Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. FEBRÚAR 2002
S
Ú VAR tíð að menn litu á forn-
sögurnar sem sönn fræði, að allt
það væri satt sem þær sögðu um
staði og menn. Þetta virtist
mönnum jafn sjálfsagt og fötin
sem þeir klæddust, engum kom
í hug að það væri á neinn hátt
tíska eða tíðarandi.
Nú um hríð hefur verið almennt viðhorf að
fornsögurnar séu skáldsögur og enginn setur
spurningamerki við það heldur, menn ganga í
þröngum buxum eitt skeiðið og útvíðum annað,
hársíddin hleypur upp og niður, bartar koma og
fara – og núið hefur þennan hæfileika að láta
jafnan eins og ekkert sé.
En mikið sem þetta eru einkennilegar skáld-
sögur, t.d. þetta einkenni þeirra að sömu per-
sónurnar skuli koma fyrir í mörgum sögum og
þá ekki endilega eins, jafnvel allt öðruvísi. Þetta
gildir um auka- jafnt sem aðalpersónur. Við get-
um tekið dæmi af Svani á Svanshóli, móður-
bróður Hallgerðar langbrókar sem er nefndur
til leiks þegar Þjóstólfur, fóstri hennar flýr í
skjólið til hans eftir að hafa banað eiginmanni
Hallgerðar númer eitt. Svanur er fjölkunnugur
og eflir seið sem slær eftirleitarmenn blindu og
leiðir þá í ógöngur og villu.
Í Grettissögu kemur þessi sami Svanur fyrir
og þá sem ósköp venjulegur bóndi sem kemur
sveitungum sínum til hjálpar þegar tekist er á
um hval og brúkar til þess öldungis hefðbundin
meðul ofbeldis.
Eða segjum bræðurnir Höskuldur og Hrútur
sem fara með stór hlutverk í tveimur aðalsög-
um: Njálu og Laxdælu. Í Njálu gengur ekki
hnífurinn á milli þeirra, þeir eru sem einn mað-
ur, aðeins hleypur snurða á þráðinn þegar
Hrútur sér þjófsaugun í bróðurdóttur sinni, en
greiðist jafnharðan úr flækjunni. Höskuldur er
vakinn og sofinn yfir velferð hálfbróður síns,
finnur honum kvonfang og staðfestu og reiðist
fyrir hans hönd ef á hann er hallað.
Í Laxdælu geta þessir tveir ekki talað saman
nema með tveimur hrútshornum, stöðugur
ágreiningur þeirra í milli út af erfðamálum
grær aldrei um heilt, hvað þá að hjónabands-
ráðgjöf komi til greina.
Hjúskaparmál Hrúts eru kapítuli út af fyrir
sig. Í Njálu eins og frægt er slitnaði upp úr
hjónabandi hans og Unnar Marðardóttur af við-
kvæmum orsökum sem leiddu til barnleysis. Í
Laxdælu er hann þríkvæntur og á 26 börn með
tveimur konum, 10 dætur og 16 syni.
Það væri út af fyrir sig fróðlegt ef skáld-
sagnapersónur lytu svo frjálsum lögmálum í nú-
tímaskáldskap; að Bjartur í Sumarhúsum kæmi
kannski fyrir í sögu eftir Guðmund Hagalín sem
aukapersóna í hreppstjóragervi eða Salka
Valka flyttist á mölina í sögu eftir Þórunni Elfu
og flytti ávarp á Kvennafrídaginn. Tómas Jóns-
son gæti þess vegna birst sem efnilegur sprett-
hlaupari í tímabilssögu eftir Einar Kárason.
***
Skáldsaga eða sannfræði, skáldfræði, sann-
saga – formúlan að þessum verkum verður víst
seint fundin og endanlegur sannleiki. Svo sam-
ansúrruð er hún að menn sem hafa helgað sög-
unum alla sína starfsævi komast einatt að önd-
verðum niðurstöðum, það sem einn álítur elstu
söguna sýnir annar fram á að hljóti að vera
yngst, það sem einn telur vísan uppspuna segir
annar vera sannveruleika. Í verki sínu, Ís-
lenskri menningu frá árinu 1940, segir Sigurður
Nordal um Egil Skallagrímsson: „Alveg ótví-
rætt er, að kvæðin þrjú, Höfuðlausn, Sonartor-
rek og Arinbjarnarkviða, eru eftir hann...“
Öldin var ekki öll áður en ekkert þeirra var
með vissu eignað Agli.
