Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002
NÝLEGA kom út bók með
bandarískum flökku- og þjóðsög-
um sem bandaríska skáldkonan
Zora Neale Hurston safnaði sam-
an. Hurston er best þekkt fyrir
skálskap sinn,
en hafði einn-
ig mikinn
áhuga á
menningu og
uppruna
bandarískra
blökkumanna
og ferðaðist
um landið og
safnaði sög-
um þeirra.
Nýlega upp-
götvuðust gögn úr fórum Hurst-
on þar sem hún hafði skrásett
fjölda þjóðsagna og greint í 15
flokka. Hefur safnið nú verið
gefið út undir heitinu Every
Tounge Got to Confess: Negro
Folk-Tales form the Gulf States,
en ritstjórn þess annaðist Carla
Kaplan.
Zora Neale Hurston lést árið
1960. Hún fæddist árið 1891 í
bænum Eatonville í Flórída, sem
var nokkurs konar sjálfstjórn-
arsvæði blökkumanna. Hún var
meðal fyrstu bandarísku blökku-
kvennanna til að stíga fram á rit-
völlinn en í skáldskap sínum
miðlar hún reynslu og tungutaki
bandarísks blökkufólks. Skáld-
sagan Their Eyes Were Watch-
ing God er frægasta verk Hurst-
on. Á ritferli sínum gaf hún út
tvö þjóðsagnasöfn, Mules and
Men og Tell My Horse.
Miðríkjasálin bandaríska
RICHARD Ford sendi á dög-
unum frá sér smásagnasafnið A
Multitude of Sins (Syndaflóð).
Sögur safnsins eru tíu talsins og
fjalla um hversdagslegar per-
sónur í miðríkjum Bandaríkj-
anna og uppákomur í þeirra lífi
sem lúta að ást, samlífi og tilfinn-
ingum. Skáldsagan hefur hlotið
mjög góða dóma gagnrýnenda
en höfundurinn þykir almennt í
skrifum sínum veita einstaka sýn
inn í innra líf og hversdagslega
tilveru hins dæmigerða mið-
ríkjabúa Bandaríkjanna.
Richard Ford er fæddur í
Mississippi-fylki í Bandaríkj-
unum og hefur á ferli sínum sent
frá sér fimm skáldsögur og tvö
smásagnasöfn. Hann hlaut Pul-
izer-verðlaunin og PEN/
Faulkner-verðlaunin árið 1996
fyrir skáldsöguna Independence
Day en það var í fyrsta sinn sem
þessi virtu bókmenntaverðlaun
hafa runnið til eins og sama
verksins.
Tilnefningar streyma inn
BÓKMENNTAVERÐLAUN
bandarískra bókmennta-
gagnrýnenda, National Book
Critics Circle Award, tilkynntu
nýlega um tilnefningar sínar fyr-
ir árið 2001. Í flokki skáldverka
hlutu fimm höfundar tilnefn-
ingar, þ.e. Jonathan Franzen
fyrir The Corrections, Alice
Munro fyrir Hateship, Friends-
hip, Courtship, Loveship, Mar-
riage: Stories, Ann Patchett fyr-
ir Bel Canto, W.G. Sebald fyrir
Austerlitz og Colson Whitehead
fyrir John Henry Days. Í flokki
ljóðlistar var Louise Glück til-
nefnd fyrir The Seven Ages, Al-
bert Goldbarth fyrir Saving Li-
ves, Bob Hicok fyrir Animal
Soul, Jane Hirshfield fyrir Given
Sugar, Given Salt og Czeslaw
Milos fyrir A Treatise on Poetry.
Verðalaunastofnunin, sem kom-
ið var á fót árið 1974, tilnefnir
einnig fimm verk í flokki bóka
almenns efnis, ævisagna og bók-
menntafræða.
