Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002 5
máli skiptir, ég hika við að segja rétt mál, en
eitthvað sem máli skiptir, þá er líka hægt að
taka mark á því ljósi sem það varpar á allt aðra
hluti en um er talað í kvæðinu sjálfu.“
Kristján segir að það sé svolítið undir
heppninni komið að yrkja, að fá hugmyndir og
ná að gera gott kvæði. „Það eru ýmsir höf-
undar að kvæði: skáldið, lesandinn og heppnin,
öðru nafni innblástur. Það mætti kannski telja
þann fjórða kvæðið sjálft sem heimtar sitt.
Kvæðið sjálft ræður alltaf að einhverju leyti
ferðinni. Eðlið, formið, heimtar að kvæðið sé
frekar svona en öðruvísi.“
Kristján bendir á að fólk skilur kvæði á mis-
mundandi hátt og að gagnrýni er ekki hluti af
ljóðinu sjálfu heldur einhver viðbót við það.
„Við segjum náttúrulega oft að kvæði sé fallegt
án þess að geta út-
skýrt af hverju og
við það situr. Höf-
undurinn talar
ekki beint í kveð-
skap. Til þess hef-
ur hann ritgerð
eða bara samtal.
Auðvitað er til
mikið af afskap-
lega góðri gagn-
rýni, vel hugsaðri
og allt það. En hún
er samt ekki
kvæðið sjálft held-
ur eitthvað út frá
kvæðinu. Hún er
önnur tegund af
list ef vel tekst til
og er eitthvað sem
varpar ljósi á
kvæðið en stendur
til hliðar við það.“
Kristján segir að
þegar við segjum
að kvæði sé áhrifa-
mikið og fallegt án
þess að við getum
útskýrt að gagni
hvað við eigum við
séum við að hlusta
á kvæðið sjálft.
„Ég býst við að
það þurfi að vera
einhver staður í
kvæðinu sem er
með þeim hætti að
þótt hver lesi það
með sínum hætti
og skilji það óhjá-
kvæmilega með
sínum hætti þá
hafi kvæðið sjálft
líka sjálfstæða
rödd, en lagi sig
ekki bara að því
sem hverjum
finnst. Ef við get-
um ekki útskýrt
hvað það er sem
okkur finnst svo
fallegt við kvæði er
það af því að við getum ekki útskýrt sjálfa rödd
kvæðisins. Það er aftur á móti auðvelt að segja
hvað okkur finnst á einhvern hátt, en þá erum
við að segja það sem kvæðið kann að segja okk-
ur um okkar eigin hugmyndir.“
Kristján, nú var faðir þinn sparisjóðsstjóri á
Húsavík, en hann var líka alþingismaður.
Hafðir þú aldrei áhuga á að feta í fótspor föður
þíns og taka þátt í stjórnmálum? „Ég hafði
áhuga á stjórnmálum þegar ég var strákur. Og
ég hef áhuga á stjórnmálum, en ekki til að taka
þátt í þeim. Ekki til að vera í flokki.“ Kristján
segist alltaf hafa haft mikinn áhuga á sagn-
fræði og þetta tvennt, sagnfræði og pólitík, sé
samtvinnað. „Pólitík er fyrirbæri sem á eftir að
verða sagnfræði, pólitík er efni í sagnfræði.
