Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1996, Blaðsíða 12

IVAR AASEN - MALFRÆÐ-
INGUR OG ÍSLANDSVINUR
EFTIR KJARTAN G. OTTÓSSON
Mikil hátíóahöld hafa verió í ár um endiiangan
Noreg til aó minnast 100 ára dánarafmælis
Ivars Aasens, föóur nýnorskunnar. Aasen
var mikill Islandsvinur og einnig hér á landi er
afmælisins minnst meó hátíóadagskrá í Norræna
húsinu á morgun, sunnudag.
FLESTIR íslendingar þekkja
danska málfræðinginn Rasmus
Rask, sem mat íslensku mest af
þeim flölmörgu málum sem hann
kunni. Hann dvaldi um hríð á
íslandi og var aðalhvatamaður-
inn að stofnun Hins íslenska
bókmenntafélags. Annar af-
burða málfræðingur, sem fæddist nokkrum
áratugum seinna en Rask, var Ivar Aasen.
Hann bar einnig mikla virðingu fyrir ís-
lenskri tungu og menningu, en markaði ekki
djúp spor í íslenska menningarsögu, enda
kom hann aldrei til_ Islands. Engu að síður
er full ástæða fyrir íslendinga að hafa minn-
ingu hans meira í heiðri en gert hefur verið.
Uppvöxtur «9 eeskuór
Ivar Aasen fæddist árið 1813 í 0rsta á
Sunnmæri á vesturströnd Noregs, miðja vegu
milli Björgvinjar og Þrándheims. Hann var
bóndasonur, örverpið í átta systkina hópi, og
missti móður sína þegar hann var þriggja
ára. Það var Aasen til happs að í hans sveit
var betra menningarástand en víðast hvar í
norskum sveitum, m.a. var þar almennings-
bókasafn sem hann fékk lánaðar bækur úr.
Átján ára varð hann farkennari í sveit sinni.
Þegar Aasen var tvítugur komst hann í
heimaskóla hjá prófasti í einni nágranna-
byggðinni, þar sem aðaláhersla var lögð á
latínu. Eftir tvö ár þar varð hann heimiliskenn-
ari í Solnor á Sunnmæri, og var þar í sjö ár
(1835-42). Á þessum árum hóf Aasen að
leggja mikla stund á málfræði, og íhugaði
alvarlega þáverandi ófremdarástand í málfars-
efnum í landinu.
Enda þótt Noregur hefði fengið fullveldi
1814, í konungssambandi við Svíþjóð, átti
landið ekkert sérstakt ritmál, heldur var rit-
málið danska. Embættismannastéttin í bæj-
unum talaði líka mál sem byggði á þessu
danska ritmáli, þótt framburðurinn væri
norskur. Sveitafólk talaði hins vegar sínar fjöl-
breytilegu mállýskur, en litið var niður á
þær. Þetta ástand olli erfíðleikum í alþýðu-
menntun. Á þessum tímum þjóðemisstefnu
hlaut Norðmönnum líka að sáma að eiga
ekki sérstakt sameiginlegt mál.
Þegar árið 1836 skrifaði Aasen ritgerð sem
ekki var birt að honum lifandi, þar sem hann
lagði fram áætlun um að skapa nýtt alnorskt
ritmál á grundvelli mállýsknanna. Aasen lagði
til að norskar mállýskur yrðu rannsakaðar
skipulega, safnað orðum úr þeim og málfræði-
legum upplýsingum um þau. Síðan skyldi
nefnd málfræðinga velja úr þessu efni og setja
upp stafsetningar- og málfræðireglur fyrir
nýtt ritmál. Ástæður Aasens em að nokkm
leyti félagslegar, hann talar um hve sér hafí
alltaf sviðið að heyra hvemig mál sitt, alþýðu-
málið, var haft að spotti og spéi. Aasen notar
jafnframt þjóðemisleg rök, og kallar heima-
málið heilagan arf, dýrmætan fjársjóð frá
fomöldinni.
Aasen byijaði á því að skrifa málfræði
sinnar eigin mállýsku á Sunnmæri. Jafnframt
sökkti hann gér niður í fommálið norsk-
íslenska í nokkur ár frá og með 1838. Á þess-
um tíma var almennt litið svo á, einnig í
Noregi, að enginn teljandi munur væri á nú-
tímaíslensku og fommálinu norsk-íslenska.
Rasmus Rask varð til að styðja þessa skoðun
í málfræði sinni frá 1811 með hinn lýsandi
titil Vejledning til det Islandske eller gamle
Nordiske Sprog. Þetta var fyrsta málfræði
eldri eða nýrri íslensku sem kemst nálægt því
að mæta nútímakröfum. Það var þessi mál-
fræði sem Aasen studdist mest við í fommáls-
námi sínu, og hrifning Rasks á íslenskunni
hafði mikil áhrif á unga manninn. Ekki var
öðmm orðabókum til að dreifa en íslenskri
orðabók Bjöms Halldórssonar sem Rask hafði
gefíð út 1814. Sú orðabók greindi ekki milli
fommáls og nútímaíslensku.