***
Við sem göngum inn í heim Njálu, 21 kynslóð
í sjö aldir, hvort sem við nálgumst hana eins og
safn eða göngumst persónum og atburðarás á
hönd, á milli okkar og sögunnar er alltaf þetta
ósýnilega – hugur okkar sjálfra – sá skilningur
sem við leggjum í söguna, hvernig við yrkjum
hana. Þessi endalausi, ósýnilegi hugur sem fyll-
ir í allar eyður og barnar flestar setningar.
En hvað um hugann sem bjó þetta í upphaf-
inu til? Ekki að við ætlum okkur þá dul að finna
höfund Njálu heldur spyrja hvort hægt sé að
endurgera að einhverju leyti tímann sem hann
var ósundurgreinanlegur hluti af. Þessi blindi
punktur sem hinn lifandi fær aldrei litið, en
blasir við þeim sem á eftir koma. Þetta sem allir
voru samdauna, samkolka og kemur ekki í ljós
fyrr en kurlin eru komin til grafar.
Ef við ætluðum í blindni að leita að höfundi
nútímaskáldsögu kæmu strangt til tekið allir
skrifandi Íslendingar til greina útgáfuárið. Í til-
viki Njálu væri það aðeins tiltölulega þröngur
hópur skrifandi manna um og eftir miðja 13.
öld; skrift og læsi hélst einatt í hendur við klerk-
dóm af einhverri gráðu. Sérhæfing skriftlærðs
manns á miðöldum var kannski sambærileg við
sérhæfingu forritara á okkar dögum. Þótt flest-
ir kunni á tölvu, eru þeir væntanlega færri sem
kunna að forrita.
***
Bækur eru búnar til úr bókum, segir mál-
tækið, og hljómar full rúmt á okkar tímum þeg-
ar bækur eru fjöldaframleiddar og sér hvergi í
botn á því bókaflóði sem steypist yfir einn nú-
tímamann. Aftur á móti gegnir öðru um mið-
aldamann.
Hvers konar bækur hefur höfundur Njálu
haft handa á milli? Hann virðist þekkja flest af
því sem samlandar hans hafa skrifað, að öðru
leyti eru það fyrst og fremst guðsorðabækur og
þá að sjálfsögðu efst á blaði heilög Ritning.
Menntaður maður á tíma höfundar Njálu er
gegnsýrður af orði Guðs, þar finnur hann flest-
ar sínar spurningar og svör. Nú á tímum er
guðsorð ekki hátt skrifaður texti og Guð hjálpi
þeim nútímamanni sem væri tekinn upp í
kverinu. Samt fer ekki hjá því að jafnvel með-
aljónin kenni eins og bergmál frá Biblíunni í því
sem ber fyrir í Njálu. Ég tek til dæmis líkindin á
milli Höskuldar Hvítanesgoða og Jósefs Jak-
obssonar í Mósebók. Eins og Höskuldur var
augasteinn Njáls var Jósef augasteinn Jakobs
sem hafði átt hann í elli sinni líkt og Njáll sem
gengur Höskuldi í föður stað aldraður. Og
bræður Jósefs öfunda hann líkt og Njálssynir
taka að öfunda uppeldisbróður sinn. Bæði
bræðrasettin afráða að drepa þann yngsta. Jós-
ef er að binda kornbundin á akri og Höskuldur
tekur sér kornkippu í hönd og fer út að sá.
Njálssynir drepa Höskuld en bræður Jósefs
breyta áforminu á síðustu stundu – enda hefði
Biblían að öðrum kosti ekki orðið öllu lengri –
og selja hann mansali til Egiftalands.
„Þarna kemur draumamaðurinn“ segja
bræður Jósefs í háðsskyni þegar þeir sjá hann
koma, og minnir á setningu Skarphéðins þegar
Njáll spyr hvað þeir hyggist fyrir að fólskuverk-
inu afstöðnu. „Lítt rekjum vér drauma til
flestra hluta...“ hljóðar svarið.
Bræður Jósefs taka kyrtilinn sem faðir
þeirra hafði gefið honum og velta honum upp úr
svínsblóði til að láta líta út eins og eigandinn
hafi verið étinn af villidýrum. Og Hildigunnur,
ekkja Höskuldar, færir Flosa skikkjuna sem
hann hafði gefið Höskuldi, gegndrepa af blóði.
Það er engu líkara en atriðið með Höskuldi
spretti út úr I. Mósebók, 37. kafla. Við lestur
kaflans kemur í hugann setningin: „Höfundur
Njálu var hér“.
