Morgunblaðið - 06.03.2002, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 6. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
A
ð hengja sig í smáat-
riðunum er alvar-
legur löstur. Að
gleyma sér í auka-
atriðunum er háska-
legt. Að festast í reglum eru vond
örlög. En hversu algengir kvillar
eru þetta ekki, og hversu oft yf-
irsést mönnum ekki meginmálið?
Aðalatriðið, hugsjón grunnskól-
ans, er fremst í aðalnámskránni,
þar birtist hlutverk og markmið
skólans, ástæða tilurðar hans og
tíu ára skólaskyldu. Í þeim texta
er höfuðspurningunni: Hvers
vegna eru börn send í skóla? svar-
að, og þar stendur margt fallegt
sem á að vera efst í huga foreldra
þegar þeir
senda börnin í
skólann á
morgnana, og
kennara sem
taka á móti
þeim. Þessi
kafli ætti að vera öllum kunnur og
engum að gleymast, m.a. til að það
sé algerlega á hreinu að í skólum
beri að styrkja og efla sjálfsmynd-
ina með börnum: „Í grunnskólum
ber að efla með nemendum sjálfs-
traust og heilbrigðan metnað.“
(Aðalnámskrá grunnskóla, al-
mennur hluti, bls. 15.) Greini for-
eldrar að sjálfsmynd barns veikist
í skólanum ætti það að vera þeim
skýlaust (viðvörunar)merki um að
bregðast þurfi skjótt við.
Skólinn hefur tekið sér þá
ábyrgð og skyldur, að búa nem-
endur undir líf og starf og að vera
samábyrgur með foreldrum um
ákveðna þætti í uppeldinu, eins og
að kenna þeim tillitssemi og „að
nemendum lærist að þekkja og tjá
eigin tilfinningar og kunni jafn-
framt að virða tilfinningar ann-
arra og tjáningu þeirra, óháð upp-
runa, kyni, búsetu, trú eða fötlun.“
(17).
Hlutverk og markmið grunn-
skólans er svo þýðingarmikið og
um leið vand-miðlað, að stundum
virðist best að hugsa um eitthvað
annað. Það virðist álíka þungt og
hlutverk foreldra. En um leið er
það lán og verðug áskorun, að
gegna svo stóru hlutverki í lífi sér-
hvers einstaklings.
Ég tel að menn hafi tilhneig-
ingu til að flýja undan aðalatrið-
unum með því að hugsa um eitt-
hvað annað. Ég er t.a.m.
sannfærður um að athygli og
áhugi Vesturlandabúa á „2000
vandanum“ hafi verið flótti undan
(duldum) ótta um heimslok, en í
stóru eingyðistrúarbrögðunum er
spáð endalokum heimsins á þús-
aldarmótum.
Eins er hægt að flýja undan
hlutverki og markmiðum grunn-
skólans með því að ræða tæknileg
vandamál. Þess vegna vil ég segja
eftirfarandi:
Mér er sama um hraðann, mér
er sama hvort grunnskólinn
stendur í átta, níu, tíu eða ellefu
ár, svo lengi sem almenn menntun
eflir „gagnrýna, sjálfstæða hugs-
un hjá einstaklingum og hæfileika
til þess að bregðast við nýjum að-
stæðum“. (15.)
Mér er sama hversu margar
tölvur eru í skólastofunum, hversu
háhraðanetið er öflugt, svo lengi
sem almenn menntun barna stuðl-
ar „að umburðarlyndi, virðingu
fyrir náunganum og umhverfinu“.
(15.)
Mér er sama hversu langur
skóladagurinn er eða skólaárið,
svo lengi sem nemendur kveljast
ekki í skólanum, fái að rækta með
sér „eðlislæga sköpunargáfu og
aðlögunarhæfni í margbreyti-
legum verkefnum innan og utan
skóla, m.a. frumleg hugs-
anatengsl, rökrænt mat og álykt-
unarhæfni, gagnrýna hugsun,
kjark til að leysa mál, að setja fyr-
irbæri og viðfangsefni í nýtt sam-
hengi“. (Lífsleikni, bls.11.)
Þótt ég mæli með sveigjanleika
í stað stífleika í skólastarfi, þá má
umbera ýmsa ytri galla ef grunn-
skólinn stuðlar „að því að nem-
endur temji sér víðsýni og efli
skilning sinn á mannlegum kjör-
um og umhverfi“. (17.)