Við þetta nám sitt sá Aasen glöggt skyld-
leika sinnar eigin mállýsku á Sunnmæri við
fommálið, og þá jafnframt sjálfkrafa við nú-
tímaíslensku. Á þessum tíma var það hins
vegar algeng skoðun meðal norsks almennings
að norskar mállýskur væm aðeins afbökun á
hina danska ritmáli í landinu.
Rannsóknir Aasens
á norskum mállýskum
Sumarið 1841 fór Aasen til Björgvinjar og
sýndi biskupinum þar málfræði sína yfír mál-
ið á Sunnmæri. Biskup varð svo hrifínn að
hann skrifaði grein um málfræðina og höfund-
inn í Björgvinjarblað. Þetta varð til þess að
vekja athygli Fredrik Moltke Bugge á þessum
gáfaða sveitamanni. Bugge þessi var formað-
ur Vísindafélagsins í Þrándheimi og beitti sér
fyrir því að Aasen fékk styrk frá félaginu til
að ferðast um Vestur-Noreg og rannsaka
mállýskumar þar. Seinna stækkaði félagið
starfssvið Aasens, þannig að hann fór einnig
yfír aðra hluta Noregs, og var á sífelldu ferða-
lagi frá 1842 til 1846. Á þessu ferðalagi not-
aði Aasen það sem mælikvarða á gæði mál-
lýsknanna, hve mikið þær líktust íslensku.
Aasen settist síðan að í Kristíaníu, eins og
Óslóarborg hét þá. Árið 1848 lagði hann fram
niðurstöður rannsókna sinna í mállýskuyfírlit-
inu Det norske Folkesprogs Grammatik, og
Ordbog over det norske Folkesprog kom svo
1850. I þessum bókum fylgdi Aasen mállýsk-
unum nákvæmlega og gerði ekki að sinni til-
raun til að setja fram samræmt ritmál á gmnd-
velli þeirra. Þessar bækur vom tímamótaverk
og ollu byltingu í þekkingu manna á norskum
mállýskum. Þeim var yfírleitt afar vel tekið í
Noregi, enda tóku menn fegins hendi öllu því
sem þeir töldu lýsa þjóðareðli hinnar ungu
norsku þjóðar.
Á þessum tíma var einna mestur andans
maður í því landi sagnfræðingurinn P. A.
Munch. Hann skrifaði í ritdómi um málfræð-
ina, að þama væri komin þjóðargersemi sem
öll þjóðin mætti vera stolt af. Munch sagði
að bókin sýndi að hið þúsund ára gamla nor-
ræna mál væri ennþá lifandi á vömm fólks í
Noregi. Norskar mállýskur hefðu meira að
segja varðveitt fommálið miklu betur en ís-
lenskan hefði gert, bæði framburðinn, og ekki
síst orðaforðann. Hér kvað sem sagt við allt
annan tón en áður hvað varðar samband ís-
lensku og norsku við fommálið, og var geng-
ið enn lengra út í öfgar norskunni í hag.
Aasen var alveg Iaus við þessar öfgar
Munchs, enda gerði hann sér mun betur ljóst
hið raunvemlega samband milli málanna.
Aasen segir í Det norske Folkesprogs Gram-
matik að norskur orðaforði sé mjög líkur ís-
lenskum, og að megnið af honum sé einnig
að fínna í íslenskum orðabókum. Aasen dreg-
ur hins vegar ekki fjöður yfir það, að norskan
hafi tapað sínum fyrri fullkomleika vegna
þess að hún var aðeins notuð sem talmál langa
hríð, og ekki í riti eða opinberri umræðu.
Þetta ólán hafí meðal annars komið í veg
fyrir að orðaforðinn þróaðist og fram kæmu
orð fyrir ýmis flóknari og sértækari hugtök.
Nýtt alnorskt ritmól
Aasen hafði alltaf haft í huga að nota
IVAR Aasen var tregur að láta mynda
sig. Þessi mynd var tekin af honum
um sextugt.
rannsóknarferðir sínar sem undirbúning und-
ir að skapa nýtt ritmál. Aasen sneri sér að
því verkefni árin eftir 1850, og lagði fram
sýnishom af hinu nýja máli, í fremur lítilli
bók, Prover av Landsmaalet i Norge 1853.
Fyrri hluti bókarinnar voru þjóðsögur og
sagnir á ýmsum mállýskum norskum, en í
seinni hlutanum voru frumsamdir og þýddir
textar á hinu samræmda ritmáli, bæði fræði-
legir textar og bókmenntir.
Aasen hugsaði ritmálið, sem hann kallaði
landsmál, sem samnefnara allra sveitamál-
lýsknanna í Noregi. Bæjarmállýskunum hélt
hann utan við, þar sem hann taldi þær of
blandaðar dönsku. Aasen lagði ekki neina
eina mállýsku til grundvallar, heldur leitaði
þess sem upphaflegast var, í hvaða mállýsku
sem það var að finna, og reyndi að fella það
saman í heildstætt kerfí. Þannig má segja
að Aasen hafi farið aftur í tímann til að finna
samnefnara fyrir hinar margbreytilegu
myndir mállýsknanna.
