Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Blaðsíða 13

Híssh
■■ ii ÍjBB ]
IVAR Aasen fæddist árið 1813 í 0rsta á Sunnmæri á vesturströnd Noregs,
miðja vegu milli Björgvinjar og Þrándheims.
mörg orð sem Aasen hlýtur að hafa smíðað
sjálfur, á grundvelli þeirra sveitamálsorða
sem hann hafði safnað á ferðum sínum.
Nefna má orð eins og landlæra (landafræði),
lærebygnad (kenningakerfi) og ombroytes-
mann (umbótasinni). Hins vegar er vart
hægt að finna eitt einasta hreint tökuorð úr
nútímaíslensku í Prover.
Seinni málfræóirit Aasens
Þegar Aasen var búinn að koma frá sér
málfræði og orðabók yfir sveitamállýskurnar
og gefa sýnishorn af nýju ritmáli á grund-
velli þeirra hafði hann lokið grunnþáttunum
í hinu upphaflega ætlunarverki sínu. Næstu
árin gat hann sýnt betur hvers hið nýja rit-
mál var megnugt í frumsömdum bókmennt-
um, þýðingum og öðrum verkum. Einna brýn-
ast þótti Aasen að minna norskan almúga á
tengsl alþýðumálsins við fornmálið. Aasen
tók því saman En liden Læsebog i Gammel
Norsk sem kom út 1854, með fornnorskum
textum eingöngu.
Þegar fram liðu stundir sá Aasen þörfina
á að endurskoða málfræði sína og orðabók.
Honum hafði legið talsvert á að koma niður-
stöðum rannsókna sinna á framfæri, og vildi
vinna úr þeim í betra tómi, og taka með
nýtt efni sem hann hafði safnað síðan. Mikil-
vægast var þó að nú vildi hann skrifa mál-
fræði og orðabók þar sem hið nýja ritmál,
landsmálið, var lagt til grundvallar, og fjallað
um mállýskurnar sem talmálsafbrigði af
landsmálinu.
Á þessum árum hélt Aasen áfram að velta
fyrir sér íslenskri nýyrðasmíð. Meðal annars
íhugaði hann að þýða fræði Lúters á norsku,
og aflaði sér íslenskrar þýðingar til að hafa
til hliðsjónar. Aasen hafði sem sé hugsað sér
að vera jafn strangur og íslendingar við að
forðast tökuorð í þessu riti. Árið 1858 kom
hins vegar út bók á nýnorsku, sem ýtti við
Aasen, Ny hungrvekja eftir Jan nokkurn
Prahl í Björgvin. í þessari bók var að fínna
mörg nýyrði sem tekin voru beint úr nútímaís-
lensku, og Aasen fann að mörg þeirra áttu
illa við í norskunni.
Hin nýja norska málfræði Aasens, þar sem
hann leggur hið samræmda ritmál til grund-
vallar í stað mállýsknanna, hét einfaldlega
Norsk Grammatik, og kom út árið 1864.
Orðabók Aasens hét á sama hátt Norsk Ord-
bog, og kom hún út 1873. Skilgreiningar
orðanna í þeirri bók hafa hlotið einróma hrós
orðabókahöfunda fýrir það, hve gagnorðar,
nákvæmar og áreiðanlegar þær eru. Fjöl-
margir Norðmenn nota orðabók Aasens
reglulega enn á okkar tímum.
I Norsk Grammatik má sjá gagnhugsaðar
niðurstöður af hugleiðingum Aasens um
hvernig skipulega megi rækta orðaforða hins
nýja ritmáls. Það sýnir vel, hve Aasen var
langt á undan sinni samtíð, að í umfjöllun
hans er sláandi margt líkt því sem finna má
í íslenskum málræktarritum frá okkar eigin
öld.
Aasen er ekki skilyrðislaust á móti öllum
tökuorðum, og sér mismikla ókosti við ein-
stök tökuorð. Sá ókostur er þó við tökuorð
almennt, að þau lama hina skapandi krafta
í því máli sem tekur við fjölda þeirra. Aasen
bendir á ýmsar leiðir til að forðast tökuorð
með því að auðga hinn innlenda orðaforða.
Meðal annars ætti að nota sjaldgæf, en ná-
kvæm mállýskuorð, og taka upp orð úr forn-
málinu sem fallið hafa í gleymsku. Þá telur
Aasen þjóðráð að víkka merkingu ýmissa
góðra orða, t.d. agn, sem í norsku alþýðu-
máli táknaði aðeins eina tegund tálbeitu, en
mætti nota yfír hvers kyns tálbeitu. Um
nýleg hugtök, sem ekki er til nokkurt norskt
orð fyrir, sé eðlilegt að mynda orð af norskri
rót og eftir reglum norsks máls.
í seinni ritum sínum á nýnorsku notar
VrCX>y-
$cí
íí\ fitogg Íímfjttgtng tjncr Bhttpmttgcn
gg JlcmtcfhjR,
tiímfintnb fijrc UitgbDmcn.
Jhlptanto.
ffmroflt oti brt iiocftí Samtajci.