Sagnfræði sem er að gerast í kringum mann,
en ekki búið að laga til eftir sagnfræðinni. Ekki
búið að móta eins og hún reynir að gera. Svo
framarlega sem við tökum sagnfræði alvar-
lega, sem ég held við verðum að gera, þá held
ég að hún sé ekkert voðalega mikil sannfræði.“
Það er kannski af því að fólk sér sannleikann á
mismunandi hátt og sagnfræðin mótast af því
hver skrifar hana? „Já einmitt, það fer eftir því
hver skrifar. Með öðrum orðum það er ekki til
algild sagnfræði. Nema í skáldskap, hugsan-
lega.“
Kristján hefur mjög ákveðnar skoðanir á að
nota kvæði til að koma áleiðis áróðri og finnst
þetta tvennt ekki eiga neina samleið. „Það er
afskaplega vandmeðfarið að reka áróður í
kveðskap vegna þess að þá ertu eiginlega bú-
inn að útiloka hið óvænta. Þá ertu búinn að ein-
angra þig við að tala eins og þú heldur að aðrir
hugsi því það er þannig sem áróðurskveðskap-
ur nær til annarra, með því að setja sig inn í
hugmyndir þeirra, og það er afskaplega mikil
einföldun. Þú ert að stýra kvæðinu of mikið ef
þú yrkir áróðurskvæði. Þá gefurðu kvæðinu
sjálfu ekki málfrelsi í raun og veru.“ Kristján
bendir á að ættjarðarljóðin, jafn falleg og mörg
þeirra eru, séu í raun ekkert annað en þjóðern-
isáróður. „Andinn í þeim er nú samt ekki tóm-
ur áróður. Í eðli sínu eru þau myndræn eða
kannski söngræn. En eiginlega er það mynd-
ræni þátturinn í þeim sem gerir þau sjálfstæð-
an kveðskap óháðan eigin áróðri. Bestu ætt-
jarðarljóðin eru meira en áróður og það gerir
tvennt, að þau eru myndræn og hvað tilfinn-
ingin er persónuleg í þeim. Þetta eru ástarljóð
í dulbúningi ættjarðarljóða. Og ástin er mikil
uppspretta kveðskapar.“
Þú hefur samið fjöldann allan af kvæðum en
er eitthvert ljóð sem þér þykir vænna um en
önnur? „Mér þykir vænt um svolítinn kvæða-
flokk sem heitir Guðríður á vori og er úr þriðju
bókinni. Sömuleiðis þykir mér vænt um New
York-bókina í heild vegna þess að í henni er
samankomið fólk og staðir sem mér þótti vænt
um. Ég var þarna í skóla og einnig sótti ég mik-
ið þangað eftir að ég varð einn. Ég var mann-
blendinn í þá daga og hafði gaman af að hitta
fólk.“ Þessi ljóðabók er tileinkuð Elísabetu,
konunni hans. „Mér fannst hún eiga mikið í
ljóðunum, þótt við höfum aldrei búið í New
York. Við höfum komið þar oft svo þau eru líka
bundin henni. Elísabet hefur líka orðið efni í
kvæði og í bókinni Kvæði 94 er kvæði sem heit-
ir „Úr bréfi til Elísabetar“. „Þegar ég skrifaði
það var ég niðri í Madrid og hún heima á Ís-
landi. Það er eitt af þeim kvæðum sem mér
þykir vænt um. Það eru nú ýmis fleiri kvæði
ort til hennar þó að það standi ekki beinum
orðum.“ Þau Elísabet hafa nú verið gift í nærri
fjörutíu ár. Kristján segir að það séu ekki bara
góðar minningar sem verða til þess að manni
þykir vænt um kvæði. „Það er líka annað, að
manni þykir vænt um kvæði því maður heldur
sig vera að bjarga einhverju frá því að gleym-
ast.“
Þú lest mjög mikið og átt myndarlegt bóka-
safn. Er einhver rithöfundur í mestum metum
hjá þér? „Ég hef til dæmis afskaplega miklar
mætur á rithöfundi sem hét Vladimir Nabo-
kov. Ég þekkti hann svolítið því hann var pró-
fessor við Cornell í Íþöku þegar ég var þar og
kom einstaka sinnum á safnið. Ég þýddi eina
smásögu eftir hann.“ Kristján dregur fram bók
og sýnir mér inngang þar sem prófessorinn
lýsir erfiðleikunum við að kenna fólki að bera
fram nafnið sitt. Kristján brosir að þessum
góðu endurminningum en heldur svo áfram:
„Ég hef í seinni tíð miklar mætur á ljóðskáldi
sem hét Geoffrey Hill og er enskur. Nú orðið
les ég mest af ljóðum og reyfurum og kannski
dálítið af gagnrýni og sagnfræði.“ Kristján
hefur þýtt fleira en Nabokov, meðal annars
smásögur eftir William Faulkner, Ehrengard
eftir Karen Blixen og smásögur eftir ýmsa höf-
unda.
