Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001 7
síðan Sigurður Nordal skrifaði sín höfuðverk
og ekki nema eðlilegt að við lítum íslenskar
miðaldabókmenntir og íslenska menningu
öðrum augum en hann. Það væri furðulegt að
halda í öll sjónarmið hans þótt margt af því
sem hann sagði sé enn í fullu gildi.
Hann var að fást við fræðin í allt öðru þjóð-
félagi en nú er á Íslandi. Hann var að fást við
þá miklu breytingu sem varð á íslensku þjóð-
félagi með flutningi fólks úr sveitum í bæi.
Hann var að fást við það hvernig íslensk
menning gæti haldið þræðinum aftur til mið-
alda án þess að daga uppi, hann vildi að sam-
hengi héldist í íslenskri menningu, að það
yrði ekki menningarrof. Ég tel að slík viðhorf
séu eðlileg þótt það sé ef til vill annars konar
rof sem við óttumst nú á dögum.“
Tungan og ræturnar
í fjölþjóðlegu samfélagi
Í gær efndi Stofnun Sigurðar Nordals til
málþings um íslensk fræði við aldamót. Úlfar
telur ákaflega mikilvægt að það fari fram um-
ræða um þetta efni nú.
„Íslenskt þjóðfélag er að breytast mjög.
Það er gríðarleg gróska í menningarstarfi,
miklu meiri en fyrir fimmtán árum þegar
stofnunin var sett á fót. Einnig hefur útlend-
ingum fjölgað mjög hér á landi sem gerir það
að verkum að við hljótum að þurfa að hugsa
um tungumál okkar meir en við höfum þó
gert. Hér hefur verið við lýði ákveðin mál-
stefna sem sumum hefur þótt þröngsýn. Ég
er ekki viss um að hún sé það þótt sumir þeir
sem framfylgja henni séu það ef til vill. En
spurningin er hvort hægt sé að halda úti þess-
ari sömu stefnu nú þegar samfélagið er orðið
fjölþjóðlegra en það hefur nokkru sinni verið.
Í þeim efnum getum við kannski horft til
þeirra Íslendinga sem fluttu vestur um haf í
kringum aldamótin nítjánhundruð. Ég hef
rannsakað viðhorf þeirra til tungumáls. Að
þeirra mati lék engin vafi á því að þeir myndu
aldrei komast vel af í bandarísku og kanad-
ísku þjóðfélagi nema læra ensku. Og það
gekk eftir að þeir sem ekki gerðu það ein-
angruðust. Ég hugsa að sömu lögmál eigi við
hér. Útlendingar sem setjast hér að hljóta að
hafa sömu viðhorf og vilja læra íslenska
tungu og þess vegna eigum við að gera þeim
það kleift með því að efla íslenskukennslu á
öllum stigum skólakerfisins. Ég tel það vera
ákaflega brýnt verkefni.
Hins vegar getum við vitanlega ekki krafist
þess að útlendingar sem setjast hér að afsali
sér sinni menningu, frekar en gerð var krafa
til þess að Íslendingar sem settust að í Vest-
urheimi yrðu Bandaríkjamenn eða Kanada-
menn í húð og hár. Það er í rauninni mjög
mikilvægt að hver og einn einstaklingur sem
hingað flyst haldi í sína menningu. Það skap-
ar gefandi samræðu.
Að mínu mati er þó jafn mikilvægt að Ís-
lendingar haldi í sínar rætur.
Skilningur á því er að minnka, að mér
finnst. Sem lítið dæmi má nefna að ég sótti
veitingastað hér í Reykjavík í vikunni þar
sem íslenska var greinilega ekki fyrsta
tungumál. Þegar ég pantaði borð var það ekki
fyrr en í þriðju tilraun að ég fékk samband við
þjón sem talaði íslensku og þegar á staðinn
var komið talaði aðeins einn þjónanna ís-
lensku. Mér þykir þetta sorglegt.“
Úlfar telur að það þurfi að endurhugsa
menningarstefnu Íslendinga með hliðsjón af
breyttu þjóðfélagi.
