Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Blaðsíða 5

Einar Arnórsson drepur á það á öðrum
stað að silfursjóður Ketilbjarnar og annar
auður, hafi hugsanlega orðið til vegna þess
að landnámsmaðurinn hafi áður en hann
sigldi til Islands, verið með í ráns- og vík-
ingaferðum „vestur um haf“ eins og það
er orðað og þá átt við írland. Hafi Ketil-
björn verið í víkingaferðum, hefur ekki
vafizt fyrir honum að drepa einn eða tvo
þræla. Hann er fulltrúi tímaskeiðs sem þá
er að líða undir lok; heiðinn maður sem
trúlega lét það verða eitt af sínum fyrstu
verkum að byggja hof á Mosfelli og höfur
án efa vilja hafa það veglegt, hvað sem
líður sögunni um þvertré af silfri.
Börn Ketilbjarnar og Helgu
Margt er kunnugt um niðja Ketilbjarnar
og Helgu og þá einkum vegna þess að út
af þeim eru komnir þeir menn sem einna
mest bar á hér á landi frá því um 1000
og framyfir miðja 13. öld. Engin ætt í forn-
öld hefur mótað sögu landsins til jafns við
hana.
í landnámabókum er getið 9 barna Ketil-
bjarnar, en með Helgu konu sinni átti hann
íjóra syni og fjóra dætur. Það er athyglis-
vert, að Ketilbjörn gerir hlut tveggja dætra
sinna meiri en hinna systkinanna, með því
að þær verða landnámskonur og skipta
Ytri tungunni í Biskupstungum á mili sín.
Þorkatla var gefin Eilífi auðga. Þau
byggðu bæ í Höfða og fengu allt land upp
að Hagagarði, landamerkjagarði sem hlað-
inn var þvert yfir tunguna úr Brúará, yfir
Torfastaðaheiði og í Víkina sem gengur inn
úr Tungufljóti hjá Hrosshaga.
Þorgerður virðist hafa verið uppáhalds-
dóttir Ketilbjarnar, því hún fékk miklu
stærra land, eða öll lönd ofan Hagagarðs
og inn í Langjökul, nema hvað landnámið
í Haukadal var frá skilið eins og áður seg-
’ir. Þorgerður var gefin Ásgeiri Ulfssyni og
þau byggðu bæ í Hlíð, sem síðar var nefnt
Hlíð hin ytri og loks Úthlíð.
Ásgeir Úlfsson byggði hof í Úthlíð, sem
hefur verið mikil bygging og stendur tóftin
enn. Sonur þeirra Þorgerðar og Ásgeirs var
Geir goði, sem kemur við sögu í Njálu og
víðar. Fyrir frændsemi sakir við Mosfell-
inga, veitti hann lið Gizuri hvíta frænda
sínum, þegar hefndarskyldan bauð, að jafna
þurfti um Gunnar á Hlíðarenda fyrir víg
Kirkjubæinga; þeir voru niðjar Hallkels
landnámsmanns, sem var bróðir Ketilbjarn-
ar. Aðförin að Gunnari er talin hafa átt
sér stað árið 990 og Geir goði hefur verið
einn þeirra stórbænda og goða, sem sam-
þykktu hinn nýja sið tíu árum síðar og
hefur þá tekið hofið sitt til annarra nota,
eða fellt það.
Um syni Ketilbjarnar, þá Ketil og Þor-
leif er ekkert vitað og heldur ekki um
Þormóð, annað en það að frá honum eru
komnar merkar ættir og hann er langafi
Halls Þórarinssonar í Haukadal, sem hóf
þar búskap 1025 og er talinn hafa verið
framúrskarandi maður.
Teitur er talinn fyrstur af börnum Ketil-
bjarnar og er trúlegt að hann hafi verið
þeirra elztur; fæddur um 900. Hans er þó
ekki sízt minnst vegna þess að hann verður
forfaðir göfugasta ættleggsins frá Ketil-
birni og Helgu. Samt er fátt um sagnir af
Teiti. Eins og sómdi höfðingasyni hefur
hann siglt utan á fyrri hluta ævinnar, lík-
lega 920-930 og síðan fékk hann Álofar
dóttur Böðvars hersis, sem var stórættuð,
því faðir hennar var fjórði liður frá Eiríki
Hunda-Steinarssyni jarli á Englandi. Hefur
þótt jafnræði með þeim Teiti og Álofu,
enda bæði jarlborin og hersiborin í ætt
fram.
Landnámabækur og Flóamannasaga láta
Teit búa í Höfða, en Einar Arnórsson telur
í ritgerð sinni að hann hafi farið með goð-
orð Mosfellinga og trúlega búið á Mosfelli.
