og dansleikir oddborgaranna. Var oft kveð-
ið um þessi píuböll og sumt ekki sem feg-
urst. Varð Vilhelm Hölter eitt sinn til þess
að kveða einn slíkan brag og þótti hann svo
móðgandi fyrir stúlkumar að hann kom sér
út úr paradís heldri manna eldhúsanna í
Reykjavík. í þessum brag er meðal annars
þessi vísa:
En mörg er mæðan þunga
fyrir Möngu „sunnan á“
hún sat með sorgardrunga
sífellt yfír þá.
Fauk í flestöll skjólin
fyrir menjagná,
þá sá hún silkikjólinn
Siggu „blönku" á.
Faðir Vilhelms, Diðrik skóari, var giftur
Elínu Egilsdóttur Sandholt og var Vilhelm
ekki meira en svo gefíð um þessa stjúpu
sína. Um hana orti hann:
Mín er stjúpa músagrá,
mjög er illileg að sjá,
hún er bráðum fallin frá,
fjörgömul með rauðan skjá.
Þetta kvað hann einnig um hana:
Senn mun stjúpa lífíð láta
og leysast heimi frá.
Vilhjálmur mun varla gráta,
veislu fær hann þá.
Höltersbær á Hverfisgötu 41 stóð til um
1915. í honum bjó eftir 1880 Gunnlaugur
Guðmundsson, faðir þeirra Gunnlaugs
prentara og Sigurðar Ágústs bakarameist-
ara en sá síðamefndi reisti brauðgerðarhús
á þessum stað og rak það til dauðadags
1926. Skömmu fyrir aldamót bjó einnig sá
frægi mormóni Eiríkur frá Brúnum í Hölt-
ersbæ.
Steinbæirnir eru nú óðum að týna tölu sinni í Reykjavík. Bergsbær á númer 32A
er sá síðasti við Hverfísgötu. Hann var reistur árið 1891 af Bergi Magnússyni
tómthússmanni og kúrir nú á baklóð, svo fáir taka eftir honiun.
Ljósm. Lesbók: Bjarni.
Þegar Hróbjartur dó orti Kristján Fjalla-
skáld erfíljóð um hann og koma þessi erindi
þar fyrir:
Hróbjartur, Hróbjartur hniginn er nú
brennivíns-maður með brennivíns-trú.
Að öllu saman lögðu um ævina ’ hann saup
tvö-hundruð-þúsund túskildings-staup.
Tvö-hundruð-þúsund! Nei, telja fleiri má
og legíónir „snapsa“ leggja ofan á.
En alla mæðir elli, og eins um Hróbjart fór;
þaðdugðiekki vitund, þó drykkihann bjór.
Hraustur eins og hetja á heljar-beð hann kraup
ogdauðans beiska bikarsem brennivín saup.
Brennivíns-hetjan er hnigin í va1;
ámæla má enginn önduðum hal.
Á beðinn inn lága, þars bleikur hvílir nár,
brennivíns-menn felli brennivíns-tár.
Ætt Hróbjarts var lengi í Traðarkoti.
Sonur hans var Finnbogi (1838—1893)
bóndi þar og sonarsonur Marteinn Á. Finn-
bogason (1867—1934) verkamaður í Trað-
arkoti. Hreysti fylgdi ættinni og segir Hann-
es Kristinsson í endurminningum að enginn
hafí verið eins fær í jakahlaupi á fyominni
um aldamót og Bogi Marteinsson í Traðar-
koti:
„Hann var mikil hetja þegar hann stökk
jaka af jaka eða sigldi á stórum jaka og
stjakaði með stöng sinni. Stundum var jafn-
vel hægt að sigla alla leið lækinn á enda
og til sjávar á sama jakanum. En það var
lfka ekki heiglum hent. Það gat Bogi.“
Gamli torfbærinn í Traðarkoti var rifínn
árið 1895 og í stað hans reisti Marteinn
Finnbogason lítinn steinbæ og stóð hann
þar fram undir 1960.
Steinbæimir sem reistir vom víðs vegar
um bæinn, einkum á ámnum 1880—1900,
em nú óðum að týna tölunni en við Hverfis-
götu má enn fínna einn slíkan. Það er Bergs-
bær á Hverfísgötu 32A, pínulítið hvítt hús
með grænu þaki sem kúrir inn á baklóð.
Það er vel þess virði að ganga undirganginn
á Hverfisgötu 32 og koma þar í veröld á
bak við ys dagsins með njólum, súmm og
litlum bæ. Bær þess var byggður árið 1891
af Bergi nokkmm Magnússyni og kenndur
við hann.