***
Þá er það sjálf brennan. Hún er svo vandlega
undirbúin og stærð hennar í sögunni slík að við
hljótum að staldra við: hún rís eins og fjall af
miklu láglendi sem við höfum ferðast eftir fót-
gangandi og nú erum við komin að rótunum.
Brennur eru áberandi í samtíma Njáluhöf-
undar, nærtækust er Flugumýrarbrenna sem
hlýtur að hafa verið á allra vörum, vitund og
undirvitund frá 22. október að telja árið 1253.
Ósjálfrátt hlýtur maður að bera þessar
brennur tvær saman. Brennuna í brúðkaups-
veislunni á Flugumýri í öllu sínu ógeði, vanlíðan
manna og þjáningar í reykjarkófinu og tortím-
andi eldinum; hroðalega útlítandi líkin, brjóstin
ein eftir af konu Gissurar Þorvaldssonar, Gró,
og Ísleifur sonur hans soðinn innan í brynjunni.
Lýsing sem er þeim mun nærgöngulli að höf-
undur hennar, Sturla Þórðarson, var einn af
brúðkaupsgestum og faðir brúðarinnar sem
bjargaðist lifandi.
Og svo Njálsbrenna þar sem menn ræða mál-
in í miðjum klíðum ekki ósvipað og við Áramóta-
brennur í nútímanum, gera beinlínis leikhlé til
að stinga saman nefjum og fara yfir stöðuna líkt
og í handboltanum. Það er ekki fyrr en í bláend-
ann sem menn muna eftir reyknum og taka að
hósta og kenna til undan hitanum.
Og síðan sjálf lík aðalpersónanna með öllu
óskemmd, hafa jafnvel á sér yfirbragð sofandi
barna með hreina samvisku (Njáll).
Og lesanda er ljóst að við erum ekki stödd í
venjulegri brennu, að þetta er köstur af teikn-
um og táknum, yfirfærð merking og táknræn,
eða hvað við viljum kalla það þegar það sem er
undanskilið er mun stærra en hitt sem er sýnt.
***
Og þá er ekki úr vegi að leiða hugann að
þeirri brennu sem beið hvers miðaldamanns:
hreinsunareldinum (Purgatorium).
Dauðinn er miðaldamanni svo miklu nærtæk-
ari en lífið, dauðinn er langur, lífið stutt.
Og það sem gerist þegar miðaldamaður deyr
er þrennt: þeir sem eru algóðir fara rakleiðis til
himna, þeir sem eru alvondir fara lóðbeint til
heljar, en hinum – og þeir eru miklu fleiri – sem
eru hvorki al-góðir né al-vondir þeim er hreins-
unareldurinn helgaður.
Hreinsunareldur er hugtak sem kemur fyrir
strax í hinni fyrstu kristni og sprettur upp úr
þessari risavöxnu eyðu sem verður á milli dauða
og dómsdags í kristinni trú. Hvað á sakborn-
ingur að hafa fyrir stafni í þessu tómarúmi á
meðan hann bíður dóms, bið sem getur varað í
þúsundir ára talið á skala mannanna, dagur ei
meir fyrir Guði.
Hreinsunareldurinn er tækifæri þar sem hinn
látni getur hreinsast af vægari yfirsjónum. En
ekki af sjálfsdáðum, á eigin spýtur eru honum
allar bjargir bannaðar, það erum við sem eftir lif-
um: aðstandendur, ástvinir sem höfum á valdi
okkar að biðja fyrir honum, láta syngja honum
sálumessur, gefa ölmusu í hans nafni.
Því sá sem deyr, honum er ekki þar með öll-
um lokið, þvert á móti, þá fyrst byrjar – ekki
kannski lífið – heldur langt og viðburðaríkt
ferðalag sem seint verður séð fyrir endann á.
Og þar sem hinir eftirlifandi eru gerendur.
Sá sem framkallar þessa mynd algerast og
eftirminnilegast er einmitt samtímamaður
Njáluhöfundar: Dante Alighieri í Gleðileiknum
guðdómlega – gleðileik af því fékk góðan endi:
frá víti um hreinsunareld til Paradísar.
***
„Él mun eitt“ segir Njáll við upphaf brenn-
unnar til huggunar heimilisfólki sínu og „Trúið
þér og því að guð er miskunnsamur og mun
hann oss eigi láta brenna bæði þessa heims og
annars.“ Og það er í hnotskurn hyggja kristn-
innar á miðöldum: lífið, dauðinn og hreinsun-
areldurinn er bara stutt forspil að óendanlegri
sælu eilífðarinnar sem nútímamaðurinn á svo
erfitt með að ímynda sér af því hann hefur fram-
kallað svo mikið af þessari sælu í jarðlífinu – og
eins og málshátturinn segir – „Vei, þeim manni
sem fær óskir sínar uppfylltar“.
