Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001
S
TOFNUN Sigurðar Nordals
var komið á fót við Háskóla Ís-
lands á aldarafmæli Sigurðar
14. september 1986. Stofnunin
varð því fimmtán ára í gær og
efndi af því tilefni til málþings
um íslensk fræði við aldamót.
Íslensk fræði eru meginum-
fjöllunarefni stofnunarinnar ásamt ís lenskri
menningu. Hún er þó ekki skilgreind sem
rannsóknastöð heldur sem þjónustu- og
fræðslustofnun. Hlutverk hennar er sam-
kvæmt skipulagsskrá að efla hvarvetna í
heiminum rannsóknir og kynningu á íslenskri
menningu að fornu og nýju og tengsl ís-
lenskra og erlendra fræðimanna á því sviði.
Stofnunin er til húsa í fallegu húsi við Þing-
holtsstræti 29 sem Jón Magnússon landshöfð-
ingjaritari, síðar forsætisráðherra, reisti
1899. Þar hitti ég að máli Úlfar Bragason sem
gegnt hefur starfi forstöðumanns stofnunar-
innar frá upphafi. Hann segir húsið ekki
tengt Sigurði Nordal nema óbeint. Pálmi
Pálsson, yfirkennari í Menntaskólanum í
Reykjavík, bjó þar en hann kenndi Sigurði
um skeið og skrifaði meðmælabréf sem Sig-
urður hafði með sér til náms í Kaupmanna-
höfn.
„Húsið kemur og við sögu í skrifum Steph-
ans G. Stephanssonar skálds sem kom þar í
Íslandsheimsókn sinni 1917 meðan Pálmi bjó
þar,“ segir Úlfar, „og það er svolítið skemmti-
legt að Stephan ber sig saman við Pálma sem
hafði ólíkt skáldbóndanum gengið mennta-
veginn. Þykir Stephani hann ekki vera neinn
eftirbátur Pálma þrátt fyrir það. Einnig segir
Halldór Laxness frá því í endurminningabók-
um sínum að hann hafi verið kallaður á fund
Pálma í þetta hús en yfirkennaranum leist
ekki á sérviskulegt málfar nemandans.“
Meira en 1.000 manns læra
íslensku erlendis
Úlfar segir að Stofnun Sigurðar Nordals
hafi svipað hlutverk og erlendar stofnanir á
borð við Svenska Institutet, Goethe-Institut
og Instituto Cervantes, það er að segja að
halda að heiminum íslenskri menningu, rétt
eins og þessar stofnanir kynna menningu
sinna þjóðlanda. Í þessu felst meðal annars að
stofnunin stuðli að samræðum milli fræði-
manna á sviði íslenskra fræða og menningar
vítt og breitt um heiminn og efli íslensku-
kennslu fyrir útlendinga hérlendis sem er-
lendis.
„Sennilega átta ekki margir Íslendingar
sig á því við hversu marga háskóla íslensk
fræði eru stunduð og hversu margir eru að
læra íslensku víða um heiminn. Nýleg könnun
á vegum menntamálaráðuneytisins leiddi í
ljós að á annað þúsund manns eru að læra ís-
lensku við erlenda háskóla á vetri hverjum.
Um fimmtíu nemar hafa sótt íslenskunám-
skeið sem stofnunin hefur staðið fyrir ásamt
heimspekideild Háskólans á sumrin. Á fjórða
tug nema sækja sumarnámskeið sem er hald-
ið við skólann fyrir norræna stúdenta og um
fjörutíu íslenskunámskeið sem efnt er til fyrir
skiptinema í ágúst. Stúdentafjölgunin í ís-
lensku við Háskólann er nú einkum í íslensku
fyrir erlenda stúdenta, að sumu leyti vegna
aukinna samskipta við erlenda háskóla en
vafalaust er þetta líka til merkis um aukinn
áhuga á íslensku erlendis.“
Úlfar segir að of lítið fé hafi verið lagt í
þessa kynningu á íslenskri tungu og menn-
ingu því það sé einhverra hluta vegna trú
manna að einstakar uppákomur hafi meira
auglýsingagildi.
„En þetta stöðuga starf íslenskukennara
víða um heim hefur að mínu mati mun meira
vægi. Kennarar hafa mikla þekkingu á Ís-
landi og íslenskri menningu og margir þeirra
fást við þýðingar á íslenskum bókmenntum
og vinna að ýmis konar kynningu á menningu
okkar, auk kennslunnar. En þetta er hljótlátt
starf sem fer að hluta til fram innan háskóla
og því virðast menn ekki hafa mikla trú á því.
Við reynum að rækja þessi tengsl við út-
lönd sem best við getum en gerum það því
miður af vanefnum þar sem stofnunin hefur
ekki fengið þann stuðning sem vonir stóðu til.
