Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Blaðsíða 6

í
i
{
j
LEIFTUR
• •
FRA OÐRUM
HEIMI
Finnsk byggingarlist hefur löngum verió hátt skrifuó
og vió Hvittrask, eóa Hvítavatn, skammt vestur af
Helsinki, standa byggingar sem bera henni fagurt
vitni. QRRI PÁLL ORMARSSON svipaóist nýverió um
á staónum, þar sem nú er safn, og kynnti sér sögu
arkitektanna, Gesellius, Lindgrens og Saarinens,
sem hönnuóu byggingarnar í upphafi aldarinnar.
EFTIR AKSTUR um hefðbundna
hraðbraut og skuggsælan skóg-
arveg er komið að ijóðri þar sem
við blasir eftirminnileg sjón —
einhver friðsælasti og ósnortn-
asti staður sem hugsast getur
á jarðríki, Hvittrásk í Finn-
landi. Á svipstundu er ferða-
langurinn hrifinn tæpa öld aftur í tímann
þegar hann stendur agndofa andspænis stór-
brotnum byggingunum sem arkitektaþríeykið
Gesellius, Lindgren og Saarinen, hannaði í
úpphafi aldarinnar. Og það er fleira sem snert-
ir streng í bijósti hans, svo sem návígið við
háttúruna, en skógurinn og vatnið mynda
umgjörð sem er engri lík og ekki má gleyma
kynngimagnaðri kyrrðinni — sem er allt að
því áþreifanleg. Hvittrásk er svo sannarlega
sem leiftur frá öðrum heimi.
Finnsk byggingarlist er sprottin úr Miðjarð-
arhafshefðinni og hafa nýjungar fikrað sig
norður eftir ólíkum leiðum á ólíkum tímum. I
huga heimamanna tengjast töfrar fínnskrar
byggingarlistar hins vegar öðru fremur þeirri
staðreynd að austur og vestur skarast á
fínnskri grundu. Fyrir vikið hafi fjölbreyttur
stíllinn blómstrað þrátt fyrir hijóstrug skilyrði
og takmörkuð efnisleg gæði.
Samstarf Hermans Gesellius-
ar, Armas Lindgrens og Eliels
Saarinens hófst fyrir réttri öld,
árið 1896. Skömmu síðar stigu
þeir tímamótaskrefín. „Þegar
við brautskráðumst frá Tækni-
skólanum í Helsinki árið 1898
höfðum við þegar hlotið tvenn
verðlaun og á fyrstu árunum
sem við rákum sameiginlega
vinnustofu var okkur úthlutað
ótrúlegum fjölda verkefna,“ er
haft eftir Saarinen. Árið 1900
var félögunum falið að hanna
framlag Finna til Heimssýning-
arinnar í París, skálabyggingu
sem gerði þá heimsfræga á einni
nóttu. Nutu þeir fulltingis list-
málarans Axeli Gallen-Kalielas,
sem myndskreytti loft bygging-
arinnar.
Árið 1901 var svo komið að
stofan sá ekki fram úr verkefn-
um og ákváðu félagamir þá að
yfirgefa Helsinki. Fundu þeir
sextán hektara land við
Hvittrásk, ellegar Hvítavatn,
vestur af höfuðborginni, þar sem
þeir gátu allir byggt sér íbúðar-
húsnæði með stórri sameigin-
legri vinnustofu. Tóku þeir þeg-
ar til óspilltra málanna við að
gera teikningar og árið 1902 var
byggingarframkvæmdum lokið.
Húsin, sem eru í þjóð-rómantísk-
um stfl, eru öll úr timbri og gran-
íti en hver arkitekt hannaði vita-
skuld sitt hús.
Óx ásmegin dag frá degi
f Byggingamar í Hvittrásk eru
tvær. Suðurálma aðalbygging-
arinnar var heimili Eliels Saarin-
ens. Hannaði hann öll húsgögnin
sjálfur og voru þau ýmist smíðuð
á staðnum eða í Turku. Þá hann-
aði hann jafnframt öll gólfteppi
nema eitt, Logann, sem kom úr smiðju Gallen-
Kallelas. Voru teppin handsaumuð af seinni
konu Saarinens, Loja. Armas Lindgren hann-
aði nórðurálmuna og Herman Gesellius Svarta
húsið sem er öllu smærra og stendur gegnt
aðalbyggingunni.
