Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Sverrir Hermannsson segir í bókinni
Skuldaskil að hann hafi verið í pólitík
frá æskuárunum á Vestfjörðum. Hann
tók þátt í háskólapólitíkinni, var for-
maður Vöku og sat í stúdentaráði.
Nokkru eftir að Sverrir útskrifast úr
Háskólanum ákveður hann að fara í
framboð. Aðdraganda þess lýsir hann í
kafla, sem ber yfirskriftina Óvænt tíð-
indi í lomber.
Eftir Háskólann fer ég aðvinna hjá Vinnuveitenda-sambandi Íslands og varþar fulltrúi í þrettán mán-uði þar til ég var ráðinn
skrifstofustjóri Verzlunarmannafélags
Reykjavíkur. Félagið hafði verið bæði
kaupmanna og þjóna þeirra, þótt
nokkur aðskilnaður hefði orðið. Þarna
var hafizt handa við að stofna Lands-
samband verzlunarmanna og var það
stofnað árið eftir, 1. júní 1957, með sex
félögum. Ég lagðist þá í ferðalög um
landið til þess að stofna ný félög og
heimsækja þau sem áður störfuðu.
Í marzbyrjun 1963 er ég að fara
austur til að koma upp félagi á Reyð-
arfirði og Egilsstöðum. Áður en ég fór
í þessa reisu kom til mín Axel Jónsson,
sem þá starfaði sem fulltrúi á flokks-
skrifstofu Sjálfstæðisflokksins, og bið-
ur mig í nafni flokksins að kanna
flokkspólitíska stöðu þar eystra, sér-
staklega með tilliti til Jónasar Péturs-
sonar þingmanns og Einars Sigurðs-
sonar varaþingmanns, sem kallaður
var ríki. Það hafði verið samið um að
þeir skiptu þingmennskunni á milli
sín. Þeir voru gerólíkir menn, róleg-
heitabóndinn Jónas og hamhleypan
Einar ríki, og samvinna þeirra erfið.
Við sjávarsíðuna var Jónas aldrei
sterkur en atvinnan á alltaf atkvæðin
sem úrslitum ráða. Ég var beðinn um
að kanna viðhorfin til þess arna hjá
lykilmönnum sem mér voru gefnir
upp. Og þegar ég kom suður segi ég
kost og löst á því sem ég hafði kynnzt
þar eystra. Einar eigi sína fylgismenn
og Jónas hafi haft flokksapparatið með
sér. En meirihluta manna þarna sem
mark sé á takandi lítist ekkert á fram-
haldið með þeim Jónasi og Einari sam-
an í fararbroddi flokksins.
Örskömmu seinna er ég að spila
lomber við Kristján tengdaföður minn,
Ólaf bróður hans og Svenna á Góu-
stöðum. Sveinn var faðir Þorsteins
kaupfélagsstjóra og afi Magnúsar Þor-
steinssonar, auðmanns í Samson. Þá
var kallað í símann og það er þá Ófeig-
ur Eiríksson, formaður kjördæm-
isráðs þar eystra. Hann segir að það
hafi verið samþykkt með 22 atkvæðum
gegn 14 að skora á mig að taka annað
sætið á lista flokksins í Austurlands-
kjördæmi. Þetta kom náttúrlega yfir
mig eins og þruma úr heiðskíru lofti.
En ég vissi um leið að ef ég hikaði yrði
ekkert úr þessu því miðstjórnin og að-
alvaldamenn flokksins í Reykjavík
myndu ekkert kæra sig um þetta.
Ófeigur segist bara verða að fá svar
strax og þeir voru að bíða eftir mér við
spilamennskuna. Svo ég sagði já. Þar
með var þessum örlagaríku teningum
kastað.
Ég var því í öðru sæti og Jónas Pét-
ursson í því fyrsta í kosningunum 1963
og 1967. Síðan vildi Jónas fá prófkjör
til að vita hvar hann stæði fyrir kosn-
ingarnar 1971. Prófkjörið fór fram í
ágúst 1970 og hann beið lægri hlut
eins og ég hafði sagt honum. Hann
vildi ekki trúa mér. Ég fékk yfir fjögur
hundruð atkvæði en hann eitthvað yfir
tvö hundruð í fyrsta sæti. Þetta var
ömurlegt fyrir hann en svona er þetta
oftast – menn kunna sér ekki maga-
mál. Þá ákvað ég að ég skyldi ráða því
sjálfur hvenær ég hætti í pólitík og
þingmennsku.
