Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2002, Blaðsíða 14

S
ÝNINGIN Byggt yfir hugsjónir
er samsett úr skipulagsupp-
dráttum, ljósmyndum – göml-
um og nýjum – blaðagreinum
frá þeim tíma er Breiðholts-
hverfin voru að rísa, líkönum er
gerð voru af hverfunum og
ýmsum öðrum fróðleik er teng-
ist þessu merkilega efni úr samtímasögu okkar
Íslendinga.
Ágústa hóf undirbúning að sýningunni fyrir
tveimur árum en áhugi hennar á sögu skipu-
lagsmála í borginni nær lengra aftur því hún
skrifaði BA-ritgerð sína í sagnfræði um fjöl-
býlishús í Reykjavík. Hún ólst sjálf upp í Ár-
bænum og segist alltaf hafa hlýjar taugar til
þess hverfis. „Árbær og Neðra-Breiðholt voru
fyrstu raunverulegu úthverfi Reykjavíkur-
borgar sem skipulögð voru eftir hugmynda-
fræði aðalskipulagsins. Hverfi af þessari gerð
eru stundum kölluð svefnhverfi því íbúarnir
sækja atvinnu annað. Hverfin eru tengd við
borgarkjarnann með hraðbrautum og á milli
þeirra liggja græn, opin svæði,“ segir Ágústa.
Þrjú sjálfstæð hverfi
„Þó að stundum sé talað um Breiðholtið sem
eina heild verður að líta til þess þegar rætt er
um skipulag hverfisins að hér er í raun um þrjú
sjálfstæð hverfi að ræða. Breiðholt I – Neðra-
Breiðholt, Breiðholt II – Seljahverfið – og
Breiðholt III – Efra-Breiðholt, “ segir Ágústa.
„Breiðholtshverfin þrjú eru fyrir margra
hluta sakir merkileg hverfi. Þau voru árið 1999
fjölmennasta hverfi Reykjavíkurborgar með
22.030 íbúa sem bjuggu þar í 7.611 íbúðum. Þar
af eru 1.957 einbýlishús og eru þau hvergi fleiri
í einu hverfi, næstflest í Grafarvogi 1.747.
Íbúðir í fjölbýli eru líka flestar í Breiðholti,
5.317, á meðan þær eru 3.084 í Vesturbæ þar
sem þær eru næstflestar. 18% af íbúðarhús-
næði í borginni var í Breiðholti árið 1999.
Breiðholtið er í hugum margra nátengt
miklum framkvæmdum á vegum hins opinbera
til lausnar á húsnæðisvanda láglaunafólks í
Reykjavík á 7. og 8. áratugnum. 1965 var sett á
fót svokölluð framkvæmdanefnd byggingar-
áætlunar sem hafði það hlutverk að byggja
húsnæði sem selja átti láglaunafólki á góðu
verði með hagstæðum lánum. Þessar íbúðir
eru allar staðsettar í Breiðholti. Í Breiðholti
eru 1.786 íbúðir sem reistar voru með opinber-
um stuðningi eða 23,4% af heildarfjölda íbúða í
hverfinu en þar sem um var að ræða stærsta
átak ríkisvaldsins og Reykjavíkurborgar í hús-
næðismálum fram að því fengu þær mun meiri
athygli en það húsnæði sem reist var á almenn-
um markaði. Þó að flestir væru sammála því að
húsnæðisvandi láglaunafólks væri verkefni
sem hið opinbera ætti að leysa þá spunnust
samt miklar deilur á síðum dagblaða og jafnvel
inni á Alþingi um hús þar.“
Breiðholt I, Neðra-Breiðholt
„Breiðholt I er skipulagt þannig að þær
þrjár mismunandi húsgerðir sem í hverfinu
eru eru aðgreindar með safnbrautum. Raðhús
á móti vestri, einbýlishús á móti norðri og fjöl-
býlishús uppi á hásléttunni. Var þetta skipu-
lagt með það í huga að sem allra flestir gætu
notið útsýnis úr íbúðum sínum. Miðað var við
að frá efri hæð raðhúsanna væri ávallt útsýni
yfir næsta hús fyrir neðan og út yfir Foss-
vogsdal og Kópavog. Raðhúsabyggðin er all-
þétt og húsin keimlík enda skipulagsskilmálar
strangir. Einbýlishúsin standa við botnlanga-
götur á nokkuð stórum lóðum. Einbýlishúsa-
hverfið er ekki tengt með umferðargötum við
byggðina uppi á holtinu, sem gerir það nokkuð
einangrað og enginn gegnumakstur er um
hverfið.