Sem dæmi má nefna að það vinna hundrað
sinnum fleiri að þessum málum á Svenska
Institutet. Þótt Svíar séu fjölmennari en við
held ég að við gætum og ættum að leggja
meira upp úr þessu starfi en við gerum. Það
er líka spurning hvort við ættum ekki að sam-
eina þær stofnanir sem sjá um kynningu á ís-
lenskum fræðum og menningu, bókmenntum,
myndlist og öðrum listgreinum eins og Svíar
hafa gert í Svenska Institutet. Hættan er að
það verði of mikill stofnanabragur á slíku fyr-
irkomulagi en koma má í veg fyrir það með
markvissri stýringu. Þetta hefur gefið góða
raun í Svíþjóð.“
Vantar aukinn fjárstuðning
við sendikennslu
Úlfar segir að mestum tíma starfsmanna
stofnunarinnar sé varið í að hafa umsjón með
íslenskukennslu við erlenda háskóla.
„Fjárstuðningur íslenska ríkisins við þessa
kennslu er ekki mikill en mun þó verða auk-
inn á næstunni þar sem fjármunum hefur ver-
ið varið til íslenskukennslu við Winnipeghá-
skóla og Humboldtháskóla í Berlín í vetur.
Þeim fjármunum sem við höfum fengið hing-
að til hefur verið varið í smálaunaframlag til
sendikennaranna, í bókastyrk til sendikenn-
arastólanna og svo í styrk til að halda árlegan
fund sendikennara. Þessir fundir hafa verið
afar gagnlegir því sendikennararnir eru að
vinna einir hver í sínum skóla en þarna gefst
þeim tækifæri á að ræða fagið sín í milli.
Stofnunin fer einnig með ýmis málefni sem
tengjast sendikennurunum, starfsskilyrðum
þeirra og stöðu, en segja verður eins og er að
hún er ekki allsstaðar góð. Einna best hefur
verið búið að sendikennurum á Norðurlönd-
um en nú hefur sú stefna verið tekin að
minnka framboðið á kennslu Norðurlanda-
mála við háskóla. Við höfum eytt mikilli orku í
að fá stjórnmálamenn til þess að sinna þessu
en þeir vísa á háskólana sem séu sjálfstæðir.
Háskólarnir segja hins vegar að ef þeir eigi
að halda úti kennslu í fögum sem nemendur
hafa ekki mikinn áhuga á þá verði stjórnvöld
að veita fé til þess sérstaklega. Finnar hafa
ákveðið að halda úti kennslu í Norðurlanda-
málum og veitt til þess fé en í Svíþjóð, Dan-
mörku og Noregi hefur verið þrengt að
kennslu þar sem stúdentafjöldinn er ekki tal-
inn nægur.
Við Háskóla Íslands hefur kennsla í Norð-
urlandamálum verið borguð að megninu til af
viðkomandi landi, Danir hafa borgað stöðu
dönskulektors, Svíar stöðu sænskulektors og
svo framvegis. Og þótt þessar þjóðir hafi ekki
gefið annað í skyn en þær muni halda þessum
stuðningi áfram þá er þetta bagalegt því að
viðkomandi kennarar hafa í raun engan form-
legan samning við Háskóla Íslands og heldur
ekki við ríki viðkomandi lands.
Þetta kemur sér líka ákaflega illa fyrir okk-
ur Íslendinga sem greiðum ekki kennslu í ís-
lensku við háskóla á öðrum Norðurlöndum
nema að afar litlu leyti. Við getum ekki gagn-
rýnt aðrar Norðurlandaþjóðir fyrir að leggja
ekki nægilega áherslu á kennslu í íslensku
þegar við leggjum sama sem ekkert fram til
kennslu á öðrum Norðurlandamálum hérlend
is.“
Úlfar á, sem fulltrúi menntamálaráðuneyt-
is, sæti í norrænni nefnd sem vinnur að sam-
starfi um kennslu í norrænum málum við er-
lenda háskóla.
„Á undanförnum árum hefur nefndin beitt
sér æ meir í málefnum kennslu norrænna
mála í Bandaríkjunum. Hefur hún stuðlað að
því að möguleikinn á námi í norrænum málum
sé auglýstur meira en gert hefur verið meðal
ungmenna í Bandaríkjunum. Einnig hefur
nefndin fengið fjárstuðning til menningar-
kynningar í Japan í haust en þar hefur áhugi
á íslenskri og norrænni menningu aukist
verulega á undanförnum árum. Þess má geta
að íslenska er kennd við einn háskóla í Japan
og áhugi á íslenskum fræðum hefur aukist
mjög.“
Samræða um fræðin,
margmiðlunar- og sjálfsnámsefni
Stofnunin hefur aflað upplýsinga um þá
sem fást við íslensk fræði í heiminum, bæði til
þess að geta fylgst með starfi þeirra og miðl-
að upplýsingum til þeirra. Hún hefur einnig
staðið fyrir ráðstefnum og málþingum um ís-
lensk fræði og íslenska menningu. Með þess-
um hætti vill stofnunin stuðla að samræðu
milli þeirra sem fást við rannsóknir á sviði ís-
lenskra fræða um leið og þeim er miðlað til al-
mennings.