Flestar kvæðabækurnar heita eftir ártalinu
þegar þær komu út. Er einhver sérstök ástæða
fyrir því? „Ekkert annað en það að ég byrjaði á
þessu og hélt áfram. Fyrsta bókin hét Kvæði,
en svo var ég í vandræðum næst og þá tók ég
bara ártalið og hélt því svo áfram. Mér finnst
eiginlega leiðinlegir þessir kvæðabókatitlar
sem eru eins og skrauthúfur á bókunum. Svo
mér fannst þetta ágætt þegar ég var búinn að
koma mér niður á þetta. Það sparar manni líka
þá fyrirhöfn að vera að hugsa um heiti á bæk-
urnar.“
Kristján hefur fengið ýmis verðlaun og við-
urkenningar fyrir verk sín. Hann var til að
mynda tilnefndur til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs fyrir New York árið 1985,
fékk Davíðspennann fyrir Kvæði 90 árið 1991
og svo laun úr rithöfundasjóði Ríkisútvarpsins
árið 1992. Hvaða þýðingu hafa slíkar viður-
kenningar fyrir rithöfund? „Ég er heldur á
móti þeim. Það er auðvitað afskaplega þægi-
legt að fá vasapeninga, en ég er á móti þessu
þegar það er orðið einhvers konar inngróið
kerfi í bókmenntum og listum. Þá fer ekki hjá
því að listamennirnir fari að vinna að einhverju
leyti með tilliti til þeirra jafnvel þótt þeir ætli
sér það ekki. Ég hef grun um að það hafi vond
áhrif þannig, en það gerir kannski ekkert ef
maður fær þau óvænt.“ Þetta hlýtur nú samt
að teljast ákveðinn heiður og viðurkenning á
því sem þú hefur verið að gera? „Ég fékk líka
einu sinni listamannalaun. Þá voru þau svona
almennari og voru í tveimur flokkum og ég var
settur í fyrsta flokk, en ég afþakkaði þau því ég
vildi ekki hafa þetta yfir mér. Ég held það hafi
ekki góð áhrif að búast við eða keppa að lista-
mannalaunum. Það er eitthvað svipað og að
lesa undir próf, er það ekki?“
Kristján er orðinn áttræður en er síður en
svo búinn að leggja árar í bát. Hann skrifar
ennþá af kappi og nýlega birtust ljóð hans í
Fálkanum og svo er hann með ljóðabók í smíð-
um. „Það segja sumir að rithöfundar eigi
blómaskeið í tuttugu ár. Það sem á undan fer
sé undirbúningur og hitt endurtekning á þeim
sjálfum. Ég er búinn að vera að þessu tíu árum
lengur. Mér finnst ég ekkert yrkja verr en ég
gerði fyrir 10–15 árum, en ég hef kannski
minni þörf fyrir það.“ Kristján skrifaði á tíma-
bili á hverjum einasta morgni og sat þá við í tvo
til þrjá tíma í senn. Nú orðið er minni regla á
þessu hjá honum og hugmyndirnar geta allt
eins komið þegar hann vaknar upp um miðja
nótt. Hann finnur aðeins fyrir því að aldurinn
er að færast yfir. „Ég geri uppköst og geymi
þau lengur en góðu hófi gegnir.“ Kristján segir
hafa staðið til að gefa út bók fyrir jólin en af því
varð ekki. „Ég var nú eiginlega búinn með bók,
en svo fór ég að breyta henni svo mikið að það
var orðið of seint. En það kemur sennilega út
ljóðabók seint á árinu.“
Nú ertu orðinn áttræður. Eftir að hafa lifað
langa ævi er eitthvað sem þú vildir hafa gert
öðruvísi? Kristján hugsar sig um í smástund
áður en hann svarar: „Sjálfsagt margt, en ætli
það færi ekki bara aftur á sömu leið?“
Kristján Karlsson
Höfundur er háskólanemi.
„Það er afskaplega vandmeðfarið að reka
áróður í kveðskap vegna þess að þá ertu eig-
inlega búinn að útiloka hið óvænta. Þá ertu
búinn að einangra þig við að tala eins og þú
heldur að aðrir hugsi því það er þannig sem
áróðurskveðskapur nær til annarra, með því
að setja sig inn í hugmyndir þeirra, og það er
afskaplega mikil einföldun.“
gjörðir manns. Þennan stein má klappa með
fulltingi kanadíska heimspekingsins Charles
Taylor. Hann segir að menn verði ekki frjálsir
við það eitt að ytri tálmunum sé rutt úr vegi
þannig að við getum gert það sem okkur sýnist
án þess að skaða aðra. Í reynd eru til óend-
anlega margar tálmanir, við verðum að greina
á milli mikilvægra og ómikilvægra hindrana.
Ef svo væri ekki gætum við fullt eins haldið
því fram að Albanía kommúnismans hafi verið
frjálsara land en Bretland þótt trúarbrögð hafi
verið bönnuð í kommúnistaríkinu. Það voru
nefnilega miklu færri götuljós í Albaníu en í
Bretlandi og rautt ljós hindrar áreiðanlega
fleiri athafnir en ófrelsi í trúmálum. Samt telj-
um við Bretland frjálsara land af því við telj-
um trúarbrögð mikilvægari en gönguferðir.