Arkitektastofan í Hvittrásk var á þessum
tíma sú eftirsóttasta í Finnlandi og óx ásmeg-
in dag frá degi. Hugmyndir þremenninganna
fjarlægðust hins vegar ört og árið 1905 gerð-
ist hið óhjákvæmilega, upp úr samstarfinu
slitnaði. Það var Lindgren sem klauf sig út
úr hópnum og sneri aftur til Helsinki þar sem
hann varð síðar prófessor við tækniskólann í
borginni. Festi Saarinen kaup á hluta Lind-
grens í Hvittrásk.
Saarinen og Gesellius störfuðu saman í tvö
ár til viðbótar en settu þá hvor sína vinnustof-
una á laggirnar í Hvittrásk. Þegar krabba-
mein i hálsi lagði þann síðarnefnda að velli
árið 1916 seldi ekkja hans Saarinen Svarta
húsið og hafði hann þar með eignast Hvittrásk
í heild sinni. Lét hann breyta híbýlum félag-
anna í dvalarstað fyrir vini sína, vandamenn
og samstarfsmenn.
Á ýmsu hefur gengið í Hvittrásk í gegnum
tíðina og árið 1922 varð norðurálma aðalbygg-
ingarinnar eldi að bráð. Var hún endurbyggð
Morgunblaðið/Jari Soini
SUÐURÁLMA aðalbyggingarinnar í Hvittrásk, hönnuð af Eliel Saarinen.
Þar er nú safn til húsa.
Hvittrask
(Sauna)
SETUSTOFAN í suðurálmunni, þar sem menn á borð við listmálarann
Axeli Gallen-Kallela og rithöfundinn Maxím Gorki, sem voru miklir vin-
ir Saarinens, sötruðu kaffi á sínum tíma. Húsgögnin hannaði Saarinen.
á árunum 1929-33 samkvæmt teikningum
Eeros Saarinens, sonar Eliels, sem jafnframt
var arkitekt og er nú öllu smærri í sniðum.
Þegar frá leið jukust umsvif Saarinens í
Bandaríkjunum. Sá galli var hins vegar á gjöf
Njarðar að enskukunnátta var af skomum
skammti í Finnlandi á þessum tíma og brá Saar-
inen á það ráð að fá til liðs við sig breskan
arkitekt, Charles að nafni, til að annast sam-
skiptin við viðskiptavinina vestra. Charles þessi
var mikill áhugamaður upi norræna lifnaðar-
hætti og kostaði kapps um að læra hina ýmsu
siði sem hafðir voru í hávegum í Finnlandi.
„I say ..."
Eitt af því sem freistaði Bretans var að
læra á skíðum, þannig að Saarinen lét einn
góðan veðurdag til leiðast og skundaði með
hann á fjöll. Þegar upp var komið og Charles
búinn að binda á sig skíðin tókst
hins vegar ekki betur til en svo
að hann stökk af stað, Saarinen
algjörlega að óvörum, niður
brekku sem þakin var skógi.
Gestgjafanum varð vitaskuld um
og ó enda ekki til þess vitað að
nokkur Finni hefði gerst svo fífl-
djarfur að reyna fyrir sér í um-
ræddri brekku, hvað þá erlendir
grænjaxlar. Hann reif því af sér
skíðin og hljóp í dauðans ofboði
niður til að „hirða upp leifarnar
af Charles," svo sem hann ku
hafa orðað það sjálfur.
En hvað var að tarna? Þegar
niður var komið bar ekki á öðru
en Bretinn væri heill á húfi.
Hann var reyndar fatalítill, blár
og marinn, auk þess sem öðru
skíðinu hafði snúist hugur í miðri
brekku — en heill á húfi. Saarin-
en rak að sjálfsögðu upp stór
augu en þegar Charles tók til
máls vissi hann að þar hafði
hann eignast vin fyrir lífstíð.
Ummælin er, gildi sögunnar
vegna, óhugsandi að þýða á ís-
lensku: „I say, what an extraord-
inary sport you have here in
Scandinavia." Svo mörg voru
þau orð.