Veislu Fær Hann ÞÁ
Innar með Hverfisgötu, sem nú er, vom
nokkrir gamlir torfbæir. Á nr. 40 var
Regínubær sem taldist til Kasthúsa, bæjar-
þyrpingar sem var aðallega á Laugavegi
27 en náði niður á Hverfísgötu. Höltersbær
á Hverfísgötu 41 taldist einnig til Kast-
húsa. Þar bjó Vilhelm (eða Vilhjálmur)
Hölter á síðustu öld. Móðir hans, Margrét
Ólafsdóttir, var einstæð og átti þennan bæ.
Hún hafði eignast Vilhelm með erlendum
skóara, Diðrik Hölter að nafni. Guðbrandur
Jónsson skrifaði einu sinni þátt um Vilhelm
og segir þar m.a.:
„Ekkert er mér kunnugt hvað hann starf-
ar en hins vegar mun það ekki hafa verið
mjög mikið því að hann var drykkfelldur
mjög og iðjufælinn. Engu að síður var hann
oflátungur hinn mesti, montinn og spjátr-
ungur mikill í klæðaburði og gekk venjulega
á svonefndum diplómatfrakka úr svörtu
klæði en á vetmm var hann á dökkbláum
vetrarfrakka utanyfír. Hann var flakkari
og fór víða um land og vildi láta hafa mik-
ið við sig. Þegar Hölter var staddur í
Reykjavík var hann í sífelldum heimsóknum
í eldhúsi heldra fólksins hjá þjónustustúlk-
unum og var mikill vinur þeirra enda réttu
þær margan góðan sopann og bitann að
honum.
Annað kot, ekki ósvipað Höltersbæ, var
skammt fyrir innan, þar sem nú er Söngskól-
inn á Hverfísgötu 45. Það hét Hlíð en var
einnig kallað Amljótsbær. Þar bjó á síðustu
öld Jón Amljótsson skottulæknir og einnig
um tíma sá frægi Þórður malakoff sem
kvæðið er um. Olafur G. Einarsson átti
heima í þessum bæ sem bam árið 1896.
Hann lýsti honum svo og getur lýsing hans
verið táknræn fyrir kotin sem vora undan-
fari byggðarinnar við Hverfisgötu:
„Amljótskot var lágreist eins og öll önnur
kot í Reykjavík. Bærinn var aðeins ein bað-
stofa, eldhús og búr. Moldargólf var í eld-
húsi og búri, en timburgólf 5 baðstofunni.
Gluggi var á móti suðri og svolítil glugga-
bora mót austri. Göngin vora ekki löng en
þau voru dimm .. . í eldhúsinu vora hlóðir
og stóð móhlaðinn undir norðurgaflinum.
Ofnkríli var í baðstofunni og var aðallega
kynt mó, en spýtur tíndum við og fyrir kom
það að okkur drengjunum tókst að ná i
kolablað þegar verið var að skipa upp kol-
um. Brannhola var á auðu svæði milli kots-
ins og hússins sem nú er Hverfísgata 49.
Þangað sóttum við vatnið á vetuma, en
þessa lind þraut alltaf þegar voraði og þá
sóttum við vatnið í Móakotslind."
(Framhald)
Höfundur er sagnfræðingur.
PÉTUR EGGERZ
PÉTURSSON
Vor
Það er vor
íkassa
uppi á lofti,
vafið
gulnuðum blöðum.
Stundum
læðistégupp,
lyfti einu hominu
oggægist
áglaða
vorvindana.
Aðra kassa
lætégkyrra
ogfíkra mig
niður
brakandi stigann.
Þaðervor
uppi á lofti.
SVEINBJÖRN
BEINTEINSSON
Álfakvæði
Fer laufí mettur
um land stormur,
býr grettur
í grund ormur,
gróður blundar
í gráum sverði.
Innan stundar
enginn á verði.
Lífmáttur hvílist
á hægum beði,
draumur skýlist
í skýru geði.
Varð vegþrota
von mót nóttu,
lostin reyrsprota
reis um óttu.
Var fagurkveðin
á fymdarmáli
óðprúð gleðin
hjá orðabáli.
Morgunvakin
til meginverka
gekk fram nakin
hin göfugsterka.
Fór Ijóðhrifín
lífdags vættur
um land svifín
við Ijósar hættur,
en dags kvæði
draumamanni
bar ljósflæði
að lágum ranni.
Var hagsamin
háttasmíði
og hugtamin
hverri prýði.
Lék lofstöfum
landafagur
að goðgjöfum
glaður dagur.
Strauk andvari
orðavöllu
með dagfari
dirfðarsnjöllu.
Var seiðsungið
sólarkvæði
og magnþrungið
margri fræði.
Var málgaldur
mæltur lengi.
SIó orðvaldur
óðarstrengi.
Fór álfgyðja
orði réttu.
Laut bragiðja
boði settu.
Höfundur er bóndi og allsherjargoði
á Draghálsi.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 14. JANÚAR 1989 5