Taylor bætir því svo við að innri hindranir geti
valdið jafnmikilli frelsissviptingu og ytri tálm-
anir. Menn sem eru haldnir ofboðslegri fíkn í
eiturlyf eða áfengi eru ekki frjálsir. Sama gild-
ir um fólk sem liggur marflatt fyrir valdhöfum.
Engin frjálslynd lagasetning getur gert slíkt
fólk frjálst. Fyrst verður að losa það við þær
innri hömlur sem gera það að fíklum eða und-
irlægjum.
Ég hugsa að það sé mikið til í gagnrýni
Taylors og ætla má að Atli sé sama sinnis.
Rökleg afleiðing hennar er sú að oftast nær
er erfitt að kveða á um hvort menn séu frjáls-
ir í raun og sann.
(III) Atli (og frjálshyggjumenn) virðist
gefa sér að einstaklingurinn sé hinn eini sanni
burðarás réttlætisins. En eins og ég benti á í
nýlegri grein (Lesbók 24.11.) má efast um að
einstaklingurinn sé til. Sumir segja að ein-
staklingurinn sé bara verkstjóri fyrir heila-
stöðvar sem taki ákvarðanir óháðar hver ann-
arri. Aðrir segja að einstaklingurinn sé
félagslegt sköpunarverk, bundið sérstökum
samfélagsháttum. Utan vestrænna samfélaga
skynji menn sig ekki sem einstaklinga heldur
sem hluta af samfélaginu. Svo segir Michel
Foucault að hinn vestræni einstaklingur sé
orðinn hallur úr heimi og hafi reyndar aldrei
verið alveg raunverulegur. Það gefur augaleið
að sé einstaklingurinn blekking þá getur hann
ekki haft náttúruleg réttindi.
(IV) Frjálshyggjumenn (og kannski Atli
líka) telja að einkaeignarréttur sé jafnan af
hinu góða, afskipti ríkisvaldsins oftast af hinu
illa. En svona einföld er veröldin ekki. Sagt er
að frjáls viðskipti á heimsvísu gefi stórfyr-
irtækjum í einkaeign ofurvald yfir starfsfólki
sínu. Þjóðverjarnir Hans-Peter Martin og
Harald Schumann segja í bók sinni Gildra
hnattvæðingarinnar (Die Globalisierungsfälle)
að fjölþjóðafyrirtækin einfaldlega hóti að
flytja fyrirtæki sín til annarra landa, séu
starfsmenn með múður. Þannig tókst þýska
fyrirtækinu Viessman að neyða starfsmenn
sína til að sætta sig við að vinna þrjá tíma
kauplaust í viku með því að hóta að flytja fyr-
irtækið til Tékklands. Í ofanálag hafi stórfyr-
irtækin ráð ríkisstjórna í hendi sér. Þess eru
dæmi að fyrirtækin hafi kúgað fé út úr skatt-
greiðendum, heimtað niðurgreiðslur og fríð-
indi. Að öðrum kosti flytji þau starfsemi sína
til annarra heimshorna. Sé þetta rétt má efast
um að einkafyrirtæki séu alltaf frelsismegin,
ríkið kúgunarmegin. Kannski eru tilvik þar
sem rétt er að ríkisvaldið takmarki frelsi
slíkra fyrirtækja í þeim tilgangi að vernda
frelsi almúgans. Auðvaldið er stundum vanda-
málið, þótt ríkið sé það ef til vill oftar.
Niðurstaða mín er í fyrsta lagi sú að meg-
inreglur frjálshyggjunnar eru vart í anda nátt-
úruréttar, sé slíkur réttur til. Í öðru lagi er
málflutningur Atla ekki tiltakanlega sannfær-
andi. Hann á starf fyrir höndum og það á ég
líka. En mín iðja er obboð duggunarlítil, ég vil
ekki verja neina sérstaka stjórnmálastefnu
heldur vera pólitískur efasinni, jafnvel póli-
tískt hrekkjusvín. Ég vitna hvorki í Hayek né
Marx heldur læt mér nægja spekimál hans
Bobs míns Dylans: „There is no left wing nor
right wing, only up wing and down wing.“
Höfundur kennir heimspeki í Noregi.
„Rétt eins og frjálshyggju-
menn átelur Atli ríkisvaldið
fyrir að setja allra handa
lög sem brjóti gegn frels-
isreglunni. Ríkinu ber fyrst
og fremst að setja lög sem
verndi einstaklingsfrelsi.“