Ég var sem sagt varaþingmaður
fyrst í 8 ár, en vann allt eins og ég væri
í fullu starfi sem þingmaður. Ég ferð-
aðist fram og aftur um kjördæmið
lotulaust og linnulaust. Ég hafði hætt
sem starfsmaður VR 1960 en var
framkvæmdastjóri Landssambands
verzlunarmanna með varaþing-
mennskunni. Nú, og ég stofnaði fast-
eignasölu, sem ég rak, og síðan skipa-
sölu með Þórði bróður mínum. Það var
gott að hafa upp úr því á sínum tíma,
sérstaklega skipasölunni. Nema eftir
þetta prófkjör varð ég þingmaður þar
eystra. Og það var alltaf haldið próf-
kjör og enginn bilbugur á mínu fylgi.
Þegar ég ákvað að hætta á þingi hafði
ég nýverið fengið yfirburðakosningu í
prófkjöri.
Herleiðingin á Austurlandi
Þessi herleiðing fyrir austan, eins
og ég kalla, stóð í aldarfjórðung. Allt
starf á sumrin fyrir utan brauðstritið
varð að vera eystra. Ég varð að vera
þar akandi fram og aftur um fjórtán
þéttbýliskjarna og 120 kílómetrar upp
til Aðalbóls í Hrafnkelsdal. Mér líkaði
ágætlega að gista víða hjá framsókn-
armönnum ekkert síður en hinum og
eignaðist ágæta kunningja í öðrum
flokkum. Það hefur alltaf loðað við
mig. Á þingi eignaðist ég líka ágæta
vini í öllum flokkum.
Það var allt í föstu formi eystra. Það
voru haldnir fjórtán framboðsfundir í
kjördæminu með frambjóðendum úr
öllum flokkum. Það var byrjað á Hofi í
Öræfum og síðan tóku við Höfn í
Hornafirði, Djúpivogur, Breiðdalsvík,
Stöðvarfjörður, Fáskrúðsfjörður,
Reyðarfjörður, Eskifjörður, Neskaup-
staður, Egilsstaðir, Seyðisfjörður,
Borgarfjörður eystri, Vopnafjörður og
Bakkafjörður. Allt á tólf dögum og
aldrei minna en fimm tíma fundir á
hverjum stað. Fyrsti fundurinn sem
ég var á á Egilsstöðum stóð frá klukk-
an tvö um daginn til klukkan ellefu um
kvöldið. Ég veit nákvæmlega að ég var
á 111 framboðsfundum á Austurlandi
og flutti þessvegna 222 ræður því ég
talaði alltaf tvisvar. Jónas Pétursson
flutti framsöguna og síðar Pétur Blön-
dal frá Seyðisfirði eða Egill Jónsson
frá Seljavöllum. Ég flutti svo alltaf
tvær seinni ræðurnar. Svo vildu menn
fara að ræða málin eftir fundina. Þessi
fundahöld voru alveg ótrúleg, en ég
var ungur og ég var sanntrúaður á
málstaðinn.
Áður en ég fór austur vorið 1963 fór
ég til Aðalsteins nokkurs Ottesen á
Morgunblaðinu. Ég bað hann um að
útvega mér Reykjavíkurbréf Morg-
unblaðsins fjögur ár aftur í tímann.
Það gerði Aðalsteinn og Árni Valdi-
marsson í Ísafold batt þetta inn fyrir
mig í tvær bækur. Bjarni Benedikts-
son hafði ritað bréfin allan tímann svo
ég fletti bara upp í Bjarna. Ég kynnti
mér þetta pólitíska innihald og það
varð mér óskaplega gagnlegt að
bregða á þetta ráð. Og líka mikil
trygging í því. Þetta var mín pólitíska
biblía.