5 nm i>. t.
1875.
' / _______________________________
IVAR Aasen skrifaði nýnorska fjölfræðibók
handa unglingum og gaf út án höfundar-
nafns 1875.
Aasen afar fá íslensk tökuorð, eins og í því
fyrsta. Þar er girnilegast til fróðleiks ritið
Heimsyn frá 1875, sem er almennt fræðslu-
rit fyrir ungmenni, af svipuðu tagi og lestrar-
bók Þórarins Böðvarssonar. í þessu riti má
þó reyndar fínna orðið ravkraft, sem að öllum
líkindum er myndað eftir íslenska orðinu
rafmagn.
Mikilvægasta ástæðan fyrir því að Aasen
tók ekki meira að láni úr samtímaíslensku
var kannski sú að ekki mátti lama hina ný-
skapandi krafta í málinu sjálfu. Hann vildi
eflaust að nýnorskan yrði fullkomlega sjálf-
stætt mál, og þá gat ekki verið um það að
ræða að taka upp íslensk tökuorð í stórum
stíl. Það var í betra samræmi við grundvallar-
hugmynd hans að reyna hve langt varð kom-
ist með hinum innlenda orðaforða frá öllum
landshlutum, sem hann þekkti svo vel eftir
vinnu sína við orðabókina. Á þennan hátt
fylgdi hann líka anda hinnar íslensku fyrir-
myndar mun betur.
Skáldskapur og önnur ritstörf
Aasen byijaði snemma að skrifa bók-
menntir á hinu nýja ritmáli, ekki síst ljóð.
Eitt það fyrsta sem hann lét frá sér fara var
þó lítið leikrit, Ervingen, sem kom fyrst út
árið 1855. Sjálfur kallar Aasen þetta leikrit
„Sangspil" á dönsku, enda voru í því ein níu
frumsamin ljóð, flest við þjóðlög. Þetta leik-
rit hefur verið sett á svið oftar en flest önn-
ur leikrit í Noregi, einkum af áhugaleikleikfé-
lögum í sveitum landsins.
Aasen hafði ort ljóð allt frá unglingsárum,
fyrst á dönsku, svo á mállýsku sinni. Lang-
mest birti hann þó á landsmáli, og var það
þó ekki mikið að vöxtum. Ýmis hinna ný-
norsku ljóða hans eru enn í hópi vinsælustu
og mest sungnu ljóða í Noregi. Styrkur ljóða
hans er ekki fjörugt ímyndunarafl, heldur
skýr hugsun og fágað form, og ekki síst al-
þýðleg yrkisefni. Aasen yrkir ekki síst um
land sitt og þjóð, og tekur málstað alþýðunn-
ar gagnvart þóttafullri yfírstétt. Mörg vinsæl-
ustu ljóða Aasens birtust í ljóðakverinu
Symra frá 1863, og átti titillinn að minna á
sumarið.
Snemma á ferli sínum (1853) birti Aasen
ljóðið Haralds-Haugen þar sem hann beitir
ljóðstöfum að íslenskum hætti. Þegar fornís-
lenskufræðingurinn Guðbrandur Vigfússon
sá kvæðið sannfærðist hann um að Aasen
þyrfti ekki að vera marga vetur á íslandi til
að verða góður kvæðamaður. Efni kvæðisins
er hugleiðingar við haug Haralds hárfagra,
og skáldið vill að fordæmi hans hvetji Norð-
menn samtímans til dáða. Eitt erindið fjallar
um niðurlægingartímabil Noregs, og hér er
vart eitt orð sem skýra þarf fyrir íslenskum
lesendum:
Lidna ero langa
laaka Tider;
Haralds-Ætti oyddest
og ilt var Skiftet;
maattlaus, modlaus,
minnelaus vardt Lyden,
hædt og heijat
var Haralds Rike.
Aasen lét sér einnig annt um þjóðleg fræði
norsk. Þannig gaf hann út mikið safn norskra
málshátta sem hann hafði sjálfur safnað, í
Norske Ordsprog 1856. Árið 1878 gaf hann
út bók um norsk mannanöfn, Norsk Navne-
bog, sem hafði mikil áhrif til að endurvekja
og breiða út gömul og góð norsk nöfn. Hinn
lifandi áhugi Aasens á Islandi kom m.a. fram
í ritdómi sem hann birti um fyrstu útgáfuna
af safni Jóns Árnasonar, Islenzkum þjóðsög-
um og ævintýrum 1862. Aasen fékkst einnig
nokkuð við þýðingar á nýnorsku, og gaf út
Friðþjófs sögu 1858. Heimsyn, fjölfræðibók
Aasens fyrir ungt fólk, frá 1875, er þegar
nefnd.
Rit Aasens önnur en málfræðileg voru að
miklu leyti til þess ætluð að afla nýnorsk-
unni fýlgismanna. Almennt vildi Aasen fara
varlega í sakirnar, og ekki setja hið nýja rit-
mál í stað hins gamla alls staðar þegar í
stað, þótt það væri vitaskuld endanlegt mark-
mið hans. Hann vildi að menn tækju upp
landsmálið þegar þeir lærðu það í skólum
og sæju kosti þess.