Það er líklegra í ljósi þess að Ketilbjörn
hafði áður byggt dóttur sinni Höfða og þá
má hugsa sér að hann hafi ætlazt til þess
að Teitur tæki við ættaróðalinu á Mosfelli.
Hér er ekki allt á hreinu. Hungurvaka
telur Teiti Ketilbjarnarsyni það til giftu,
að hann hafi fyrstur reist bæ í Skálaholti.
Kristnisaga segir aftur á móti að Gizur
hvíti, sonur Teits og Álofar hafi fyrstur
byggt þar. Einar Arnórsson telur að Hung-
urvaka sé betri heimild, því frásögnin þar
muni höfð eftir Gizuri Hallssyni, sem var
fimmti liður í beinan karllegg frá Teiti.
Við skulum því trúa því þar til annað kem-
ur í ljós, að Teitur eigi heiðurinn af þvi að
hafa byggt bæ i Skálaholti.
ftttarhöf óingi og trúboði
Gizur hvíti, sonur Teits og sonarsonur
Ketilbjarnar er talinn í Kristnisögu meðal
mestu höfðingja í Sunnlendingafjórðungi
um 980, þá er Teitur faðir hans að líkindum
dáinn. Onnur börn Teits Ketilbjarnarsonar
voru Jórunn, móðir Ásgríms Elliða-Gríms-
sonar í Bræðratungu, og Ketilbjörn, sem
engar sögur fara af. Bróðir hans, Gizur
hvíti, varð þeim mun fyrirferðarmeiri. Hann
mun vera fæddur um 950 og sýnist hafa
tekið við staðfestu í Skálaholti eftir föður
sinn, þó Njálssaga segi hann hafa búið á
Mosfelli. Raunar kallar Njála niðja Ketil-
bjarnar Mosfellinga og má til sanns vegar
færa, þótt ekkert verði af því leitt um bú-
staði einstakra þeirra. Ef til vill hafa þeir
feðgar, Teitur og Gizur hvíti haft bú á
báðum stöðum.
Gizur virðist hafa verið sjálfkjörinn
ættarhöfðingi. Hann hafði auk ættgöfginn-
ar til að bera vitsmuni, hófsemi, stillingu,
góðgirni og skapfestu. Jafnvel í aðförinni
að Gunnari á Hlíðarenda breytir hann eins
og góðum dreng sæmir. Gunnar hafði rofið
þá sátt að vera þrjá vetur erlendis og sæmd-
ar sinnar vegna gat Gizur ekki látið hann
komast upp með það. Hann þvertók fyrir
að Gunnar yrði brenndur inni, þó líf sitt
lægi við. Hann fylgdi í einu og öllu gild-
andi siðalögmáli og bannaði að rænt væri
eða spillt á Hlíðarenda. Þó segir í Njáls-
sögu að víg Gunnars hafi mælst illa fyrir.
Með afskiptum sínum af ættar- og hér-
aðsdeilum hefur Gizur hvíti skipað sér í röð
höfðingja á borð við Mörð gígju og Síðu-
Hall. Um eðliskosti hans og fleiri afkom-
enda Ketilbjarnar segir Einar Arnórsson
svo:
„Hófsemi, sáttfýsi, vitsmunirí bezta lagi,
góðgirni og þó skörungsskapur er á reyndi,
eru ættgengir kostir með niðjum Ketilbjarn-
ar gamla. Isleifur og Gizur biskupar og
Haukdælir niðjar ísleifs biskups sýnast
hafa verið þessum kostum búnir í ríkulegum
mæli. “
Það er þó ekki fyrst og fremst þetta sem
heldur nafni Gizurar hvíta á loft, heldur
hlutdeild hans í því að koma á kristnum
sið á íslandi. Með því hefur Gizur hvíti
markað dýpri spor en flestir eða allir samt-
íðarmenn hans.
Ekki er vitað hvenær Gizur hvíti gerðist
kristinn, en vera má að það standi í sam-
bandi við kristniboð þeirra Friðriks biskups
og Þorvalds víðförla Koðránssonar ein-
hverntíma eftir 980. Svo náið sem sýnist
hafa verið með þeim frændum, Gizuri hvíta
og Geir goða í Hlíð, er merkilegt að Geir
virðist halda áfram að vera goði, en Gizur
er aldrei nefndur með þeirri nafnbót. Að
sögn Ara fróða var Gizur hvíti meðal hinna
fyrstu manna á landi hér sem létu skírast
og hann á heiðurinn af því að hafa byggt
fyrstu kirkjuna í Skálholti. Það var þó ekki
fyrsta kirkja landsins. Elzt er sú er Þorvald-
ur Spak-Böðvarsson lét gera að Ási í He-
granesi árið 984.