Ef skólastarfið stuðlar að
„ábyrgð, umhyggju og sáttfýsi“
(18), þá skiptir mig engu hvort það
er undir formerkjum kristinnar
siðfræði, heimspeki, íslam, búdd-
isma eða annarra trúarbragða.
Svo lengi sem börnum er gerð
grein fyrir því að þau verða að
byggja eigin skoðanir á eigin at-
hugunum, og að það sé ekki væn-
legt til árangurs að taka upp skoð-
anir annarra umhugsunarlaust.
Aukaatriðin; hraðinn, tölvur,
búnaður, eru öll mikilvæg og til
hagsbóta og þæginda fyrir nem-
endur, foreldra, kennara, og sam-
félagið allt. Það er jafnvel hægt að
mæla með þeim aukinn hagvöxt,
svo lengi sem sú mæling er ekki
þverfagleg (margir ólíkir áhrifa-
þættir teknir með í dæmið).
Höfuðatriðin eiga hinsvegar að
hanga uppi á veggjum í skólum:
Að efla beri „hæfileikann til að tjá
hugsanir sínar og skoðanir og þar
með vera við stjórnvölinn í eigin
lífi. Hæfileikann til að taka ábyrgð
á gerðum sínum og umhverfi.
Hæfileikann til að skilja og bregð-
ast við á málefnalegan hátt, með
því að taka þátt í margvíslegum
samskiptum og ákvörðunum.“
(Mbl. 18/01/02.) Einnig að börnum
séu kenndar sammannlegar
dyggðir; virðing, hófsemi, glað-
værð, hugrekki, hjálpsemi, kurt-
eisi, þolinmæði … (ath. enginn
verður fullnuma í dyggðum).
Mér er líka sama þótt kenn-
arinn sé stirður í tölvum og að
tæknin vefjist fyrir honum, ef
hann kann að byggja sjálfs-
myndir, treysta sjálfaga, rækta
dyggðir og auka áhugann til að
leita sér þekkingar og þjálfa hæfi-
leika sína; vekur nýjar spurn-
ingar.
Ég held að margir kennarar
muni eftir og gleymi ekki hlut-
verki og markmiði grunnskólans
(leikskólans, framhaldsskólans),
en daglegt strit er því miður þess
eðlis að það þvingar fólk til að
gleyma sér í smáatriðunum.
Ég held að heillavænlegast sé
fyrir kennara að líta á sig sjálfan
sem nemanda – sem vilji læra
áfram að bera virðingu fyrir öðr-
um, finna til samkenndar, og öðl-
ast færni í mannlegum sam-
skiptum til að láta gott af sér
leiða.
Smá um
aðalatriði
„Í grunnskólum ber að efla með nem-
endum sjálfstraust og heilbrigðan metn-
að.“ Greini foreldrar að sjálfsmynd
barns veikist í skólanum ætti það að
vera þeim skýlaust (viðvörunar)merki
um að bregðast þurfi skjótt við.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
UNDANFARIÐ
hafa fjölmiðlar undið
ofan af hverju hneyksl-
inu á fætur öðru. Allt
ber að sama brunni;
eftirlitskerfið brást.
Forstjórasiðferðið
blasir við í sinni nökt-
ustu og ömurlegustu
mynd. Almenningur
trúir vart fréttunum af
spillingunni sem þrifist
hefur á æðstu stöðum,
enda margir af feitustu
þjónum ráðamanna
sem fara fyrir sjálf-
tökuliðinu.
Feitustu þjónarnir
Feitustu þjónarnir brugðust
trausti og fóru offari við sjálftöku úr
sjóðum fyrirtækja og stofnana í al-
mannaeigu. Mannlegir harmleikur
sem ömurlegt er að horfa upp á enda
siðleysið náð nýjum hæðum í væru-
kærð langrar valdasetu. Það skiptir
svo sem engu þegar til lengri tíma er
horft hvað margir
hausar fjúka, heldur
hvernig stjórnvöld
standa að því að efla
eftirlitskerfið og girða
fyrir að sjálftakan geti
átt sér stað. Með eftir-
litsleysi sínu og aðgerð-
arleysi þegar hvert
hneykslið rekur annað
hafa stjórnvöld brugð-
ist trausti almennings.
Það er kominn tími til
aðgerða.
Siðareglur
Jóhanna Sigurðar-
dóttir alþingismaður
Samfylkingarinnar
hefur lagt fram tillögur á Alþingi um
siðareglur þingmanna og siðareglur í
stjórnsýslu. Í fyrri tillögunni felst að
ríkisstjórnin skipi nefnd til þess að
setja siðareglur í stjórnsýslunni með
það að markmiði að tryggja betur
aga, vönduð vinnubrögð og ábyrga
meðferð fjármuna í stjórnsýslunni.