„Ég óttast ekki að íslensk tunga sé í hættu
eins og oft er talað um, það hafa þvert á móti
aldrei jafn margir talað íslensku og nú. Við
þurfum hins vegar að gæta að því hvernig við
bregðumst við breyttu umhverfi, bæði hér-
lendis og á alþjóðavísu. Við þurfum til dæmis
að vara okkur á sjónarmiðum eins og þeim að
loka tungumálinu með því að búa til dæmis
ekki nægilega vel að kennslu í íslensku fyrir
útlendinga og grípa sífellt til ensku þegar út-
lendingur reynir að bjarga sér á íslensku.
Okkur ber skylda til þess að halda íslensku
lifandi og halda þar með þræðinum til upp-
runa okkar. Í gegnum tungumálið höfum við
aðgang að bókmenntaarfi okkar sem er ein-
stakur. Við þurfum ekkert að skammast okk-
ar fyrir að halda því fram. Það er engin þjóð-
rembingur. Þetta eru bókmenntir sem fræði
menn og aðrir eru að rannsaka og lesa út um
allan heim.“
Háskólinn verður að halda vöku sinni
Á háskólafundi í fyrravor var samþykkt
ályktun um stefnu Háskóla Íslands í þeim
fræðigreinum er snerta Ísland og Íslendinga
sérstaklega. Í ályktuninni er mælst til þess að
Háskólinn marki sér skýra stefnu í mennta-
og menningarmálum í þessum fræðigreinum.
„Á þessum sviðum eiga Íslendingar að gegna
forystuhlutverki í hinu alþjóðlega vísinda-
samfélagi enda eru þeir betur í stakk búnir en
erlendir fræðimenn til að hafa forystu á
fræðasviðum er tengjast íslenskri menningu í
víðasta skilningi,“ segir í ályktuninni og enn-
fremur: „Háskólanum ber því að leggja sér-
staka rækt við þau svið sem telja má sér-
íslensk.“ Háskólarektor hefur í kjölfar
þessarar ályktunar háskólafundar óskað eftir
því við starfsmenn Háskólans að þeir velti
fyrir sér spurningunni: Íslensk tunga og
menning – hvert er eða á að vera hlutverk
Háskóla Íslands?
„Það þarf kannski að byrja á því að spyrja
hvað sé íslensk menning,“ segir Úlfar. „Ís-
lendingar eru nú af margvíslegri uppruna en
nokkru sinni fyrr og það hlýtur að hafa áhrif á
það hvernig við skilgreinum íslenska menn-
ingu. Um þetta þurfum við að hugsa.
En hlutverk Háskólans er ótvírætt mikið í
vexti og viðgangi íslenskrar menningar. Há-
skóla Íslands var komið á fót meðal annars til
þess að efla íslensk fræði. Fyrsti rektor hans
var einn merkasti fræðimaður Íslendinga á
sviði íslenskra fræða á þeim tíma, Björn M.
Ólsen.
Og það fólst einnig í því ákveðin stefnu-
yfirlýsing að hefja Háskóla Íslands á 17. júní,
afmælisdegi Jóns Sigurðssonar sem var ekki
aðeins sjálfstæðishetja heldur og merkilegur
fræðimaður á sviði íslenskra fræða. Sigurður
Nordal starfaði við skólann um langt árabil
og segja má að á þeim tíma hafi Íslendingar
náð frumkvæði í rannsóknum í íslenskum
fræðum. En svo má segja að við höfum misst
þetta frumkvæði, einkum á sviði fornbók-
mennta.
Að vísu er unnið ákveðið grundvallarstarf í
handritarannsóknum á Árnastofnun og á
þeim grunni standa allir þeir fræðimenn sem
vinna að rannsóknum á þessu sviði.