Eftir að hafa hlotið önnur
verðlaun í Chicago Tribune Tow-
er-keppninni árið 1922 ákvað
Saarinen að freista gæfunnar í
Bandaríkjunum. Settist fjöl-
skyldan að í Cranbrook, Michig-
an, en dvaldist jafnan í sumar-
leyfum í Hvittrásk til ársins
1949, þegar hún seldi hjónunum
Rainer og Anelma Vuorio eign-
ina. Ári síðar gaf Saarinen upp
öndina og var lagður til hinstu
hvílu í Hvittrásk þar sem Gesell-
ius er jafnframt grafinn.
Árið 1968 eignaðist Gerda &
. ,Gröf
Saarinens
Salomon Wuorio stofnunin Hvittrásk og lét
hún gera umtalsverðar endurbætur á húsunum
á árunum sem komu í kjölfarið. Aðalbygging-
unni var breytt með safn í huga og Svarta
húsinu var breytt í veitinga- og kaffihús.
Finnska ríkið festi kaup á Hvittrásk árið
1981 og Hvittrásk-stofnuninni, sem heyrir
undir menntamálaráðuneytið, var komið á fót
til að annast rekstur staðarins. Safnið er nú
eingöngu í syðri álmu aðalbyggingarinnar en
lítið hótel í þeirri nyrðri. í Svarta húsinu er
sem fyrr rekinn veitingastaður. í þeim rekstri
felst ennfremur að annast bókanir vegna hót-
elsins og baðhússins, sem komið hefur verið
upp við vatnið, auk þess að ráðstafa vinnustof-
unni vegna ráðstefnuhalds og annarra athafna
af því tagi.
Byggingarnar f riðadar
í september 1989 ákvað finnska ríkisstjórn-
in að byggingarnar í Hvittrásk skyldu friðað-
ar samkvæmt lögum um friðun bygginga með
menningarlega, sagnfræðilega eða byggingar-
sögulega þýðingu og ári síðar var farið að
leggja drög að umfangsmiklum endurbótum
á húsunum. í október 1993 lá fyrir fram-
kvæmdaáætlun þar sem ráð var fyrir gert að
húsin yrðu gerð upp í áföngum. Er markmið-
ið vitaskuld að varðveita þessar sögufrægu
byggingar í upprunalegri mynd — eða því sem
næst. Nú á haustmánuðum 1996 sér síðan
fyrir endann á framkvæmdunum og eru þær
svo vel á veg komnar að safnið var opnað
almenningi í maí síðastliðnum.
Sitthvað sérkennilegt hefur drifið á daga
iðnaðarmannanna sem starfað hafa að endur-
bótunum — sumt spaugilegra en annað. Eitt
af því sem ákveðið var að fjarlægja voru timb-
urklæðningar á veggjum aðalbyggingarinnar
sem voru á skjön við hina upprunalegu innrétt-
ingu. Er þeim hafði verið varpað fyrir róða
kom í Ijós veggfóður sem reyndist vera fram-
leitt af breska fyrirtækinu Sandersons árið
1902, sama ár og húsið var byggt. Þar sem
í Ijós kom að fyrirtækið væri enn starfandi
var því sent sýnishorn af veggfóðrinu og ósk-
að eftir áþekku mynstri. Ekki stóð á svari frá
Bretunum: „Að sjálfsögðu getum við útvegað
ykkur áþekkt mynstur en hvers vegna má
ekki bjóða ykkur sams konar mynstur — lík-
aði ykkur það ekki?“ Hveijum þykja sínir sið-
ir sæmilegir.
Saarinen, Lindgren og Gesellius skipa veg-
legan sess í sögu finnskrar byggingarlistar
en þeir hönnuðu á áttunda tug bygginga í
Finnlandi, þar á meðal Járnbrautarstöðina,
Þjóðminjasafnið, Liðsforingjaskólann og Po-
hjola-bygginguna, allt í Helsinki. Þá hannaði
Saarinen fjölda bygginga í Bandaríkjunum,
svo sem Cranbrook drengjaskólann, Listaskól-
ann í Cranbrook og Kingswood-skólann í Blo-
omfield Hills. Þá leysti hann fjölda verkefna
í félagi við son sinn, Eero, þeirra á meðal
Tæknistofnun General Motors. Að margra
mati var Hvittrásk þó hápunkturinn á ferli
þeirra allra.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER1996