Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001 3
A
FTUR og aftur kemur
flugvélin fljúgandi yfir
húsþökin og síendurtekið
hverfur hún inn í skýja-
kljúfinn, líkt og í martröð,
sem engin leið er að vakna
af. Aftur og aftur og aftur
sjáum við manninn, sem
situr grandalaus og verður litið upp þegar eld-
hnöttur brýst út úr byggingunni hátt fyrir of-
an hann. Á skjánum eru viðbrögð hans óraun-
verulega hæg; hann virðist undarlega seinn að
taka við sér – rétt eins og við, sem skiljum
vart hvað gerst hefur fyrr en eftir margra
klukkustunda setu við eldbjarmann frá skjá
CNN.
Hryðjuverk eru samsett úr því áþreifanlega
og hinu ímyndaða – úr ofbeldi og pólitískum
táknmyndum. Skotmörkin þennan svarta
septemberdag voru ekki aðeins íkonar í hug-
um Bandaríkjamanna. Þau voru alþjóðleg
tákn um völd þeirra og áhrif – en einnig lesti
þeirra og dygðir. Tvíburaturnar World Trade
Center voru, eins og Manhattaneyja sjálf,
byggingarfræðileg yfirlýsing um hin gríð-
arlegu völd markaðarins og hins alþjóðlega
auðmagns, sem lýtur engum lögmálum nema
sínum eigin. En þeir voru einnig dæmi um
kraftinn og stórhuginn, sem einkennir banda-
ríska menningu. Pentagon er tákn fyrir hern-
aðarmátt Bandaríkjanna – valdið til að deila
og drottna – en einnig fyrir bjargvættinn, sem
er reiðubúinn til að verja lýðræðisleg gildi og
vestræna siðmenningu.
Atburðir þriðjudagsins 11. september hafa
skýrgreint betur en nokkru sinni fyrr þýðingu
Bandaríkjanna fyrir hinn vestræna heim. Við-
brögð margra við fyrstu fréttum af hryðju-
verkaárásinni voru um margt svipuð og við
tíðindum af láti Díönu Spencer, morðunum á
Lennon, Kennedy og King. Allt voru þetta
tákn, sem stóðu fyrir mikilvæg gildi og köll-
uðu fram sterkar tilfinningar s.s. aðdáun, von-
gleði og virðingu. Þegar vegið er að hetjum,
goðsögnum og táknmyndum vestrænnar
menningar finnst okkur að friðhelgi daglegs
lífs hafi verið rofin; helgispjöll hafa verið
framin og við missum fótanna – að minnsta
kosti um stundarsakir. Eftir á að hyggja er
því ekki að undra þótt þessi tákn yrðu fyrir
valinu í mesta níðhöggi, sem reitt hefur verið
menningu og gildum í okkar heimshluta.
Og enn og aftur beinast augu manna að
Mið-Austurlöndum í leit að illvirkjunum. Í
hugum okkar Vesturlandabúa er hinn erki-
týpíski hryðjuverkamaður íslamskur ofsa-
trúarmaður. Þessi ímynd er orðin svo yf-
irþyrmandi og sannfærandi að það tók fólk
langan tíma að trúa því að Oklahoma-tilræðið
hefði verið framið af heimamanni. Það gat
ekki stemmt – hann var einfaldlega ekki rétt-
ur leikari í hlutverkið. Svo virðist sem ekkert
ætli að koma á óvart við hlutverkaskipanina í
þetta sinnið.
En það er ýmislegt annað við þessa mynd,
sem við eigum ekki að venjast.
Það fellur ekki að hinni hefðbundnu svið-
setningu slíkra atburða að sjá hjarta háborgar
Vesturlanda rifið og tætt og skelfingu lostið
fólk á flótta um kunnuglegar götur. Þetta er
fólk sem klæðir sig eins og við og hrópar í ör-
væntingu á tungu sem er okkur töm. Menn-
ingarleg lesblinda hefur hindrað okkur í að
skilja raunveruleika slíkra hörmunga fyrr en
nú. Allt í einu sjáum við í nýju ljósi allar þær
óteljandi myndir, sem fjölmiðlar hafa sýnt
okkur frá Ísrael, Palestínu, Írak, Líbanon,
Síerra Leóne, Erítreu, Bosníu, Serbíu, og frá
svo fjöldamörgum öðrum stöðum, sem við
munum ekki einu sinni lengur hverjir eru. Það
slær okkur í fyrsta sinn. Þetta er raunveru-
legt. Þetta er okkar fólk.