Skipulag fjölbýlishúsahverfisins í Breiðholti
I var algjört nýmæli á Íslandi, þar sem hver
blokk myndar U utan um garð sem snýr að
opnu svæði sem allar blokkirnar 22 deila. Þar
er að finna leiksvæði, skóla, dagheimili og
verslun, bílaumferð á aðeins aðgang úr vestri
og þá að bílastæðum við þjónustustofnanir. Að-
koma að bílastæðum fyrir íbúa blokkanna er
um stuttar götur á jaðri fjölbýlishúsabyggð-
arinnar. Þetta var nýbreytni sem átti að auka
öryggi gangandi vegfarenda.“
Breiðholt III, Efra-Breiðholt
„Þetta hverfi var utan þess svæðis sem áætl-
að var að byggja á samkvæmt tillögum í að-
alskipulagi og höfðu áætlanir miðað að því að í
fjarlægri framtíð risi þar um 5.000 manna
byggð. Framkvæmdanefnd byggingaráætlun-
ar sóttist eftir byggingarlandi undir næstu
áfanga og fór fram á að fá að skipuleggja svæð-
ið sjálf, ákveðið var að afhenda henni svæðið
uppi á Breiðholtshvarfinu, umhverfis Sauð-
hólsmýrina. Starfsmenn nefndarinnar, arki-
tektarnir Geirharður Þorsteinsson og Hró-
bjartur Hróbjartsson, voru fengnir til verksins
og lagði nefndin áherslu á að hægt væri að
koma við stórvirkum vinnuvélum og fjölda-
framleiðslu við byggingu húsanna.
Þeir Geirharður og Hróbjartur lögðu til mun
þéttari byggð en gert var ráð fyrir í aðalskipu-
lagi, með allt að 12.000 íbúum. Til að ná þessum
þéttleika var lagt til að stór hluti íbúða í hverf-
inu væri í fjölbýli, niðurstaðan varð að 82%
íbúða eru í fjölbýlishúsum. Þéttleikinn átti að
auka á átthagatilfinningu sem var eitt af því
sem skipulagshöfundarnir lögðu áherslu á að
ná fram.
Reynslan í Breiðholti I hafði kennt fram-
kvæmdanefndinni að dýrt var að byggja U
laga hús og frábað hún því strax í upphafi allar
slíkar æfingar. Það hafði einnig komið í ljós að
einn dýrasti þátturinn í hverju húsi voru gafl-
arnir og því var lögð áhersla á að hafa sem
fæsta gafla í hverfinu. Varð það niðurstaða
arkitekta og skipulagshöfunda að hanna lang-
ar blokkir sem væru algjörlega án uppbrota.
Módernistar höfðu lengi hrifist fyrir hinni
löngu óbrotnu línu og nú fékkst tækifæri til að
byggja hús sem náði samfellt í 300 metra frá
austri til vesturs og stendur við hvorki meira
né minna en þrjár götur og telur 20 stiga-
ganga. Hlaut blokkin langa gælunafnið
„Langavitleysa“. Að sögn Geirharðs var einn
kosturinn við að hafa húsið svona langt og án
undirgangna að það stýri umferð gangandi
vegfarenda út úr hverfinu, sérstaklega vonuðu
skipuleggjendurnir að húsið beindi umferð
gangandi skólabarna að ákveðinni gangbraut.
Löng hús má finna víðar en í Breiðholti og hafa
þau sjaldan þótt koma vel út. Þau þykja skera
hverfi í sundur og virka líkt og gjár í landslagi,
verða hindrun gangandi vegfarendum og loka
á útsýni.“
Breiðholt II, Seljahverfi
„Þegar ákveðið var að hefja byggingu Breið-
holts II, Seljahverfis, höfðu forsendur fyrir
byggð á svæðinu breyst, því áður var gert ráð
fyrir að þar risu eingöngu einbýlis- og raðhús
en vegna krafna frá litlum byggingarverktök-
um var ákveðið að reisa þar hverfi lágra og lít-
illa fjölbýlishúsa sem minni fyritæki réðu við
að reisa, ólíkt stórbyggingunum í Efra-Breið-
holti. Var fjölbýlishúsabyggðinni valinn staður
efst á Fálkhól sem áður hafði verið talinn
óbyggilegur sökum hæðar yfir sjávarmáli.