Hins vegar þykir mér íslenskir fræðimenn
ekki hafa verið nægilega viljugir til þess að
skoða fornbókmenntirnar í ljósi nýrra bók-
menntakenninga. Aðferðafræði okkar hefur-
staðnað.
Í sagnfræðinni hefur verið meiri skriður á
mönnum síðustu þrjátíu ár. Viðhorf innan
Háskólans til íslenskrar sögu eru allt önnur
en þau sem eru við lýði í þjóðfélaginu almennt
og eiga rætur sínar í þjóðernislegu sjónar-
horni fyrri hluta tuttugustu aldar. Spyrja má
hvers vegna ný viðhorf innan Háskólans skili
sér ekki inn í almenna umræðu. Er Háskóli
Íslands kannski of lokaður? Sagnfræðingar
hafa þó verið duglegir að skrifa um hugmynd-
ir sínar á íslensku en viðhorf þeirra virðast
eigi að síður ekki skila sér til almennings.“
Að hugsa á íslensku
Úlfar telur það hafa færst í vöxt síðustu ár
að íslenskir fræðimenn skrifi um fræði sín á
erlendum málum og kenni jafnvel á ensku.
Hann telur það varhugaverða þróun. Það sé
hlutverk fræðimanna við Háskólann að hugsa
og fjalla um fræði sín á íslensku.
„Það er skiljanlegt að fræðimenn hérlendis
vilji skrifa eitthvað af verkum sínum á ensku
til þess að vera í samræðu við hið alþjóðlega
rannsóknarsamfélag. Megináherslan hlýtur
hins vegar að vera sú að fræðimenn við Há-
skóla Íslands hugsi og fjalli um fræði sín á ís-
lensku. Það er beinlínis um líf íslenskrar
tungu að tefla. Ef við hættum að hugsa um
ákveðna hluti á íslensku missir hún smám-
saman hlutverk sitt. Fljótlega verður hún að-
eins til heimilisnota eins og íslenskan varð
meðal Vestur-Íslendinga. Og á endanum
hætta menn alveg að nota hana vegna þess að
það er engin tilgangur með því.
Það vill líka gleymast að því fylgir ákveðinn
ávinningur að hugsa um aðskiljanlegustu
fræðisvið á íslensku. Eins og Ástráður Ey-
steinsson hefur bent á felst ákveðinn úr-
vinnsla í því að hugsa á íslensku um fræði sem
við erum vön að lesa um eða hugsa um á
ensku eða öðrum tungumálum, úrvinnsla sem
jafnvel vekur nýjan skilning á efninu. Vinnan
með tungumálið gerir það að verkum að menn
sjá hlutina í öðru ljósi en þeir eru vanir. Ég
kannast við þetta af eigin reynslu því ég lærði
mín fræði á ensku en hef síðan þurft að
„þýða“ þau á íslensku. Það hefur verið lær-
dómsríkt.“
Enskan ekki eins mikið
heimsmál og menn halda
Mikið hefur verið talað um að hröð og mikil
útbreiðsla ensku í heiminum sé aðalhættan
sem steðji að íslensku sem og öðrum tungum.
Úlfar segir ensku ekki jafn mikið heimsmál
og Íslendingar halda.
„Það er ákveðinn heimóttarskapur að halda
að enska sé töluð í nánast hverju horni heims-
ins. Enska er töluð í Norður-Ameríku, Norð-
ur- Evrópu og í gömlu samveldislöndunum en
í flestum löndum öðrum er hún vart gjald-
geng nema í þröngum hópum. Það þarf ekki
að fara lengra en til Þýskalands til þess að
reka sig á þetta. Íslendingar hafa ekki áttað
sig á þessu og þykir það lélegt af Þjóðverjum
og öðrum Mið- og Suður-Evrópubúum að
kunna ekki ensku. Sjálfir hafa Íslendingar
ekki áttað sig á gildi tungumálaþekkingar.