ERLENDAR
BÆKUR
Þjóðsagnasafn
uppgötvast
Zora Neale
Hurston
IKristján Karlsson skáld fór ungur til mennta tilBandaríkjanna. Það var á stríðsárunum. Sjálfsagt
hefur það þótt stórmerkilegt á þeim tíma, að ungur
námsmaður skyldi leggja í slíka langferð til náms.
Fram að þeim tíma hafði Kaupmannahöfn verið sá
staður sem flestir sóttu framhaldsmenntun sína til,
en Noregur, Svíþjóð og Þýskaland sóttu einnig á. Það
var í New York-borg sem Kristján hóf skáldferil sinn,
þar orti hann ljóð og skrifaði sögur sem hann seldi í
bókmenntarit.
II Í dag er öldin önnur, og það virðist hægðarleikurfyrir hvern þann sem hefur löngun til, að sækja
framhaldsnám, nánast hvert sem er. Þótt Norður-
löndin og Bandaríkin séu þeir staðir sem flestir
sækja, leita aðrir á lítt þekktari staði, bæði í Evrópu
og utan hennar. Það er nú orðið ærið langt síðan það
þóttu miklar fréttir að fólk fór til Kína til framhalds-
náms. Hvað ætli margir Íslendingar séu við nám
þar nú?
IIIÁ föstudag birtist auglýsing í Morgunblaðinufrá Listaháskóla Íslands, með tilkynning um
umsóknarfrest til náms í skólanum. Stofnun
Listaháskóla Íslands markaði tímamót í íslensku
menningarlífi, fáum blandast sennilega hugur um
það. Hins vegar hafa margir viðrað þá skoðun sína
að meginstyrkur menningarlífs okkar hafi verið sá,
hve íslenskir listamenn hafa sótt framhaldsmenntun
sína víða. Það hefur verið bent á að þetta hafi gætt
menningarlífið víðsýni og fjölbreytileika. Því hafi ís-
lenskt menningarlíf verið sem osmósa, þar sem
straumar og stefnur hafi flætt inn og skapað mikla
gerjun og grósku.
IV Það má velta því fyrir sér hvort þetta hafi ein-göngu verið til góðs, og hvort einhverja van-
kanta megi rekja til þessarar löngu hefðar. Það hefur
verið sagt íslenskum arkitektúr til hnjóðs að vegna
þess hve víða arkitektar hafa sótt nám sitt, hafi hann
verið sundurleitur í meira lagi, og að byggðir Íslands
séu samsafn ólíkra stíltegunda og formbrigða, þar
sem öllu ægi saman, og lítið fari fyrir þeim fagur-
fræðilega heildarsvip sem einkennir fegurstu borgir
og bæi erlendis.
VHugmyndin um að á Íslandi þurfi að vera sköp-uð íslensk list hefur lengi verið á sveimi. Hvað í
þeirri hugmynd felst hefur ekki alltaf verið ljóst; – þar
hafa bærst skoðanir jafnt þeirra sem setja fram kröfu
um að íslensk list sé þjóðleg, sem og hinna sem telja
að öll list sköpuð á Íslandi sé íslensk list. Óravegur
getur verið á milli þessara sjónarmiða. Hugmyndin
um þjóðlega list hlýtur að stangast á við kröfuna um
að hér ríki fjölbreytni og margbreytileiki í listsköpun.
VIKristján Karlsson átti kost á því að dvelja íBandaríkjunum á mótunarárum sínum. Hall-
dór Laxness fékk líka tækifæri til að nema hjá Bene-
diktsmunkum í Lúxemborg og erfitt er að ímynda sér
hvernig list þeirra Páls Ísólfssonar og Jóns Leifs hefði
þróast, hefðu þeir ekki átt kost á því að stunda tón-
listarnám í Leipzig þar sem þeir kynntust helstu
straumum og stefnum líðandi stundar. Tækifæri list-
nema til að stunda nám erlendis verða sennilega
mörg um ókomnar stundir. Það verður þó spennandi
að fylgjast með þróun þeirra mála eftir að Listahá-
skóli Íslands hefur kvatt sér hljóðs, skóli sem án efa á
eftir að marka sterk spor í íslenskt menningarlíf.