Auðvitað voru þetta miklir haf-
gammar sem ég var að berjast við fyr-
ir austan, Eysteinn Jónsson og Lúðvík
Jósepsson, í málafærslu sinni, en aldrei
persónulegir þótt þeir væru fundvísir á
veilur andstæðinganna. Eysteinn var
um langan aldur einn af aðalforingjum
Framsóknarflokksins og síðar formað-
ur. Lúðvík var þingmaður Sameining-
arflokks alþýðu, Sósíalistaflokksins frá
1942 og síðar formaður og ráðherra Al-
þýðubandalagsins. Eysteinn var mér
afskaplega föðurlegur og ljúfur. Á milli
funda var hann mjög geðugur maður
og á fundum var hann alls ekki ill-
orður. Þeir flugust mjög á, hann og
Lúðvík, svona í léttum tón, en undir
niðri var afar þungt á milli þeirra. Þeir
voru sífellt að hnotabítast. Ég komst til
dæmis í þá raun, sem ég kalla, að
ganga á milli þeirra á bátadekkinu á
Óðni klukkan sjö að morgni í Seyð-
isfjarðarhöfn. Þar varð þeim svona
ægilega sundurorða og urðu óskaplega
reiðir. Eysteinn stjórnaði ferðinni sem
fyrsti þingmaður Austurlands. Hann
sá um ferðalagið, skipulag þess, fund-
arstaði og svo framvegis. Eysteinn var
mjög harðsnúinn við sína menn. Það
þýddi ekki þar að vera með múður.
Hann rak þá áfram harðri hendi. Ég
heyrði á það þegar hann var að gefa
þeim tóninn. Hann hafði mikinn aga.
En hann var fyrir mér afskaplega geð-
þekkur maður.
Sama var með Lúðvík. Hann hefur
kannski verið enn skapheitari. Og þeir
byrjuðu báðir sinn pólitíska feril í
miklu persónuillvígara umhverfi held-
ur en síðar varð. Og Lúðvík stóð fljót-
lega í óskaplegum rimmum innan
Sósíalistaflokksins. Lúðvík var mjög
líkur pólitíkus og Ingólfur Jónsson frá
Hellu. Mjög harðsnúnir í að ná fram
sínu. En ef þeir lentu á vegg og náðu
því ekki, þá bara brostu þeir út í bæði
og minntust ekki oftar á málið.
Ég kunni vel við Lúðvík og við gerð-
umst ágætir vinir, en hann var banka-
ráðsmaður Landsbankans þegar ég
kom þangað. Hann greiddi atkvæði á
móti mér þegar ég var ráðinn. Það
eyðilagði þó ekki vinskap okkar og fór
ég með honum í veiðiferðir sem leið-
sögumaður og bryti. Lúðvík var ókval-
ráður maður og við sína undirsáta í
flokknum var hann járnkarl. Það var
afar fróðlegt að kynnast þessum
mönnum og við unnum vel saman sem
þingmenn kjördæmisins á milli þess
sem kom í pólitískar greinir með
mönnum.
Stofnun Frjálslyndra
Sverrir lýsir í bókinni viðskiln-
aðinum við Landsbankann og þeirri
orrahríð, sem honum fylgdi. Um leið
fór hann að leggja drög að því að snúa
aftur í pólitík og fara í framboð að nýju
í kosningunum 1999.
Þetta Landsbankamál snerist upp í
gæfu fyrir mig, því eftir að ég sagði af
mér gat ég hafizt handa við að leggja
þeim lið sem höfðu tekið höndum sam-
an um að ná fram breytingum á fisk-
veiðifarganinu. Það var auðvitað ekki
víðtæk hreyfing hér í landinu um það.
Menn voru afskaplega margátta og
sundraðir og mönnum mútað sitt á
hvað, en yfirstjórnendur í fiskveiði-
málum hafa á því lagi legið alla tíð. En
viðbrögð fólks voru samt ótrúlega góð.
Almenningur var að átta sig á þessu
endemislega hervirki sem unnið hafði
verið á fiskveiðistjórnuninni. Enda
hafði liðsoddi og aðalforystumaður
sjávarútvegsfyrirtækjanna verið svo
til einráður í sjávarútvegsmálum þjóð-
arinnar um langt árabil. Menn sættu
sig ekki lengur við þetta kerfi, þar sem
aðaleign og auðlind þjóðarinnar er
færð á örfárra manna hendur með öllu
því ótrúlega braski og svívirðu sem því
hefur fylgt. Mönnum var farið að
blöskra og blæða í froðu yfir þessari
ráðabreytni. Ég fann að fólk var tilbú-
ið til að losa um gömul flokksbönd og
viðjar sem lagðar hafa verið á það.