Við verðum að varast að einangrast innan
hins enska málsvæðis. Það er ekki eins stórt
og Íslendingar halda.“
trhe@mbl.is
M
ADRÍD, háborgin
mikla, er óvenju lifandi
um miðjan ágúst. Eng-
um virðist detta í hug
að nauðsynlegt sé að
sofa. Frá gistiherbergi
við Puerta del Sol er
unnt að fylgjast með
mannlífinu og varla hugsanlegt að festa blund
séu svaladyrnar hafðar opnar. Hávaðinn er
mikill allan sólarhringinn.
Til Madrídar kom ég fyrst fyrir nokkrum ár-
um, þátttakandi í norrænni menningarkynn-
ingu þar og í Barcelona. Ég man vel eftir öllum
þeim fjölda sem sótti bókmenntakynningarn-
ar.
Í einni af stærstu bókabúðunum, Casa del
Libro á Gran Vía, liggja nýjar bækur á sér-
stöku borði. Það kemur ekki á óvart að meðal
metsölubóka eru skáldsögur eftir Eduardo
Mendoza, Antonio Gala og Antonio Munoz
Molina, einnig Portúgalann José Saramago
nóbelskáld.
Gala er mjög þekktur höfundur á Spáni og í
uppáhaldi hjá pressunni. Hann hefur ekki enn
verið þýddur á íslensku en aftur á móti allir
hinir höfundarnir sem vitnar um árvekni ís-
lenskra útgefenda sem ekki er alltaf ástæða til
að skamma.
Meðal ljóðabóka rakst ég á úrval ljóða
skáldsins Francisco Brines sem nýlega hlaut
eftirsótt verðlaun og hefur verið valinn í
spænsku akademíuna.
Fyrsta bindi af þremur í heildarútgáfu, mik-
ið að vöxtum, eftir Gabriel Celaya er komið út.
Ángel Gonzalez sendir frá sér nýja ljóðabók
eftir níu ára þögn og komin er út ný bók eftir
eitt dáðasta skáld Spánar nú, José Hierro (f.
1922).
Í blöðunum mátti lesa um veikindi Hierros
en hann var einmitt að búa sig undir háskóla-
fyrirlestra um ljóðlist sem varð að fresta.
José Hierro er dæmi um skáld sem vex með
aldrinum. Hann var lengi þekktur en ekki mik-
ið hampað. Nú er hann jafnan nefndur fyrstur
þegar telja skal upp helstu núlifandi skáld
Spánar.
Í nýju bókinni yrkir José Hierro um New
York, en um þá borg fjallar ein kunnasta ljóða-
bók spænskumælandi þjóða, Skáld í New York
eftir Federico García Lorca.
Hierro býr ekki yfir því flæði orða sem
García Lorca hafði tök á. Ljóð hans eru hnit-
miðuð og fáguð og sum þeira eilítið hefðbundin
að spænskum hætti. Hann yrkir mikið um nátt-
úruna og sígildar mannlegar tilfinningar. Þetta
eru kliðmjúk ljóð og laða til frekari kynna.
Eins og mörg spænsk skáld fæst Hierro líka
við myndlist og myndskreytir sumar bóka
sinna.
Það er ekki breitt bil milli þeirra José Hierro
og Ángel González. Ljóð þeirra sýna að spænsk
ljóðlist er í góðu jafnvægi. Gabriel Celaya aftur
á móti orti í anda Pablo Neruda, mælsk ljóð og
þjóðfélagsleg. Mikið liggur eftir hann.
García Lorca og skáld af hans kynslóð hrif-
ust af súrrealismanum og ortu í anda hans.
Súrrealisminn hefur sett svip á spænska ljóð-
list og gerir enn í verkum yngri skálda. Á tíma-
bili var þjóðfélagsgagnrýni ofarlega á baugi,
einkum á Francotímanum, en nú er hún fátíð.