NEÐANMÁLS
BARÁTTAN fyrir borgarstjórnarkosning-ar í Reykjavík hófst fyrir alvöru um dag-inn þegar menntamálaráðherra og borg-arstjóri mættust í Silfri Egils Helga-
sonar á Skjá einum. Þessi fyrsta lota var hið
ágætasta sjónvarpsefni; Björn Bjarnason sótti
nokkuð stíft, Ingibjörg Sólrún Gísladóttir varð-
ist en svaraði líka snarplega fyrir sig.
Það sem vakti sérstaka athygli mína voru til-
vitnanir ráðherra í gagnrýni á meirihluta borg-
arstjórnar sem hann sagði að Hallgrímur Helga-
son rithöfundur hefði birt á opinberum
vettvangi. Björn tók Hallgrím sem dæmi um
fyrrum stuðningsmann R-listans sem hefði nú
snúið baki við Ingibjörgu Sólrúnu vegna
óánægju með þróun borgarinnar undir hennar
stjórn. Borgarstjóri lét sér fátt um finnast og gaf
lítið fyrir þekkingu Hallgríms á borgarmálum.
Ástæða þess að ég sperrti þarna eyrun voru
nýafstaðnar (eða nýbyrjaðar?) deilur um póli-
tíska þræði í skáldsögu Hallgríms, Höfundi Ís-
lands. Stjórnmálafræðingurinn Hannes Hólm-
steinn Gissurarson hrinti boltanum af stað
skömmu fyrir jól í grein um sögu Hallgríms þar
sem hann hrósaði höfundi fyrir það „hugrekki“
að takast á við stuðning Halldórs Laxness (í líki
Einars J. Grímssonar) við ógnarstjórn Stalíns.
Ýmsir andmæltu því sem Hannes Hólmsteinn
hafði að segja um Nóbelsskáldið; Hallgrímur
lýsti hins vegar sjálfur yfir ánægju með túlkun
stjórnmálafræðingsins á verki sínu.
Í kjölfarið snerist umræðan ekki aðeins um
stjórnmálaskoðanir Halldórs Laxness á tímum
kalda stríðsins heldur einnig um stöðu Hallgríms
Helgasonar í pólitískri lognmollu samtímans. Ei-
ríkur Guðmundsson klappaði þann stein í pistli í
menningarþættinum Víðsjá á Rás 1 þar sem
hann kallar grein Hannesar Hólmsteins „ritdóm
frá ríkisstjórn Íslands“ og þykir nöturlegt að
Hallgrímur hafi með Höfundi Íslands skrifað sig
„beinustu leið í faðminn á íhaldssamri og úldinni
orðræðu, að sá faðmur skyldi verða svo hlýr sem
raun hefur borið vitni og að Hallgrímur skyldi
síðan fagna vistinni í þeim faðmi“. Furðar Eirík-
ur sig á af hverju höfundurinn stendur ekki með
bókmenntunum – og þá væntanlega gegn vald-
inu.
Já, það er vandlifað.
Nú stefnir auðvitað allt í að helsta hitamálið í
borgarstjórnarslagnum verði Hallgrímur Helga-
son. Næst þegar Björn Bjarnason vitnar í gagn-
rýni Hallgríms á R-listann mun Ingibjörg Sólrún
væntanlega rifja upp þá mynd sem Hallgrímur
og meðhöfundar hans drógu upp af ráðamönnum
Sjálfstæðisflokksins í ágætu áramótaskaupi
Sjónvarpsins. Og áfram geta þau svo bitist um
hvort þeirra eigi meira (eða minna) í höfundi
Höfundar Íslands. Það eru spennandi tímar
framundan í íslenskum fjölmiðlum.
Mér segir hins vegar svo hugur að höfund-
urinn loki sig inni meðan þessu fer fram. Hann er
vísast að vinna að langri skáldsögu um ríkis-
stjórnina eða borgarstjórnina, nema hvort
tveggja sé – nýrri háðsádeilu um þá sem ánetjast
valdinu.