Í síðari tillögunni felst að skipuð
verði nefnd fulltrúa allra þingflokka
sem móti siðareglur fyrir alþingis-
menn og leggi fram fyrir forsætis-
nefnd þingsins til staðfestingar.
Brýnt er að tillögur Jóhönnu nái
fram að ganga á Alþingi til að svipta
hulunni af leynd spillingarinnar og
þeirri vantrú sem nú grasserar hjá
almenningi í garð stjórnsýslunnar og
stjórnmálamanna.
Siðferði sjálftökunnar
Björgvin G.
Sigurðsson
Eftirlit
Siðleysið hefur náð
nýjum hæðum, segir
Björgvin G. Sigurðsson,
í værukærð langrar
valdasetu.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samfylkingarinnar.
HÁSKÓLI Íslands
er og á að vera ,,þjóð-
skóli“. Sú staðreynd
leggur honum sérstak-
ar skyldur á herðar,
umfram ýmsar aðrar
menntastofnanir í
landi okkar, og með
sama hætti hlýtur
gjörvöll þjóðin að bera
miklar skyldur gagn-
vart þjóðskóla, sem
hefur þann sjálfsagða
metnað að vera nú og
á komandi árum mesta
menningarstofnun
landsins og mælir sig
jafnframt við hið
besta, sem gerist í há-
skólaheimi grannlanda okkar. Um
þetta hygg ég að ekki sé deilt, en
hins vegar skortir mikið á að Há-
skólinn hafi enn afmarkað með full-
nægjandi hætti hlutverk sitt undir
þessu formerki eða þær gagn-
kvæmu skyldur Háskóla og þjóðar,
sem hér voru nefndar. Lagadeild
Háskóla Íslands er og verður hluti
þessa þjóðskóla, og hvernig svo
sem skilgreiningum og viðmiðunum
í þessu efni verður háttar í framtíð-
inni hljóta þær að setja sitt svipmót
á lagakennsluna.
Hér var það nefnt – sem sumum
mætti virðast óþarfi – að Háskólinn
sé menningarstofnun. Sannleikur-
inn er þó sá, að mínu mati, að engu
er líkara en að ýmsir mætir en
kappsamir menn (einnig háskóla-
menn) gleymi þessu stundum í erli
hinna rúmhelgu daga. Og Háskól-
inn er – og verður vonandi lengi
enn – í leiðandi hlutverki sem
stærsta menningarstofnun þjóðar-
innar, þrátt fyrir augljós mannleg
mistök, menningarslys, er stundum
verða í starfseminni, og vanburði á
sumum sviðum. Ef til vill kemur
hin ríkasta skylda – og um leið
þyngsta byrði – þjóðskólans einmitt
fram í þessu hlutverki hans sem
leiðandi menningarstofnunar.
Lagadeild er hluti þessarar miklu
menningarstofnunar, Háskóla Ís-
lands, og hlutverk deildarinnar er
fyrst og fremst menningarlegs eðl-
is, þegar alls er gætt. Köllun deild-
arinnar, m.a. á kennslusviðinu, er
því og verður – á sama hátt og á við
um gjörvallan Háskólann og allar
starfseiningar hans – að standa
vörð um íslenska menningu og efla
hana með öllum tiltækum ráðum.
Nánar tiltekið: deildinni ber á kom-
andi árum að rækta af kostgæfni
þann skika úr túni íslenskrar
menningar, sem kallast „réttar-
menning“ og er snar þáttur af þjóð-
menningu okkar.
Um hugtakið
„menningu“ hefur
margt verið sagt og
ritað, og með ýmsum
nálgunum eins og al-
kunna er. Hér eru
ekki tök á því, að
skýra hugtakið svo
sem vert væri, en látið
nægja að minna á, að
menningin er marg-
þætt og flókið fyrir-
brigði, þar sem ólíkir
þættir styðja hvern
annan, og varast ber
alhæfingar og sjálfum-
gleði við allar skil-
greiningar á því sviði.
Oft er t.d. talað um
svokallaða „hámenningu“ og þá
stundum í aðgreiningarskyni frá
einhverjum öðrum birtingarform-
um menningarinnar, sem þykir síð-
ur hæfa að beri eins tigið heiti!
