Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2002, Blaðsíða 11

þýska og franska undir annan. Helsti for-
sprakki meginlandsheimspekinnar, Þjóðverj-
inn Edmund Husserl (1859 – 1938), var t.d.
undir miklum áhrifum frá David Hume og
Michael Oakeshott (1900 – 1991), sem ég
hygg að sé merkasti stjórnmálaheimspek-
ingur Englendinga á tuttugustu öld, sótti
einkum innblástur í rit Hegels. Margir af
bestu heimspekingum aldarinnar voru líka
algerlega fyrir utan þessa flokka eða til-
heyrðu báðum jafnt. Hér má til dæmis nefna
Austurríkismennina Ludwig Wittgenstein
(1889–1951) og Karl Popper (1902–1994).
Frá því um miðja tuttugustu öld hafa
Bandaríkin haft afgerandi forystu í flestum
greinum vísinda og fræða og þar er heim-
speki ekki undan skilin. Margir af öflugustu
talsmönnum meginlandshefðarinnar sem nú
eru á dögum starfa fyrir vestan haf svo
„meginlandsheimspeki“ er ekki bundin við
meginland Evrópu. Rökgreiningarheimspeki
hefur heldur aldrei verið bundin við ensku-
mælandi lönd. Áður en nasistar hröktu hugs-
andi menn burt frá Mið-Evrópu var höf-
uðvígi hennar raunar í Vínarborg.
Oft er erfitt að draga mörk milli heim-
speki og annarra fræðigreina. Niels Bohr
(1885 – 1962) er þekktastur fyrir afrek sín á
sviði eðlisfræði. Hann er einn af frumkvöðl-
um skammtafræðinnar. Alan Turing (1912–
1954) er frægastur fyrir uppgötvanir í
stærðfræði og fyrir að vera einn af helstu
upphafsmönnum tölvufræðinnar. Hugmyndir
Bohr um túlkun skammtafræðinnar og það
sem Turing hafði að segja um hugtök eins
og aðferð, hugsun og vit hljóta þó að teljast
með helstu stórtíðindum í heimspekisögu
síðustu aldar. Fjölmarga aðra merka vís-
inda- og lærdómsmenn má nefna sem lögðu
heimspekinni lið þótt þeir störfuðu einnig að
öðrum fræðum. Friedrich von Hayek (1899–
1992) var t.d. hagfræðingur en hefur þó um
hálfrar aldar skeið haft ómæld áhrif á
stjórnmálaheimspeki beggja vegna Atlants-
hafs. Þessum þremenningum er hvorki hægt
að skipa á bekk með meginlands- né rök-
greiningarheimspekingum. Rétt eins og
Popper og Wittgenstein og ótal aðrir eru
þeir utan við svoleiðis flokkun, enda hafa
merkimiðar og stimplar iðulega tollað illa við
hina mestu andans menn.
En er þá engin leið að henda reiður á
heimspeki liðinnar aldar, búa til einhvers
konar flokkunarkerfi til að koma skipulagi á
fjölbreytileikann? Jú, það er til dæmis hægt
að skipta stjórnmálaheimspekingum í frjáls-
hyggjumenn og jafnaðarmenn og fleiri
flokka. Siðfræðingum má t.d. skipta í þá sem
telja að trúarleg rök skipti máli og þá sem
viðurkenna aðeins veraldleg rök. Margir
heimspekingar sem láta að sér kveða á víg-
línum andstæðra skoðana taka afstöðu og þá
er hægt að skipa þeim í sömu flokka og öðru
fólki t.d. fylgismenn og andstæðinga Evr-
ópusamruna, frjálsra fóstureyðinga, hval-
veiða, kvótakerfis eða virkjana á hálendinu.
Heimspekileg hugsun á erindi í umræður um
alla þessa málaflokka (því þeir gefa allir til-
efni til að benda á mótsagnir, fága hugtök,
bera boð milli óskyldra umræðuheima og
andæfa innantómu orðagjálfri) og yfirleitt
taka heimspekingar þátt í þeim til þess að
leggja lóð á aðra vogarskálina.