FJÖLMIÐLAR
HVER Á HÖFUNDINN?
„Og áfram geta þau svo bitist
um hvort þeirra eigi meira (eða
minna) í höfundi Höfundar Ís-
lands. Það eru spennandi tímar
framundan í íslenskum fjöl-
miðlum.“
J Ó N K A R L H E L G A S O N
frægan í breskum eftirstríðs-
bókmenntum. Þó hafa fáir svarað
gagnrýni Hallgríms sem er undrunar-
efni ef sýnileiki hans í íslensku menn-
ingarlífi er hafður í huga. Það hlýtur
að teljast lofsvert hvernig Hallgrímur
hefur á undanförnum árum reynt að
hrista upp í íslensku menningarlífi en
kannski er hann haldinn fullmiklum
eldmóði. Kannski taka margir honum
eins og ofurnæmu þjófavarnarkerfi í
bíl nágrannans sem fer í gang hvert
sinn sem einhver á leið hjá.
Alda Björk Valdimarsdóttir
Bókmenntavefurinn www.bokmenntir.is
Rithöfundurinn er ólæs
Það getur tekið langan tíma að
skrifa skáldsögu. Höfundurinn þarf að
ferðast langa leið á skáldfáknum áð-
ur en hann nær til lesenda sinna. Að
lokum nær hann þó heim í hlað og er
oftast vel tekið í fyrstu. Hann afhendir
þeim bók sína. Húsfreyja les titilinn af
kápunni og spyr rithöfundinn hvað
hann þýði. Fátt verður um svör.
Rithöfundurinn er ólæs.
Hann var bara sendur yfir á næsta
bæ með skilaboð, skilaboð sem hann
skilur ekki sjálfur. Því ef hann gerði
það hefði hann aldrei farið. Og þá
hefðum við aldrei haft góða sögu til
að segja. Spurningin er hinsvegar:
Hver sendi hann? Í mínu tilfelli er
svarið: „1. apríl.“
Hallgrímur Helgason
Bókmenntavefurinn
www.bokmenntir.is
ÍMYND Hallgríms Helgasonar verð-
ur sífellt flóknari eftir því sem hann
verður sýnilegri í íslensku menning-
arlífi. Það er ómögulegt að greina
pistlahöfundinn eða uppistandarann
frá ljóðskáldinu, og myndlistar-
manninn eða leikskáldið frá skáld-
sagnahöfundinum. Á sama hátt get-
ur mönnum reynst erfitt að skilja
ímyndina frá manninum því að
Hallgrímur hefur öðrum listamönn-
um fremur nýtt sér möguleika ís-
lenskrar fjölmiðlabyltingar. Hann
hefur átt sinn þátt í að móta nýja
og þróttmikla íslenska menningu
sem verður sífellt miðlægari og er
um margt afleiðing þeirra upp-
gangstíma sem orðið hafa í efna-
hagslífi landsins. Hallgrímur er
mjög gagnrýninn á þjóð og menn-
ingu og kemur óvægum skoðunum
sínum á framfæri í greinum, pistlum
og viðtölum. Hann finnur að stofn-
unum eins og ríkissjónvarpinu og
öðrum opinberum menningarrekstri.
Honum er illa við gagnrýnendur
(sérstaklega bókmenntafræðinga),
og hefur ekki mikið álit á Beckett,
módernisma, mínimalisma, atóm-
skáldskap, sjónvarpskringlunni, jap-
önsku hækunni, austur-evrópskum
menningaráhrifum og samfylking-
unni. Svona mætti lengi telja. Listinn
yfir allt sem Hallgrímur þolir ekki er
ansi langur og sterk afstaða lista-
mannsins gerir það að verkum að
hann minnir svolítið á þá reiðu
ungu menn sem gerðu garðinn
ÞJÓFAVÖRNIN
HALLGRÍMUR
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Tjarnarlíf