Ísleifur Gizurarson: Menntafrömudur
i erfiðri slöðu.
Þeir sem næstir stóðu Gizuri hvíta hafa
gerzt með honum framverðir kristninnar;
þar á meðal tengdasonur hans, Hjalti
Skeggjason. En fyrsta veigamikla sporið
til að afla landinu innlends kennimanns
stígur Gizur hvíti þegar hann fer utan með
ísleif son sinn og setur hann til náms í
Þýzkalandi. ísleifur hefur verið fæddur
1005 eða ári síðar og um það leyti sem
þeir feðgar fóru í þessa ferð, hefur Gizur
verið kominn á sjötugsaldur. Þegar ísleifur
kom aftur heim, um 1028, hefur Gizur
verið látinn.
ísleifur biskup er einhver ágætastur
maður sem sögur fara af. Kvæntur var
hann Döllu Þorvaldsdóttur frá Ási í Vatnsd-
al og tók við staðfestu föður síns í Skála-
holti og það er athyglisvert, að enn er tal-
að um goðorð. ísleifur varð fystur íslenzkra
manna til að ganga á fund páfa og fær
umboð sitt beint frá honum. En hann átti
erfiða daga í embættinu því tekjustofn
vantaði: „Hafði hann nauð mikla á marga
vegu í sínum biskupsdómi fyrir sakir óhlíðni
manna“. Er talað um „endemi“ mikil, sem
menn vita ekki hver voru.
Þrátt fyrir þröngan fjárhag gerðist ísleif-
ur menntafrömuður og kom á skólahaldi í
Skálaholti. Tveir lærisveina hans urðu síðar
biskupar: Kolur Þorkelsson sem varð biskup
úti í Noregi og Jón Ögmundarson á Hólum.
Nokkuð varð ísleifi ágengt með að bæta
siði manna, svo sem það er orðað, og snúa
þeim til hlíðni við lög kirkjunnar. Isleifur
lézt 1080.
Niðurlag í næstu Lesbók
JÓHANNA KRISTJÓNSDÓTTIR
TOGO
Dansað í skógarrjóðrinu
ekkert kemst í hálfkvisti við að sjá þau dansa
eftir góðan markaðsdag
þau hafa selt eitthvað
og geta nú dansað
við sólarlag
þau eru hvorki í mittisskýslum né máluð
eins og í bíómyndum
öll í hversdagsklæðum,
karlar og konur í síðum pilsum
konurnar hylja brjóstin en bera stóra hatta
fötin svo litfögur að ég teygi mig í sólgleraugun
dansa og dansa í rjóðrinu
syngja og stappa og klappa
mjaðmir sveiflst ótt og títt
fæturnir ólmast svo hratt
að ég sé þá varla nema við jörðina
breið bros á öllum andlitum
þau reigja sig og sveigja
nálgast hvert annað
dansa í burtu
kasta höfðum aftur
teygja hendurnar upp
svitinn er glærar perlur
á svörtum andlitum
þau hlæja og dansa
bumurnar barðar
einhver blæs í flautu
og annar slær gítar
enginn að horfa á nema ég
í ijóðrinu
við luktaljós í tijánum
pottur á hlóðum
ekki dansað kringum hann
og enginn kristniboði er í pottinum
aðeins hrísgrjón, kjötbitar og ávextir
hér borðaði ég soðnar appelsínur
lyktin fyrir vitum mér:
sviti og kátína
kátína og sviti
við sólsetur
þegar ég horfi á þau dansa
Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók Jóhönnu, sem heitir „Á leið til
Timbuktu" og Fróði gefur út.
KRISTJÁN ÞÓRÐUR HRAFNSSON
JÓHANN VILL ÖLLUM
í HÚSINU VEL
Hve hann yrði glaður ef Höskuldur prófinu næði,
og Haraldur þyrði að vera ekki eins og hinir,
og Matthildur borðaði minna af óhollu fæði,
og Marinó hringdi í Jóhönnu og þau yrðu vinir.
Hann vildi að fiskverslun Ferdinands gengi betur,
og foreldrar Magnúsar hyrfu frá útgöngubanni,
og María litla hætti að hugsa um Pétur,
og Hallgerður kynntist brátt vönduðum ekkjumanni.
Hann vonar að Geirþrúður geti nú hætt að reykja,
og Guðríður fái loks tjáð sig í bréfí til Harðar,
og Sveinn hreppi vinning í útdráttum útvarpsleikja.
En sú einasta von sem hann nærir hvað sjálfan sig varðar
er að grunsemdir muni ei með hinum í húsinu vakna
um að honum sé kunnugt um allt sem þau þrá og sakna.
Höfundur er skóld í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. QKTÓBER 1996 5