Svona flokkun á heimspekingum eftir því
hvaða skoðanir þeir aðhyllast verður seint
mjög fræðileg eða nákvæm og ég býst við að
einhverjum finnist hún ómerkilegri en flokk-
un sem tekur mið af því hvers konar rann-
sóknaraðferðir og rökfærslur þeir nota. En
slík flokkun orkar trúlega alltaf jafntvímælis
og sú skipting í meginlands- og rökgreining-
arheimspeki sem stuðst er við í mörgum
kennslubókum í hugmyndasögu. Fyrir þessu
eru margar ástæður. Ein hin mikilvægasta
er, að minni hyggju, að hugmyndaheimurinn
tekur sífelldum breytingum, átakalínur fær-
ast til, hugtök þróast og breytast. Heim-
spekingar bregðast við þessu með því að til-
einka sér ný glímubrögð. Það besta og
merkilegasta í heimspeki hvers tíma verður
til í átökum við hugtakalegar ógöngur, mót-
sagnir og misskilning sem engin leið var að
sjá fyrir og ekki eru neinar fyrirframgefnar
aðferðir til að takast á við. Merkileg heim-
speki er því oftast nær utan við alla flokka
og kerfi sem menn kunna að nefna þegar
hún kemur fram. Hún verður ekki felld und-
ir neina stefnu eða „isma“ fyrr en eftir á.
Sagan er ekki sögð fyrr en eftir hún gerist.
Ær og kýr
nútímamannsins
Á síðasta fjórðungi 20. aldar hljóp tölu-
verður vöxtur í íslenska heimspeki og hér á
landi fjölgar mönnum sem numið hafa slík
fræði nokkuð ört um þessar mundir. Þeir
hafa sótt skóla víða um lönd og hér eru að
verða til ágæt skilyrði fyrir frjóar og and-
gæfar samræður milli ólíkra heimspekihefða.
Hér er líka vaxandi þörf fyrir heimspeki því
almenn menntun er á háu stigi og eins og
fyrr segir þarf hinn fjölbreytti fræðaheimur
nútímans á heimspekingum að halda til að
túlka og tengja og bera boð milli ólíkra um-
ræðuheima, krefja menn svara um hvað þeir
meina og rýna í þankagang þeirra og hug-
takanotkun.
Á hverju ári gefa Mál og menning, Hið ís-
lenska bókmenntafélag, Háskólaútgáfan og
fleiri forlög út heimspekirit á íslensku, bæði
þýdd og frumsamin. Þessi blómlega útgáfa
sýnir svo ekki verður um villst að heim-
spekin er orðin samofin menningu okkar.
Þótt mestur hluti þess sem ritað er um
heimspeki á íslensku tengist siðfræði er
langt því frá að umræðan sé einhæf eða án
tengsla við aðra þætti þjóðlífsins. Hitt er
sönnu nær að íslensk heimspeki tengist ótal
efnum þar sem óvissa er um hvernig best er
að nota hugtök og menn rökræða ólíka sýn á
tilveruna. Sem dæmi um svið þar sem ís-
lenskir heimspekingar hafa látið til sín taka
má nefna: Siðfræði heilbrigðisstétta (Vil-
hjálmur Árnason); Átök um menntastefnu og
skólapólitík (Kristján Kristjánsson); Siðferði
og skyldur starfsstétta (Sigurður Kristins-
son); Jafnrétti kynjanna (Sigríður Þorgeirs-
dóttir); Kvótakerfið og eignarréttur á nátt-
úruauðlindum (Hannes Gissurarson); Um-
hverfismál (Páll Skúlason).
*
Hugmyndir eru ær og kýr nútímamanns-
ins. Hann býr sig ekki undir lífsbaráttuna
með því að eignast jarðnæði og fé á fæti
heldur tryggir afkomu sína með því að afla
sér hugmynda, kunnáttu og menntunar.