Það eru margir þolendur tengdir þessum
atburðum.
Flestar þjóðir heims eru felmtri slegnar.
Og enn og aftur er hellt olíu á þann eld, sem
lengi hefur kraumað á landamærum ólíkra
menningarheima og trúarbragða. Morðingj-
arnir hafa ekki aðeins myrt þúsundir saklauss
fólks heldur einnig unnið sinni eigin menningu
og þjóðum Mið-Austurlanda gríðarlegt ógagn.
Nokkrar sekúndur af myndbandi, sem sýn-
ir nokkra Palestínumenn og börn veifa fánum
og fagna ódæðunum, virðist staðfesta þann
grun okkar Vesturlandabúa að allir Palest-
ínuarabar séu hryðjuverkamenn. Ekkert tjóir
þótt leiðtogar þeirra lýsi ítrekað harmi sínum
vegna atburðanna. Hófsamir fylgjendur
śslam og fólk, sem á rætur sínar að rekja til
þess heimshluta, verða þannig enn frekar en
áður fyrir óverðskulduðum fordómum. Slík
viðbrögð verða til þess eins að kynda undir
andúð og vaxandi einangrun þessa fólks frá
vestrænum þjóðum og brjóta upp fjölmenn-
ingarleg samfélög. Tortryggni, skilningsleysi
og fordómar dýpka enn frekar gjána, sem
skilur þessa menningarheima að, uns ómögu-
legt gæti reynst að brúa hana.
Það gerist nú æ oftar að sett sé samasem-
merki á milli hryðjuverka og íslam. Þetta hef-
ur leitt til þess að fréttamenn segja gjarnan
frá ,,íslömskum uppreisnarmönnum í löndum
þar sem íslam eru ríkjandi trúarbrögð – en
eiga þá við hryðjuverkamenn, mannræningja
og morðingja. Það er gengið út frá því að
merkimiðinn skiljist án frekari útskýringa.
Staðreyndin er sú að hryðjuverk eiga jafn-
mikið sameiginlegt með íslam og spænski
rannsóknarrétturinn átti með kristinni trú.
Trúin er og verður hins vegar eitt sterkasta
aflið jafnt til góðra og illra verka. Öfgahópar
hafa nýtt sér hana til að brugga göróttan mjöð
úr uppreisn og andstöðu, sem oftar en ekki er
sprottinn úr jarðvegi kúgunar gömlu nýlendu-
veldanna, þjóðerniskenndar og knýjandi fá-
tæktar þeirra landa, sem mynda hinn svokall-
aða ,,þriðja heim“.
Eina vonin, sem hugsanlega leynist í at-
burðum síðustu daga felst í mögulegum við-
brögðum Vesturlanda og alls hins siðaða
heims. Þar liggur tækifæri til að snúa dæminu
við og vinna gegn ómennskunni.
Þar eð spjótin beinast enn og aftur að
hryðjuverkamanninum Osama Bin Laden,
sem hefst við í Afganistan, er von til þess að
menn taki höndum saman um að stöðva það
þjóðarmorð, sem verið er að fremja þar í
landi. Talibanastjórnin, sem skýtur hlífð-
arskildi yfir Bin Laden, heldur fjöldaaftökur á
fótboltavöllum. Konur og karlar eru hengd á
þverslám markanna eða skotin í höfuðið á
teignum. Staða afganskra kvenna er með því
versta, sem þekkist í heiminum og eitt af
hverjum fjórum börnum deyr áður en það
nær fimm ára aldri. Afghanir eru nú á flótta
svo milljónum skiptir og fáir verða til bjargar
eins og nýleg dæmi sanna.