Með því erum við að vísu komin inn
á hála braut með ýmsum fallgryfj-
um, en sammæli mun þó, hvað sem
öðru líður, vera um það meðal
flestra, að sú starfsemi, er tengist
agaðri og skapandi listiðkun og vís-
indum, hljóti að teljast til hámenn-
ingar – og með því er síst af öllu
gert lítið úr öðrum menningarþátt-
um. Lögvísindin og kennslan í þeim
fræðum á sér vitanlega traustan
sess meðal annarra vísindagreina
og hefur sama meginhlutverki að
gegna og þær. Og þótt ýmsum
muni finnast, að lítt hugsuðu máli,
sem lögfræðin eigi lítið skylt við
þær listgreinar, sem okkur er tam-
ast að tala um, skyldu menn þó
minnast þess, að iðkun lögvísinda
byggist á „orðsins list“, hvort held-
ur sem er í mæltu eða rituðu máli,
og verður vart fullyrt með nægum
rökum að sú listgrein sé ómerkari
en ýmsar aðrar! Reglubundin og
skipuleg ástundun menningarstarfs
er ævinlega til þess fallin að þroska
og bæta iðkandann, sem og aðra er
hann nær til og hefur áhrif á. Hún
er því mannbætandi.
Við þróun lagakennslunnar á
komandi árum verður að gæta
þess, sem er ekki síður áríðandi en
fylgni við þær fræði- og kennslu-
greinar, sem taldar eru hvað hag-
nýtastar á hverjum tíma (sé hinn
einfaldasti og almennasti mæli-
kvarði notaður), að hlutverk deild-
arinnar er og verður að skila þjóð-
félaginu ungu hæfileikafólki, sem
hefur eflst að menningu við náms-
dvöl sína í lagadeild, hefur, með
öðrum orðum, hlotið þar mannbæt-
andi þjálfun, ekki einungis í aga-
bundinni aðferðafræði lögvísind-
anna heldur m.a. í góðu siðferði og
hollum samskiptaháttum, sem á að
tryggja hæfni þess til margvíslegra
forystu- og trúnaðarstarfa. Í fram-
tíðinni má því lagadeild síst af öllu
vanrækja þær greinar lögfræðinnar
og skyldra fræðasviða, sem helst
eru til þess fallnar að vekja nem-
endur til vitundar um hið brýna og
ábyrgðarríka menningarhlutverk
góðra lagamanna og rækta það –
eins þótt þær greinar séu ekki
endilega í hópi „tískugreina“ þá og
þá stundina.
Þess er óskandi, að lagadeild Há-
skóla Íslands verði um ókomin ár
trú hinni hefðbundnu akademísku
hugsjón og þeim akademísku kröf-
um, er gera verður til rannsókna-
háskóla, sem á að standa undir
nafni og vera gjaldgengur í menn-
ingarsamfélagi þjóðanna – og slái
hvergi af í því efni, hvernig svo sem
vindar kunna að blása í „samkeppn-
isumhverfi“ framtíðarinnar. Von-
andi ber hún ætíð gæfu til þess að
halda uppi merki sannrar menning-
ar, réttarmenningar, sem mótist af
íslenskum aðstæðum og þjóðlegum
arfi, annars vegar, og fjölþjóðlegum
straumum og stefnum hins vegar.
Sú menningarlega kjölfesta, sem
lagadeild mun þannig veita nem-
endum sínum, ef vel er, mun vissu-
lega tryggja farsæla starfsemi
deildarinnar á komandi árum og
veita þegnum hennar þá siðferð-
islegu og faglegu undirstöðu, sem
þeir þarfnast til þess að greina
hismi frá kjarna í flóknu samfélags-
minstri og hringiðu upplýsinga og
vandamála. Lagakennslan – undir
merkjum réttarmenningar – hlýtur
ætíð að miða að því að þjálfa og
skerpa gagnrýna hugsun nemend-
anna og rækta með þeim þá skil-
yrðislausu afstöðu að leita ávallt
sannleikans í hverju máli, jafnframt
því að gefa þeim styrk og staðfestu
til að skýra öðrum frá því, er þeir
vita sannast og réttast, þótt ekki sé
ávallt fallið til stundarvinsælda.
Með þeim hætti mun sá þáttur í
starfsemi Háskóla Íslands, er snýr
að lögvísindum og lagakennslu,
best fá þjónað samfélagi okkar.
Lagakennsla
og réttarmenning
Páll
Sigurðsson
HÍ
Lagadeild Háskóla Ís-
lands, segir Páll Sig-
urðsson, er og verður
hluti þessa þjóðskóla.
Höfundur er forseti lagadeildar
Háskóla Íslands.