Skáldið og útgefandinn Raúl Herrero er af
yngri kynslóð og ljóð hans einkennast stundum
af súrrealískum viðhorfum. Hann er mjög af-
kastamikið ljóðskáld og hefur gefið út íslensk
ljóð á forlagi sínu í Zaragoza. Ég hitti hann í
Madríd og hann sagði mér frá væntanlegri bók
sinni sem verður eins konar „sinfóníetta“ til-
einkuð söngkonunni Björk. Eftir Herrero hef-
ur birst eitt ljóð í Lesbók Morgunblaðsins.
Raúl Herrero hefur líka haldið myndlistar-
sýningar. Þegar ég spurði hann um spænska
myndlist sagði hann tvo myndlistarmenn í önd-
vegi: Tapies og Saura. Það eru hæg heimatökin
að skoða verk þeirra í Safni Soffíu drottningar í
Madríd.
Tapies og Saura eru óneitanlega meðal
meistara samtímalistar. Það er eitthvað ógn-
vekjandi í stórum myndum þeirra sem gæti
bent til áhrifa frá Goya sem vel má kynnast í
Prado, safni í nágrenninu.
Kannski ætlaði Picasso sér eitthvað svipað
þegar hann málaði Guernica, þessa ógn stríðs-
ins sem líka hangir í Safni Soffíu. Myndarinnar
er vandlega gætt enda frægasta málverk
spænskrar listar.
Það er stefnumót við súrrealismann í Safni
Soffíu drottningar núna, verk sem eiga að sýna
hina ljóðrænu hlið súrrealismans. Fullt er af
verkum eftir Dalí og ljóst að enginn náði lengra
en hann. Hnn var sérfræðingur hins yfirskilvit-
lega, draumsins. Sum verka hans eru óhugnað-
ur, til dæmis þau sem spegla borgarastyrjöld-
ina og sama má segja um sjálfs-
fróunarmyndirnar.
Það er einna helst að finna yndisþokka í
myndum Dalís af systur sinni sem sagt er að
hafi verið ein af fáum konum, kannski sú eina,
sem García Lorca varð skotinn í.
Ekki langt frá Dalí blasir sjálft ævintýrið
við, yndislegar myndir Mirós. Í þeim finnum
við léttleikann og lífsgleðina.
Ævintýrið er líka í lífinu sjálfu og umhverf-
inu. Það er stutt lestarferð til Toledo, forn-
frægrar borgar þar sem menning og vísindi
áttu einu sinni sína blómatíma. Ekki síst Márar
og gyðingar settu mark á borgina með lærdómi
sínum og ljóðlist.
Í bókabúðarglugga í gamla gyðingahverfinu
sem er afar sérstætt með sínum þröngu götum
blasir við skáldsaga Antonio Munoz Molina:
Sefarad. Í þessari skáldsögu skrifar Munoz
Molina um spænsku gyðingana, seferídana,
sem voru hraktir frá Spáni fyrir langa löngu.
En þeir voru ekki alveg þurrkaðir út. Mér
skilst að höfundurinn sé meðal þeira sem rekja
ættir sínar til þeirra.
Toledo er borg með smáum og þröngum göt-
um og yfirfull af ferðamönnum. Það er galli að
það sem er merkilegt að skoða, til dæmis hús
málarans El Greco sem bjó og starfaði í Tol-
edo, er opið í takmarkaðan tíma. Kaup-
mennska er áberandi, enda er Toledoskrautið
eftirsótt. Meira að segja þarf að borga sig inn í
dómkirkjuna sem er sú önnur stærsta á Spáni.
En það er vel þess virði.
BÆKUR OG
MANNLÍF Í
MADRÍD
Í hita ágústmánaðar þar sem drykkir og matur virðast
skipta mestu máli má sjá fólk lesa bækur og dagblöð
og bókabúðir sanna að bókaútgáfa hefur ekki lagst
niður. JÓHANN HJÁLMARSSON segir frá rölti í
Madríd og hugleiðir verk spænskra rithöfunda.
Ljósmynd/Ragnheiður Stephensen
Herrero er af yngri kynslóð og ljóð hans ein-
kennast m.a. af súrrealískum viðhorfum.
johj@mbl.is