Þar sem ýmsar vesturnorskar mállýskur,
svo sem í Sogni og Harðangri, höfðu varð-
veitt einna best arfínn frá fommálinu, líktist
hið nýja ritmál mest þeim mállýskum. Mætti
jafnvel segja að þar hafí Aasen fengið beina-
grind hins nýja máls, sem hann endurbætti
með málfarsatriðum úr öðrum mállýskum.
Þannig hefur Aasen mælt fyrir um fleirtölu-
endingar með r, t.d. hestar, þó að r-ið hafi
yfírleitt fallið brott í vesturnorskum mállýsk-
um. Aasen endurskoðaði ýmis minni háttar
atriði í málfræðireglunum síðar, en hélt fast
við meginatriðin.
Eitt er að setja upp málfræðireglur, og
annað að skapa nýtilegan orðaforða.
Aasen var þegar ljóst, að orðaforði
norska alþýðumálsins var mjög
skörðóttur þegar kom út fyrir
sveitalífið, en fullyrti að málið
hefði möguleika til þróunar á
þessu sviði. Þegar Aasen fór
að hugsa alvarlega um þró-
un orðaforðans var ekkert
eðlilegra en að honum
yrði litið til íslands. Þar
var í fullum gangi við-
reisn máls sem líktist að
nokkru því sem hann var
að hefja.
Aasen var þá þegar
byijaður að reyna að
fylgjast með þeim bók-
um og tímaritum sem
komu út á íslensku. Eftir
að hann settist að í Krist-
íaníu 1847 keypti hann
og las allmargar íslenskar
bækur og tímarit. Þegar
það ár las Aasen Fjölni og
Mynstershugleiðingar, þau
grundvallarrit í sögu íslenskrar
málræktar, og á þessum árum
las hann líka Ný félagsrit, ársrit
Jóns Sigurðssonar. Árið 1856 varð
Aasen meðlimur í Hinu íslenzka bók-
menntafélagi og las félagsbækurnar
af miklum áhuga áratugum saman.
Ályktun Aasens af þessum kynnum af íslend-
ingum var að „sidan Bokmennerne deira toko
til at reinska Maalet og fora det atter paa
det gamle Laget, hever Upplysningi der sti-
get sterkare fram en nokot Sinn fyrrmeir."
Þetta notaði hann sem rök gegn fjandmönn-
um nýnorskunnar, sem héldu því fram að
hún væri ekki nógu nútímaleg og myndi
standa í vegi fyrir framförum í Noregi.
Hugur Aasens til íslendinga kom einkar
skýrt í ljóst í ávarpi til þeirra sem flutt var
á þjóðhátíðinni á Þingvöllum 1874. Aasen
var falið að skrifa ávarpið fyrir hönd ný-
norska bókmenntafélagsins „Det norske sam-
laget“. Þar segir Aasen að á sama tíma og
Norðmenn vanræktu hina gömlu norrænu
tungu og hættu að nota hana í kirkju og
skólum, hafi íslendingar haldið tryggð við
málið og fullkomnað það enn meir. Norð-
menn vilji nú þakka þessa tryggð íslendinga,
og sérstaklega sé Det norske Samlaget þakkl-
átt fyrir þann styrk sem fordæmi Islendinga
veiti.
Á þeim árum þegar Aasen var að móta
hið nýja ritmál, landsmálið eða nýnorskuna,
varði hann miklum tíma í að gaumgæfa ís-
lenska nýyrðasmíð. Hann íhugaði gerla hvaða
lærdóma mátti draga af því starfi í endur-
reisn norskunnar. A árunum 1850-51 útbjó
hann m.a. safn dæma úr íslensku um mögu-
leikann á að þýða erlend orð. Haustið 1851
varði hann tveim mánuðum til að fara ná-
kvæmlega gegnum hina nýju dansk-íslensku
orðabók Konráðs Gíslasonar, og gera útdrátt
úr henni.
í Prover av Landsmaalet i Norge frá 1853
má sjá að hin íslenska nýyrðasmíð var Aasen
fyrst og fremst innblástur og ekki upp-
spretta tökuorða að neinu marki. Frumsamd-
ir textar Aasens á hinu nýja ritmáli innihalda
Ályktun Aasens afpessum kynnum af Islending-
um var ab „sidan Bokmenneme deira toko til
at reinska Maalet ogfora det atterpaa det
gamle Laget, hever Upplysningi der stiget sterk-
are fram en nokot Sinn fyrrmeir. “ Þetta notaöi
hann sem rökgegn fjandmönnum nýnorskunn-
ar> sem héldu pví fram ad hún vœri ekki nógu
nútímaleg og myndi standa í vegifyrirframfór-
um í Noregi.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 1996