Ég fór vestur á Ísafjörð og hélt þar
fund í Stjórnsýsluhúsinu þrettánda
júlí 1998. Ég fékk Matthías Bjarnason,
fyrrverandi sjávarútvegsráðherra
Sjálfstæðisflokksins, sem fundarstjóra
og það mættu nærri þrjú hundruð
manns. Á þessum fjölmenna fundi til-
kynnti ég að ég myndi beita mér fyrir
stofnun pólitísks flokks sem hafi það
að höfuðmarkmiði að hrinda þeirri
skipan fiskveiðimála sem uppi var.
Þarna sagði ég fiskveiðistjórn-
unarkerfinu stríð á hendur.
Á fundinum skýrði ég hugmyndir
mínar um nýtt fiskveiðistjórn-
unarkerfi, þar sem kvóti yrði færður á
fimm árum frá þáverandi handhöfum
og settur á uppboðsleigumarkað. Ég
lagði líka til að bátaflotinn fengi að
veiða óheft innan 30 mílna markanna
til reynslu í tvö ár en togurunum yrði
haldið þar fyrir utan. Markaðsöflin
ættu að ráða þannig að þeir fengju
tækifæri sem sönnuðu sig að því að
færa aflann að landi með minnstum til-
kostnaði og mestum gæðum. Sjáv-
arþorpin fengju visst samkeppn-
isforskot vegna nálægðarinnar við
fiskimiðin.
Fiskveiðistjórnunarkerfið særði
réttlætiskennd þjóðarinnar, hindraði
aðgang nýrra athafnamanna, leiddi til
brottkasts fisks fyrir milljarða árlega
og færði örfáum stórútgerðum yf-
irburði yfir smærri útgerðir. Vestfirð-
ingar þekktu þetta bezt sjálfir og
skildu vel að þetta kerfi væri að tor-
tíma sjávarþorpunum á Vestfjörðum
og í landinu öllu.
Það var einnig vel tekið undir gagn-
rýni mína á forystu Sjálfstæðisflokks-
ins. Ég sagði þeim að gamli Sjálf-
stæðisflokkurinn væri genginn fyrir
ætternisstapann og frjálshyggjuflokk-
ur Hólmsteins tekinn við. Hólm-
steinskan hefði náð heljartökum á
flokknum, þar sem blygðunarlaust
væri skaraður eldur að köku auð-
manna, og að LÍÚ og VSÍ réðu lögum
og lofum í flokknum. Þetta hefði ekki
verið liðið í flokki Ólafs Thors og
Bjarna Ben en breytzt þegar nýir
menn komu til valda í Sjálfstæð-
isflokknum 1986.
Ég er Djúpmaður, Vestfirðingur í
allar ættir, og ákvað að ég skyldi byrja
á Ísafirði. Þar býr mitt fólk. Á Vest-
fjörðum liggja rætur mínar og því
þótti mér eðlilegt að hefja atlöguna í
höfuðstað þeirra. Nokkrum dögum
síðar birti DV skoðanakönnun, þar
sem væntanlegt framboð fékk góðan
byr. Fylgi við áformið var 8,9 prósent,
sem hefði þýtt sex menn kjörna á þing.
Í kosningabaráttunni gekk á ýmsu
og víða heyrðust hrakspár um gengi
Frjálslynda flokksins. Þegar talið
hafði verið upp úr kjörkössum kom
hins vegar í ljós að flokkurinn hafði
náð tveimur mönnum á þing, þvert á
hrakspárnar. Í kosningunum fjórum
árum síðar tvöfaldaði flokkurinn síðan
fylgi sitt.
Bókarkafli Sverrir Hermannsson á að baki langan feril í stjórnmálum, bæði sem ráðherra og þingmaður, fyrst hjá Sjálfstæðis-
flokknum og síðar hjá Frjálslynda flokknum. Hér er gripið niður í frásögn Pálma Jónassonar af upphafi ferils Sverris sem varaþing-
maður á Austurlandi og aðdraganda stofnunar Frjálslynda flokksins.
Örlagaríkum teningum kastað
Sverrir – Skuldaskil sem Pálmi Jónas-
son skráði kemur út hjá AB bókaforlag-
inu. Bókin er 211 bls. að lengd.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Sverrir Hermannsson, Greta Lind og Margrét Sverrisdóttir hlusta á fyrstu tölur í kosningunum 11. apríl 2003.
Sverrir Hermannsson með prjónana á lofti á Álafossdeginum árið 1985.