Stofnunin hefur haft ýmis önnur verkefni
með höndum, meðal annars hefur hún látið
sér annt um þýðingar á íslenskum bókmennt-
um á önnur tungumál og staðið með Bók-
menntakynningarsjóði að tveimur þýðenda-
þingum. Þýðendur hafa einnig notið
svokallaðra styrkja Snorra Sturlusonar, sem
stofnunin annast, og þeir geta sótt um jafnt
og erlendir fræði menn.
Á vegum stofnunarinnar er einnig unnið að
gerð margmiðlunarefnis í íslensku fyrir byrj-
endur. Er það einkum ætlað erlendum stúd-
entum sem hyggjast nema hér á landi. Þar
eru bæði kenndar undirstöður málsins og
frætt um land og þjóð. Þetta er Evrópuverk-
efni, stutt af Evrópusambandinu, en ráðu-
neytið, Háskólinn, og ýmsir sjóðir hafa einnig
stutt gerð margmiðlunarefnisins. Kennslu-
efninu verður fyrst um sinn dreift á diski.
Þá hafa stofnunin, íslenskuskor Háskólans
og Wisconsinháskóli í Madison í Bandaríkj-
unum hafið samstarf um að vinna sjálfsnáms-
efni í íslensku sem sett verður á Netið. Efnið
verður ætlað stúdentum, fólki í viðskiptum og
ferðamönnum. Ætlunin er að unnt verði að
nota það sem fjarkennsluefni á síðari stigum.
Þetta efni ætti að koma öllum stúdentum,
sem ekki geta notið íslenskukennslu í heima-
löndum sínum, að gagni. Það mun hins vegar
ekki geta komið í staðinn fyrir íslensku-
kennslu sendikennara eða annarra sem
stunda íslenskukennslu erlendis, að sögn Úlf-
ars.
Íslensk einokun á
orðræðu fræðanna?
Erlendis er einkum áhugi á íslenskum mið-
aldabókmenntum og forníslensku meðal
fræðimanna en minni gaumur er gefinn að ís-
lenskum samtímabókmenntum og -máli. Úlf-
ar telur ástæðuna fyrst og fremst þá að flestir
þeir sem leggja fyrir sig íslensk fræði séu
miðaldafræðingar.
„Þetta eru aðallega fræðimenn á sviði bók-
mennta og málfræði sem lagt hafa stund á
rannsóknir á evrópskum miðaldabókmennt-
um og leiðast þannig inn á svið íslenskra
fræða. Þessir fræðimenn líta margir hverjir á
íslenskan sagnaarf sem sinn eigin eða sem
norrænan og skoða hann sem slíkan. Að mínu
mati höfum við Íslendingar lagt of mikla
áherslu á að gera arf okkar íslenskan. Um
leið og við leggjum þjóðernislegt mat á arf
okkar og köllum hann íslenskan en ekki til að
mynda norrænan þá rýrnar áhugi annarra
þjóða á því að kosta til rannsókna á þessu
sviði.
Það skiptir gríðarlega miklu máli að er-
lendir fræðimenn fáist við rannsóknir á bók-
menntum og tungumáli okkar því okkar sjón-
arhorn er takmarkað. Það er ákveðin hætta á
því að íslenskir fræðimenn einoki þetta rann-
sóknarsvið ef við gætum þess ekki að fá til
liðs við okkur erlenda fræðimenn.
Við verðum líka að hafa það í huga að hér er
aðeins einn háskóli starfandi sem fæst við
rannsóknir og kennslu í íslenskum fræðum.
Víðast hvar erlendis eru margir háskólar með
ólíkar áherslur að fást við rannsóknir á ólík-
um sviðum. Þar getur engin einn háskóli ein-
okað orðræðuna í fræðunum en hér á landi
hefur verið viss hneigð til þess í íslenskum
fræðum. Menn hafa gjarnan litið svo á að ís-
lensk sjónarmið séu betri en önnur.
Samræða milli ólíkra sjónarmiða er nauð-
synleg öllum rannsóknum. Og sá er einmitt
tilgangur Stofnunar Sigurðar Nordals, að
efna til samræðu um fræðin. Við viljum stuðla
að framþróun í rannsóknum á íslenskri menn-
ingu og íslenskum bókmenntum. Það hefur til
dæmis orðið mikil þróun í íslensku samfélagi
Stofnun Sigurðar Nordals varð fimmtán ára í gær en
hún hefur það hlutverk að efla hvarvetna í heiminum
rannsóknir og kynningu á íslenskri menningu að
fornu og nýju og tengsl íslenskra og erlendra fræði-
manna á því sviði. ÞRÖSTUR HELGASON ræddi við
Úlfar Bragason, forstöðumann stofnunarinnar, um
verkefni hennar og stefnu í íslenskri menningarpólitík.
Úlfar telur brýnustu verkefnin vera að styrkja stöðu ís-
lenskrar tungu í fjölþjóðlegu samfélagi og tryggja lif-
andi og alþjóðlega samræðu um íslensk fræði.
ÍSLENSK MENNING –
SAMHENGI OG SAMRÆÐA
Morgunblaðið/Þorkell
Úlfar Bragason.