Með tæknivæðingu, sérhæfingu og þróun
samfélagsins eykst þörfin fyrir menntun og
agaða fræðilega hugsun. Slík hugsun getur
ekki ævinlega hliðrað sér hjá hugtakalegum
ógöngum, hún verður stundum að brjóta sér
leið í gegnum þær. Hún getur heldur ekki,
a.m.k. ekki alltaf, einangrað sinn hugarheim
frá þeim sem hugsa öðru vísi heldur verður
finna leið til sameiginlegs skilnings. Túlkun,
greining og gagnrýni af heimspekilegum
toga er óaðskiljanlegur hluti af heiðarlegri
þekkingaröflun og opinskárri umræðu. Sam-
félag sem er upplýst, tæknivætt, opið og
„dýnamískt“ þarf því sífellt á heimspeki að
halda – ekki heimspeki sem lætur mönnum í
té klisjur, einfaldar lausnir eða eitthvað
þægilegt til að trúa á heldur heimspeki sem
knýr þá til að efast. Slík heimspeki getur
birst í gervi grafalvarlegra fræða. Hún á líka
ljóðrænan tón og skáldlegt hugarflug.
Stundum tjáir hún sig með ströngum rómi
siðapostulans eða með íbygginni rödd efa-
semdamannsins en hún á það líka til að
koma fram sem glaðhlakkalegt grín og oft er
stríðnistónn í rödd hennar. Svona hefur
þetta verið frá árdögum heimspekinnar í
Grikklandi þar sem Sókrates dró þá sem
gortuðu af yfirburðaþekkingu sundur og
saman í háði, Demókrítos skellihló að hug-
myndum samborgara sinna, Pyrron vefengdi
hvert orð sem sagt var og Platon talaði í
skáldlegum líkingum milli þess sem hann
sagði mönnum til syndanna.
Það fer tæpast hjá því að heimspekin sé
dálítið pirrandi á stundum. Það er ekkert
ákaflega skemmtilegt fyrir þá sem þykjast
vita betur en aðrir þegar eftirmenn
Demokrítosar hlæja að þeim eða einhver
Sókratískur stríðnispúki bendir á mótsögn í
máli þeirra. Það er heldur ekkert gaman að
sitja undir því að rétt sé að nota hugtök á
einhvern annan hátt en manni er tamt. Enn
síður er mönnum skemmt þegar þeim er
sagt að skoðanir þeirra á andstæðingum sín-
um séu byggðar á tómum misskilningi. Ergi-
legast af öllu er þó þegar einhverri heim-
speki, sem maður álítur sjálfur að sé engin
heimspeki heldur bara „heilbrigð skynsemi“,
er andmælt hressilega og hún jafnvel kveðin
algerlega í kútinn.
Stundum hefur íslenskum heimspekingum
tekist nokkuð vel að vera pirrandi á einmitt
þann hátt sem góðir heimspekingar eiga að
vera. Þetta gerði Þorsteinn Gylfason til
dæmis fyrir um það bil tveim áratugum með
ágætum greinum um sálarfræði og fleiri fé-
lagsvísindi. Styttra er síðan Kristján Krist-
jánsson fór skemmtilega í taugarnar á mörg-
um með greinaflokki um póstmódernisma
hér í Lesbókinni. Nútímafólk þarf á svona
hrekkjalómum að halda. Þeir stugga við
svefngöngum vanans.
*
Ef heimspeki nútímans er ruglingsleg þá
er það líklega vegna þess að nútíminn þarf á
heimspeki að halda. Sé hún pirrandi er trú-
legasta skýringin sú að heimspekingarnir
standi sig þokkalega í stykkinu. Falli hún
hins vegar flestum í geð þá finnst mér að
minnsta kosti vert að spyrja hvort hún sé
nokkuð annað en hugsunarlaus kliður og
vaðall í mönnum sem njóta þess að þykjast
gáfaðir með því að bergmála ruglið hver úr
öðrum.
Höfundur er heimspekingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. FEBRÚAR 2002 11
Hvernig stofnar maður þjóðríki,
til dæmis ef maður á jörð á
Suðurlandi eða eyju á
Breiðafirði?