Hreinsunareldurinn er nútímamanni innan-
tómt hugtak. Á dögunum kom ég í kirkju í kaþ-
ólsku landi. Þar eins og tíðkast brunnu fjölmörg
kerti fyrir sálum framliðinna. Maður lætur
smámynt í bauk, tekur kerti sem maður tendrar
og stingur upp á þar til gerða prjónagrind þar
sem það logar í fögrum félagsskap annarra
kerta.
En til hliðar var önnur grind og þar týrði á
aðeins einu kerti. Þegar nánar var að gáð mátti
lesa á skildi hvar á stóð letrað: Purgatorium.
Svona fer í syndlausum heimi þar sem syndin
hefur gufað upp: víti er eins og uppurin náma og
hreinsunareldurinn yfirgefið eyðibýli.
Og við treystum því að hinn látni ferðist á
Saga-class í þjónustuíbúðir aldraðra á himnum.
***
Úr því svo er um trúna tökum þá eitthvað
sem er áberandi í okkar samtíma. Til að mynda
kynlífið sem í andránni sem er að líða virðist
fara langt með að fylla upp í sjóndeildarhring-
inn allan.
Á miðöldum er kynlífið alfarið á vegum kirkj-
unnar, sem kann að hljóma undarlega þegar
haft er í huga að vígðum mönnum var forboðið
að stunda kynlíf. Kynlíf var höfuðuppspretta
syndarinnar, þ.e. aðal vegatálminn til himna-
ríkis, einskonar Hvalfjarðargöng til vítis.
Einræktun hefði verið himnasending mið-
aldakirkjunni. En úr því að kirkjan gerir kyn-
lífið að uppsprettu syndarinnar neyðist hún til
að kortleggja allar kynlífsathafnir manna út í
æsar, hún verður sérfræðingur í framhjáhaldi,
hór, kynvillu… – hún verður kynóð. Í kynlífs-
málum er engu líkara en við séum í kallfæri við
miðaldir – að sjálfsögðu með öðrum formerkj-
um – það sem var útmálað í smáatriðum þeim til
viðvörunar er troðið upp á okkur í fjölmiðlum til
æskilegrar eftirbreytni.
En þar sem nú stóð upp á kirkjuna að rekja
fyrir rætur allra kynlífssynda og hjálpa synd-
aranum til réttrar iðrunar, þurfti handbækur
þar sem verknaðurinn var útlistaður í öllum
hugsanlegum smáatriðum og síðan viðurlög við
hverju broti. Skriftafaðirinn var í ekki óáþekkri
stöðu og sá sem vinnur við að hjálpa eiturlyfja-
sjúklingum án þess að hafa nokkra sjálfsþekk-
ingu á efninu; hann þarf að vita allt um sprautur
og inntöku efnisins um nös, munn eða æð.
Til leiðbeiningar hófu fræðimenn innan kirkj-
unnar að útbúa reglusöfn, fyrsta þekkta hand-
bókin er frá lokum 2. aldar og svo koll af kolli,
söfn sem úreltust æ hraðar vegna nýrra laga-
setninga. Skömmu eftir þúsaldamótin fyrstu
tók Burchard biskup af Worms saman reglu-
safn sem deildist í 20 bækur – verk sem var svo
risavaxið að aðeins örfáar dómkirkjur og auð-
ugustu klaustur höfðu tök á að afrita það.
En um miðja 12. öld verður bylting þegar
klerklærður lögfræðingur, Gratian að nafni,
setti saman kennslubók í kirkjurétti sem hann
„Manni kemur í hug eitthvert smádýr, moldvarpa eða broddgöltur, sem liggja dauð á hraðbraut-
inni eftir að umferðin hefur straujað yfir þau.“
E F T I R P É T U R G U N N A R S S O N
„Ugglaust halda Íslendingar lengi enn áfram að leita
að höfundi Njálu og félögum hans í Nafnlausa félag-
inu. En með nokkrum hætti mætti líka kalla þá höf-
unda okkar. Með því að lesa og hugleiða og afrita
Njálu og systur hennar höfum við í leiðinni eignast
þann samnefnara sem gerir okkur að þjóð.“
SAGAN ENDALAUSA