Margir fylgdu brátt í fótspor Aasens og
tóku að skrifa nýnorsku. Meðal hinna fyrstu
var skáldið Aasmund Olavsson Vinje, sem
gaf út á því máli tímaritið Dolen á árunum
1858- 1870. Þegar ritmálið breiddist út var
horfið meir frá fornlegum einkennum í regl-
um Aasens og tekin upp önnur málfarsein-
kenni sem almennari voru í talmáli í landinu
í heild. Þessi þróun hefur haldið áfram á
þessari öld, þannig að sú nýnorska sem al-
mennust er núorðið er allólík máli Aasens.
En sú saga verður ekki rakin hér.
Maöurinn Iwar Aasen
Haustið 1847 settist Aasen að í Kristíaníu
og bjó þar að kalla má það sem eftir var
ævinnar. Frá 1851 fékk Aasen styrk frá
norska ríkinu til að halda áfram rannsóknum
sínum á alþýðumálinu, og hélt honum meðan
hann lifði. Flest sumur fram til 1868 fór
hann í söfnunarleiðangra, ekki síst um aust-
anvert landið, sem hann hafði vanrækt nokk-
uð í fyrstu umferð.
Vart verður Aasen talinn fríður, og mörg-
um þótti hann lítill fyrir mann að sjá. Hann
naut sín ekki í fjölmenni, allra síst innan um
fínt fólk. í góðra vina hópi gat hann hins
vegar leikið á als oddi, hann var einstaklega
minnisgóður og afar góður sögumaður. Með-
al helstu skapgerðareinkenna Aasens voru
vandvirkni og sjálfsgagnrýni sem gat verið
lamandi. Margt af ritum hans var þannig
ekki gefið út fyrr en eftir hans dag. Þessum
föður nýnorskunnar var alla tíð tamast að
skrifa á dönsku, því hann taldi aðeins full-
kominn texta samboðinn hinu nýja máli sínu.
Aasen eignaðist aldrei eigið heimili, heldur
bjó alltaf í leiguhúsnæði með fæði. Einhleyp-
ur var hann alla tíð, og saknaði mjög fjöl-
skyldulífs, eins og m.a. kemur fram í kveð-
skap hans. Hann fékk þó oft vini og kunn-
ingja í heimsókn. Stundum voru þetta íslend-
ingar, t.d. heimsótti Guðbrandur Vigfússon
hann nokkrum sinnum. Guðbrandur skrifaði
um fýrstu heimsóknimar, sumarið 1854, í
frægri ferðasögu frá Noregi sem birtist í
Nýjum félagsritum árið eftir. Ein helsta
dægrastytting Aasens voru leiksýningar, ekki
síst af léttara taginu. Fjárstyrkur hans frá
ríkinu var sæmilega góður, og sjálfur var
hann nægjusamur, svo ekki þurfti hann að
hafa fjárhagsáhyggjur.
Síðustu árin var Aasen þrotinn að kröftum.
Hann birti nær ekkert eftir 1878, enda hafði
hann þá líka skilað góðu dagsverki. Hann
lést árið 1896, og mikill fólksfjöldi fylgdi
honum til grafar.
Höfundur kennir íslenzku við Óslóarháskóla.
KRISTJANA EMILÍA
GUÐMUNDSDÓTTIR
UPPHAF
FRIÐAR
Við minnumst
hinnar merku stundar,
hins mikla,
fræga leiðtogafundar.
Þá einstæður
viðhurður átti sér stað
sem ávallt mun festur
á sögunnar blað.
Á íslandi
leiðtogar áttu fund
í Höfða settust
þá niður um stund.
Um heimsfriðinn
ræddu þeir merku menn.
Alþjóð vænti
þar afreka senn.
Vógu þeir
öll sín vígatól
sem voru dreifð
um byggð og ból.
Fjöregg manna
fóru um höndum
framtíð þjóða
í heimsins löndum.
Mannkyn
að Höfða mændi þá
mennina tignu
til að sjá
taka þar saman
hönd íhönd
heimsfrið að bæta
um álfur og lönd.
Tilefni Ijóðsins er leiðtogafundur þeirra
Reagans og Gorbatsjofs í Höfða 1986.
Höfundurinn er bókavörður í Kópavogi.
KRISTÍN JÓNA
ÞORSTEINSDÓTTIR
LJÓTUR
MAÐUR
Þú kysstir mig
eins og
þú mættir það
þú snertir mig
eins og sjálfsagðan hlut
þú horfðir á mig
eins og
þú sæir mig
þú komst fram við mig
eins og
maður gerir ekki.
TUNGL-
DANS
Ég flýt vakin
á lygnum sjó
horfi á stjörnurnar
og er ástfangin
því þú dansar
trylltan dans
á fullu tungli
og endurspeglast
allt í kringum mig.
Höfundur er hljóðfæraleikari.

J
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 1996 13