Aðalskipuleggjendur Seljahverfisins voru
arkitektarnir Guðrún Jónsdóttir og Knútur
Jeppesen. Þau skipulögðu blandað hverfi fjöl-
býlis- og raðhúsa sem féll vel að landslaginu og
húsin vörpuðu sem minnstum skugga. Þau
skipuðu húsunum í þyrpingar sem hver um sig
myndaði skjólgott útirými þar sem kröfum um
aðgang að garði fyrir hverja og eina íbúð var
mætt að einhverju leyti. Sérkenni húsanna
samkvæmt skipulaginu átti að vera bratt, ein-
halla þak. Þetta sögðu þau geta boðið marg-
víslega möguleika á nýtingu. Þar sem áherslan
var á að hafa íbúðir af mimunandi stærðum í
hverjum stigagangi héldu þau að byggingar-
verktakar kæmu til með að sjá þetta sem tæki-
færi. En svo var ekki, eftir að skipulagið hafði
hlotið formlegt samþykki og hefjast átti handa
við lóðaúthlutun kom í ljós að byggingarverk-
takar settu sig upp á móti skilmálunum og
töldu sig ekki geta byggt hús samkvæmt þeim.
Borgaryfirvöld ákváðu að taka tillit til þessa og
gáfu verktökunum leyfi til að hafa húsin öðru-
vísi en ráð var fyrir gert. Þau hafa þó öll ein-
halla þök en yfirleitt ekki eins brött og ætlunin
var. Hæð húsanna varð einnig meiri en ráð var
fyrir gert í skipulaginu og sú hugsun að húsin
mynduðu líkt og hettu á Fálkhólnum fór út um
þúfur.
Eitt sinn þegar Guðrún var beðin að skýra
skipulagið á Fálkhólnum líkti hún því við rós
og hefur það fest við hverfið, sumir héldu jafn-
vel að eina hugmyndin á bak við röðun húsanna
hefði verið að það liti út eins og rós úr lofti.
Í upphafi skipulagsins var ákveðið að mið-
hverfi þess skyldi vera í dalverpinu sem skiptir
því í tvo hluta og litu höfundarnir til Þingholt-
anna hvað varðaði fyrirmyndir um þéttleika og
umferðarkerfi.
Nokkrar athyglisverðar tilraunir voru gerð-
ar af hálfu skipulagshöfunda til að fá tilvonandi
íbúa til að taka þátt í mótun skipulagsins. Við
Kögursel, Kambasel, Hálsasel og Heiðarsel er
að finna svo kallaða tilraunareiti. Þar er ein-
býlishúsum komið fyrir í þéttum þyrpingum,
með sameiginlegu leiksvæði á milli húsa auk
þess sem hvert hús á sína einkalóð. Íbúarnir
fengu að vera með í ráðum, ekki verður annað
sagt en vel hafi tekist til og þó að húsin standi
þétt eru þetta vinalegar götur sem leiða hug-
ann til gömlu hverfanna í miðborginni.
Mörgum sem fara um Seljahverfi finnst sem
það hljóti að vera skipulagt af mörgum mis-
munandi höfundum sem hafi ólíka sýn á um-
hverfið en staðreyndin er sú að allt hverfið er
skipulagt af sömu arkitektum sem reyndu að
ná fram fjölbreytni og skapa aðstæður fyrir
margar gerðir af íbúðarhúsnæði. Í hverfinu má
finna allt frá pínulitlum fjölbýlishúsaíbúðum
upp í einhver stærstu einbýlishús í Reykjavík.
Hugsunin á bak við þessa fjölbreytni var að all-
ir ættu að geta fundið eitthvað við sitt hæfi svo
fjölskyldur þyrftu ekki að flytja úr hverfinu
þótt þær stækkuðu. Nú er þar jafnvel að finna
íbúðir ætlaðar eldriborgurum og elli- og hjúkr-
unarheimilið Seljahlíð.“
Í Listasafni Reykjavíkur í Hafnarhúsinu verður opnuð í
dag sýningin „Byggt yfir hugsjónir, Breiðholt frá hug-
mynd að veruleika“. Sýningarstjóri er Ágústa
Kristjánsdóttir og reifar hún hér byggingarsögu
hverfisins og skipulagshugmyndir.
Efri mynd: „Langavitleysa“ í byggingu. Neðri mynd: Fjölbýlishús í Fellahverfi.
SKIPULAGSSAGA
BREIÐHOLTS-
HVERFANNA
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. FEBRÚAR 2002
l i s t a s a f n k ó p a v o g s
gerðarsafn, hamraborg 4 , kópavogi
9 . febrúar–3. mars 2002
opnunartímar:
þriðjudagur–sunnudagur kl . 11–17
leiðsögn:
guðbjörg kristjánsdóttir , forstöðumaður
fimmtudagur, laugardagur
og sunnudagur kl . 15
aðgangur ókeypis
www.carnegieartaward.com