SVAR: Stofnast getur til ríkja með tvenns
konar hætti. Í fyrsta lagi getur verið að land-
svæði sé þegar háð yfirráðum eins eða fleiri
ríkja. Ef svo háttar til getur nýtt ríki aðeins
stofnast á svæðinu með einhvers konar samn-
ingum við það ríki eða þá í kjölfar uppreisnar,
stríðs eða annarra átaka, sem leiða til þess að
íbúar viðkomandi svæðis taka stjórn þess var-
anlega í eigin hendur. Íslenska ríkið varð til
dæmis til á grundvelli sambandslagasamn-
ingsins við Danmörku árið 1918, eins og flest-
um er kunnugt. Önnur ríki hafa orðið til með
meira eða minna vopnuðum átökum. Nýlegt
dæmi um stofnun slíks ríkis er Erítrea sem
var hérað í Eþiópíu allt til ársins 1991.
Oft er þó sjálfstæðisþróun ríkja bæði
grundvölluð á vopnaðri baráttu og síðan beinu
og óbeinu samkomulagi við það ríki sem áður
fór með yfirráð yfir svæðinu. Stofnun sjálf-
stæðs ríkis Palestínumanna hefur til dæmis
mjög verið til umræðu á undanförnum árum
og er ljóst að þar koma bæði við sögu vopnuð
átök og samningar, enda þótt ekki sjái fyrir
endann á þeirri þróun. Mikilvægur þáttur í því
að nýtt ríki geti þrifist í samfélagi þjóðanna er
að það njóti viðurkenningar annarra ríkja og
alþjóðlegra stofnana, en um það atriði er ekki
ástæða til ræða frekar hér.
Í annan stað kann tiltekið svæði að hafa ver-
ið utan yfirráða nokkurs ríkis. Nýtt ríki getur
þá stofnast á svæðinu í kjölfar landnáms (eða
svæðið er fellt undir yfirráð annars ríkis með
töku þess). Þetta á auðvitað aðeins við þegar
svæði er ekki þegar talið vera háð yfirráðum
einhvers ríkis, en auk þess verður svæðið að
vera þess eðlis að unnt sé að gera tilkall til yf-
irráða yfir því (lat. terra nullius). Surtsey varð
til dæmis hluti íslensks yfirráðasvæðis þegar
hún varð til á árunum 1963 til 1967.
Íslenska ríkið á auðvitað rætur sínar í fundi
og landnámi Íslands og stofnun allsherjarríkis
sem almennt er færð til ársins 930. Í fram-
kvæmd hafa þó oft risið vafamál um hvort
unnt væri að nema landsvæði og færa þau
undir yfirráð ríkja. Á dögum landafundanna
litu ríki Evrópu til dæmis þannig á að lönd
nýja heimsins væru ónumin og unnt væri að
gera tilkall til yfirráða yfir þeim, enda þótt á
þessum svæðum væru þegar fyrir hendi sam-
félög manna sem fullnægðu í ýmsum tilvikum
samkvæmt góðum rökum skilyrðum til að telj-
ast ríki.
Á seinni tímum hafa vaknað upp spurningar
um ýmis lítt byggð eða óbyggð svæði. Norð-
menn gerðu til dæmis tilkall til austurhluta
Grænlands á fyrri hluta þessarar aldar og var
deila Dana og Norðmanna leidd til lykta fyrir
Alþjóðadómstólnum í Haag. Íslendingar við-
urkenndu ekki endanlega yfirráð Norðmanna
yfir Jan Mayen fyrr með samningum árið
1981. Sérstæðasta dæmið um stofnun ríkis er
eflaust svokallað Sjóland (e. Sealand) sem
stofnað var árið 1967 á tilbúnu varnarmann-
virki á Ermarsundi skammt utan landhelgi
Stóra-Bretlands. Þótt Sjóland sé áhugavert
frá fræðilegu sjónarmiði (meðal annars með
hliðsjón af því hvort unnt sé að stofna ríki á
manngerðu landsvæði) hefur það takmarkaða
raunhæfa þýðingu þar sem það hefur ekki
hlotið viðurkenningu neins annars ríkis svo
kunnugt sé.
Ýmis vafamál eru einnig fyrir hendi um
endimörk ríkisyfirráða, til dæmis um yfirráð
yfir heimskautunum og geimnum svo eitthvað
sé nefnt. Hafa ber í huga að ekki eru öll svæði,
sem eru utan yfirráða
ríkja, þess eðlis að unnt
sé að gera tilkall til yf-
irráða yfir þeim. Þannig
er til dæmis talið að ekki
sé heimilt að kalla til yf-
irráða yfir úthöfunum
heldur eigi öll ríki þar
jafnan rétt (lat. res
communis).
Af framangreindu má
draga þá ályktun að
stofnun ríkis á eyju á
Breiðafirði eða jörð á
Suðurlandi er veruleg-
um erfiðleikum bundin.
Þessi svæði eru þegar
undir yfirráðum ís-
lenska ríkisins og er
ekki líklegt að þeim yrði
afsalað eða stofnun ríkja
á þeim samþykkt með
neinum hætti. Engin
þjóðaréttarleg rök
myndu heldur styðja
kröfur um að svæði sem
þessi yrðu að fullvalda ríkjum. Jafnvel þótt
einhverjum aðilum tækist að ná virkri stjórn á
þess konar svæðum án samþykkis íslenska
ríkisins er því mjög ólíklegt að þeir myndu
njóta viðurkenningar annarra sem ríki í sam-
félagi þjóðanna.
Skúli Magnússon, lektor við lagadeild HÍ.
Eru öll orð sem við notum
venjulega í okkar máli til
á táknmáli?
SVAR: Þegar tvö tungumál eru borin sam-
an er alltaf munur til staðar; hljóðkerfið er
ólíkt, beygingakerfið og setningafræðin sömu-
leiðis. Þetta á líka við þegar kemur að orða-
forða tveggja mála. Hann er aldrei nákvæm-
lega eins. Til dæmis er ekki til orð á ensku sem
þýðir nákvæmlega það sama og íslenska sögn-
in nenna. Hins vegar er hægt að koma sömu
merkingu til skila og þá með orðasamböndum,
útskýringum eða öðrum aðferðum.
Í íslensku eru fjölmörg orð til um mismun-
andi snjókomu en hins vegar má gera ráð fyrir
því að orð um snjó séu ekki mörg til að mynda
á arabísku. Hið sama gildir um táknmál. Í ís-
lensku táknmáli eru ekki mörg tákn fyrir tón-
list, hljóðfæri, hljóm eða tónfall. Orðaforði
málsamfélags ræðst af umhverfinu sem það
hrærist í og þeim umfjöllunarefnum sem upp
koma.
Af þessu leiðir að svarið við spurningunni er
nei, ekki eru öll orð sem við notum venjulega í
okkar máli til á táknmáli. Það eru heldur ekki
til orð á íslensku fyrir öll tákn sem eru til á ís-
lensku táknmáli. Samt sem áður duga bæði
málin vel til að tala um hvaðeina, hvort sem er
einfalda hluti eða flókna, heimspeki eða veð-
urfar.
Svandís Svavarsdóttir táknmálsfræðingur.
HVERNIG STOFNAR
MAÐUR ÞJÓÐRÍKI?
Í vikunni sem er að líða leitaði Vísindavefurinn
meðal annars svara við því hvers vegna þvotta-
bretti myndast á malarvegum, hvers vegna gyðingar eru með kollhúfur,
hvaða hlutverki kvarkar gegna í eiginleikum efnis og hvort karlmenn
geti komist í kynni við fullnægingar kvenna.
VÍSINDI
Sveinn Björnsson forseti og fleiri á Þingvöllum 17. júní 1944 þar sem
Gísli Sveinsson tilkynnti að lýðveldið Ísland hefði litið dagsins ljós.
Morgunblaðið/Jón Sen