En réttlæti þarf að nást án þess að saklaust
fólk bætist enn í hóp þeirra þúsunda fórn-
arlamba, sem þegar hafa látið lífið á síðustu
dögum. Lánist okkur ekki að hafa mennskuna
að leiðarljósi í þeim athöfnum og orðum, sem
af þessum atburðum leiða, hafa eyðingaröfl
heimsins haft fullan og verðskuldaðan sigur.
(Ó)MENNSK-
AN SIGRAR
RABB
S V A N H I L D U R
K O N R Á Ð S D Ó T T I R
SIGURÐUR NORDAL
VEGAMÓT
Hvorn skal veginn heldur
halda, þann sem leiðir
þangað sem að sléttan
sílgræn faðminn breiðir,
auðveld yfirferðar,
ársæld með og gróða,
eða upp til fjalla,
upp til hamraslóða.
Víst um græna velli,
vaxna blómum fríðum
greiðfær liggur leiðin
laus frá hættu og skriðum.
En eg kemst þar aldrei
ofar en var í fyrstu,
svölun slétta ei veitir
sinni fróðleiksþyrstu.
Fjöllin kýs eg, fjöllin,
fram um urð og kletta,
ofar æ, unz hlýt eg
örmagna að detta,
eða eg má veginn
upp á tindinn finna,
æðsta og efsta markið
óska og vona minna.
Þetta ljóð Sigurðar Nordals (1886–1974) er að finna á minnisblöðum dagsett-
um á hvítasunnudag, 2. júní, árið 1974 en þau eru meðal þess síðasta sem
hann ritaði. Sigurður lést 21. september það ár. Í skýringargrein með ljóðinu
segir meðal annars: „Eg býst við að muna það með vissu, að þetta er ort fyrir
nákvæmlega 70 árum, þegar eg var í 5. bekk, og yrkisefni var ósköp einföld
setning í frönskubókinni, um föður, sem leiddi tvo sonu sína þangað, sem veg-
urinn skiptist í tvennt.“
Kristján
Guðmundsson
opnar sýningu á Kjarvalsstöðum í dag.
Fríða Björk Ingvarsdóttir hitti hann að
máli í tilefni þess og ræddi við hann um
listina og hugmyndirnar á bak við hana en
Kristján segir meðal annars: „Ég hef aldrei
vitað hvað ríkjandi hugmyndafræði er. Ég
hef aldrei getað sett fingurinn á nokkuð
sem heitir „hin almenna hugmyndafræði“.“
José Carreras
heldur tónleika í Laugardalshöll á mánu-
dag. Carreras er meðal frægustu ten-
órsöngvara heims og iðulega nefndur í
sömu mund og Luciano Pavarotti og Plac-
ido Domingo. Hann hefur sungið í öllum
stærstu óperuhúsum heims. Bergþóra Jóns-
dóttir segir frá ferli hans og söng.
Stofnun Sigurðar
Nordals
varð fimmtán ára í gær en hún var stofnuð
á aldarafmæli Sigurðar 14. september
1986. Þröstur Helgason ræddi við Úlfar
Bragason, forstöðumann stofnunarinnar,
um hlutverk og stefnu hennar. Til umræðu
var einkum staða tungunnar og íslenskra
fræða sem Úlfar telur hafa einangrast tals-
vert í íslensku samhengi.
Kvikmyndir
gerðar eftir skáldsögum Jane Austen hafa
verið afar vinsælar undanfarin ár. Þær fjöl-
mörgu kvikmyndir og sjónvarpsþáttasyrp-
ur sem gerðar hafa verið eftir sögum
Austen eru, að sögn Úlfhildar Dagsdóttur,
einstaklega gott dæmi um það hvað slíkar
aðlaganir geta verið ólíkar og tengsl skáld-
sögu og kvikmyndar oft öllu flóknari en
virðist við fyrstu sýn.
FORSÍÐUMYNDIN
er af verki eftir Kristján Guðmundsson er nefnist „Hægar hraðar“ (1984).
Ljósmyndari: Einar Falur Ingólfsson.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
3 6 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI