Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002
K
RISTJÁN Karlsson tekur
brosandi á móti mér og býður
mér inn í glæsilega stofuna.
Húsgögnin eru vönduð og
veggina prýða málverk eftir
þekkta listamenn eins og
Gunnlaug Blöndal og Krist-
ján Davíðsson. Fallegum
munum er raðað á snyrtilegan hátt í glugga-
kisturnar og á lítil borð. Það er ekki ofhlaðið
svo hver hlutur nýtur sín til fulls. Líkt og ljóðin
hans Kristjáns þar sem hvert orð hefur
ákveðna merkingu og engu er ofaukið. Krist-
ján býður mér kaffi og sérríglas, við komum
okkur þægilega fyrir í sófanum og hefjum
samtalið.
Kristján hefur fengist við ýmislegt um æv-
ina og það flest tengt bókmenntum á einn eða
annan hátt. Hann lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Akureyri 1942, BA-prófi í
enskum bókmenntum frá University of Calif-
ornia, Berkeley árið 1945 og MA-prófi í sam-
anburðarbókmenntum frá Columbia Univers-
ity í New York árið 1947. Hann starfaði sem
ráðunautur hjá Bókaútgáfunni Norðra 1947–
48, var bókavörður við Fiskesafn í New York
1948–52, vann við ýmis útgáfustörf hjá Bóka-
útgáfunni Helgafelli 1954–84, var á tímabili rit-
stjóri Nýs Helgafells, Andvara og Skírnis.
Undanfarin 25–30 ár hafa ritstörfin verið hans
aðalstarf.
Þegar Kristján var tvítugur að aldri hélt
hann til Bandaríkjanna í nám. Hann fór einn
og átti engan að í Bandaríkjunum. Það hlýtur
að hafa verið sérstakt á þessum tíma að fara til
útlanda til náms? „Íslendingarnir voru reynd-
ar fáir við nám í Bandaríkjunum á þessum ár-
um, en það var t.d. dálítill hópur af Íslend-
ingum í Berkeley í Kaliforníu þar sem ég var.“
En hvernig stóð á því að Bandaríkin urðu fyrir
valinu? „Ja, þetta var á miðjum stríðsárunum,
árið 1942, og það var ekki svo auðvelt að fara
annað.“ Málakunnáttan var honum ekki til
trafala því hann hafði góða enskukunnáttu úr
menntaskóla. „Ég kunni menntaskólaensku.
Ég var bara býsna góður því ég hafði svo góð-
an kennara. Hann hét Sigurður Líndal Pálsson
og var lengi menntaskólakennari á Akureyri.“
Í Bandaríkjunum kynntist Kristján fyrri
konu sinni, Nancy Davies. ,,Ég kynntist henni í
Berkeley. Hún var þar við nám í enskum bók-
menntum eins og ég. Við vorum í Kaliforníu í
tvö og hálft ár en fórum svo til New York þar
sem ég stundaði nám við Columbia University
í tvö ár. Síðan fórum við til Íslands.“ En þau
höfðu ekki verið lengi á Íslandi þegar sorgin
knúði dyra. Nancy veiktist af krabbameini og
það náðist ekki að komast fyrir það. „Við fór-
um aftur til Bandaríkjanna og ég fékk atvinnu
við íslenska safnið í Íþöku í New York, Fiske-
safnið. Hún dó í Íþöku.“ Þau voru jafnaldrar,
og hún var aðeins 26 ára þegar hún lést. „Eftir
að konan mín dó undi ég mér þar ekki lengur
og fór til New York. Þar var ég í tæpt ár og
vann fyrir mér með því að skrifa eitthvað. Svo
fór ég heim til Íslands og hef átt heima hér að
mestu leyti síðan.“
Kristján starfaði í fjögur ár við Fiskesafnið.
„Þetta er gamalt íslenskt safn sem upphaflega
var gefið af amerískum auðmanni sem hét
Williard Fiske. Svo var því haldið við og keypt-
ar allar íslenskar bækur og bækur um Ísland
sem náðist í. Ég var bara einn bókavörður og
það var svo sem ágætt. Ég hafði góðan tíma og
gat lesið það sem ég vildi.“
Kristján byrjaði að skrifa um þetta leyti.
„Ég byrjaði að skrifa eftir að við konan mín
fluttumst til New York. Ég skrifaði á ensku dá-
lítið af sögum sem ég reyndi að selja. Mér tókst
stundum að selja sögu og sögu, en ekki í nein
stór tímarit. Frekar í lítil bókmenntarit. Ég
tek það fram að ég skrifaði undir dulnefni og
hef aldrei gefið það upp. Ég er feginn að vera
laus við þetta.“ Sumar sögur Kristjáns sem
komið hafa út síðar gerast í Bandaríkjunum.
Til dæmis í smásagnasafninu „Komið til meg-
inlandsins frá nokkrum úteyjum“. Skyldu
þetta að einhverju leyti vera sömu sögur?
„Nei, engar sem hafa komið út áður,“ segir
Kristján og hlær stríðnislega. Það er sem sagt
borin von að finna út dulnefnið þannig.
Kristján hefur ekki aðeins verið búsettur í
Bandaríkjunum því hann dvaldist á tímabili á
Spáni og í Frakklandi. Þetta var á árunum
1954–55 og svo aftur í kringum 1960. Á Spáni
orti hann flest kvæðin sem eru í fyrstu bók
hans og skrifaði ritgerð sem hann hafði tekið
að sér að gera um Bjarna Thorarensen. Krist-
ján hefur haldið málakunnáttunni við og les sér
til gamans bæði á spænsku og frönsku.
En hvaðan koma hugmyndirnar að ljóðun-
um, byggirðu á raunverulegum persónum?
„Ég orti eina bók sem heitir New York og hún
er flokkur um raunverulegt fólk og staði sem
ég þekkti þar. Það er sú bók sem ég átti auð-
veldast með að yrkja því mér fannst þetta allt
vera fyrirfram til.“
Kristján segist heyra kvæðin áður en hann
skrifar þau. „Ég heyri hrynjandina og einhver
brot úr efninu. Þá kemur það smám saman.
Sumir tala um að kvæðin séu myndrík, en ég
skil þau eiginlega minna þannig heldur heyri
ég þau. Ég sé kvæðin eftir á fyrir mér eins og
einhvers konar byggingu sem þú getur gengið
um fram og aftur. Þar eru alls konar munir,
húsgögn. Þau eru ekki runur, ekki upptaln-
ingar, heldur frekar ferhyrningur, eins og ein-
hvers konar hús. Þetta er jú mín tilfinning.“
En hafa ljóðin þín breyst mikið í gegnum árin?
„Áður notaði ég meira rím og miklu fastari
bragarhætti. Sömuleiðis orti ég kannski efn-
islega frjálslegar áður. Ég held að kvæðin mín
séu einfaldari núna og ég fæst frekar við eitt
efni í einu en að fara víðar yfir. Eða þannig
koma þau mér fyrir sjónir. Ég er ekkert sér-
staklega hrifinn af því og vil ekkert endilega
hafa þau þannig.“ Kristján samsinnir því þó að
það sé efnið sem mestu máli skiptir. „Hins veg-
ar er það sem gefur öllum kvæðum líf eitthvað
sem kemur óvænt og á ekki alveg heima þar.
Eitthvað sem gefur þeim litríki og líf. Og mað-
ur má helst ekki missa það. Þetta óvænta er
það sem maður er að fiska eftir. Það er eins og
náðargjöf.“
Þú hefur stundum haldið því fram að kvæði
hljóti fyrst og fremst að lýsa sjálfu sér til þess
að hægt sé að taka mark á því sem það segir
um aðra hluti. Hvað áttu nákvæmlega við með
þessu? „Kvæðið þarf að standa fyrir sínu sem
sjálfstæð heimild um eitthvað. Efni skáldskap-
ar getur verið hvað sem er en kvæðið er heim-
ild. Hún þarf að vera heimild sem sannfærir
mann af sjálfu sér. Ef kvæðið getur sannfært
mann um að það sé að fara með eitthvað sem
KVÆÐIÐ
HEFUR SÍNA
EIGIN RÖDD
Kristján Karlsson hefur verið eitt af fremstu ljóðskáldum
landsins um árabil. Í þessu viðtali ræðir hann um fer-
ilinn og eðli skáldskaparins og segir meðal annars:
„Það eru ýmsir höfundar að kvæði: skáldið, lesandinn
og heppnin, öðru nafni innblástur. Það mætti kannski
telja þann fjórða kvæðið sjálft sem heimtar sitt. Kvæðið
sjálft ræður alltaf að einhverju leyti ferðinni. Eðlið,
formið, heimtar að kvæðið sé frekar svona en öðruvísi.“
E F T I R L A U F E Y J U Ó S K Þ Ó R Ð A R D Ó T T U R
þeir brjóti ekki á rétti annarra, skerði frelsi
þeirra (þennan rétt ver Bastian bæjarfógeti af
mikilli hind í Kardemommubænum). Rétt eins
og frjálshyggjumenn átelur Atli ríkisvaldið
fyrir að setja allra handa lög sem brjóti gegn
frelsisreglunni. Ríkinu ber fyrst og fremst að
setja lög sem verndi einstaklingsfrelsi.
En hér er margs að gæta og hyggst ég setja
fram fjórar mótbárur gegn Atla annars vegar,
frjálshyggjunni hins vegar. Þessar mótbárur
eru í númeraðri röð: (I) Það er hreint ekki
hlaupið að því að draga skarpar markalínur
milli lagasetningar sem eykur einstaklings-
frelsi og þeirrar sem takmarkar það. Eru nú-
verandi lög um framseljanlega fiskkvóta í
anda frjálsra samfélagshátta? Eða eru þau
þvert á móti ólög af verri gerðinni sem rétt-
læta þjófnað og einokun hennar „Tótu forljótu
sem átti kvóta“? Lítum á aðra spurningu, ná-
skylda: Er víst að ríkjandi lög um einkarétt
ákveðinna aðilja á hagnýtingu erfðarannsókna
séu ekki brot á mannréttindum? Spyr sá sem
ekki veit, undirritaður er nefnilega ekki alvit-
ur, gagnstætt frjálshyggjumönnum. „Mitt kall
er ekki að svara, heldur spyrja,“ segir skáldið
og ég tek undir og held áfram spurningahrin-
unni: Hvort eru lög um frjálsar fóstureyðingar
lög sem efla eða takmarka frelsið? Fylgjendur
slíkra laga segja afdráttarlaust „já“ því þeir
telja að þessi lög tryggi frelsi konunnar til að
ráða eigin líkama. Andstæðingarnir svara með
háværu „neii“, þess lags lög skerða frelsi fóst-
ursins. Deilan snýst ekki síst um það hvort
fóstrið er sjálfstæður einstaklingur eða bara
hluti af líkama móðurinnar rétt eins nögl eða
hárstrá. Sjálfur treysti ég mér ekki til að svara
þessari spurningu en hyggst þess í stað hyggja
að mögulegri mótbáru Atla. Hann gæti nefni-
lega sagt að sú staðreynd að stundum er erfitt
að finna mörkin milli frelsis og ófrelsis sanni það
ekki að það sé alltaf eða oftast erfitt. Svar mitt
við þessu hugsaða svari er m.a. að Ludwig Witt-
genstein benti réttilega á að ekki er til nein
regla fyrir því hvernig beita eigi reglu. Hann
ræddi ekki frelsisregluna en ljóst má þykja að
ekki er heldur nein formúla fyrir beitingu henn-
ar. Við höfum séð þetta formúluleysi í dæm-
unum sem ég tók en mér finnst sennilegt að
sama gildi um alla mögulega beitingu frels-
isreglunnar. Þó ber að viðurkenna að til eru
skóladæmi um frelsi og ófrelsi. Fanginn í svart-
holinu er skóladæmi um ófrjálsan einstakling.
Konan sem getur valið „um vegi og átt“ og þarf
ekki að hylja ásjónu sína er skóladæmi um
mannveru sem nýtur lágmarksfrelsis. Hún er
enn frjálsari láti hún ekki karlpunga segja sér
fyrir verkum.
(II) Atli hefur í fyrri grein sett fram prýðilega
gagnrýni á þá hugmynd frjálshyggjunnar að
frelsi sé eingöngu fólgið í því að aðrir hindri ekki
ATLAMÁL HIN NÝJU
E F T I R S T E FÁ N S N Æ VA R R
ATLI Harðarson heimspekingur hefurlöngum glatt lesendur Lesbókarmeð góðum rabbgreinum. Fyrirnokkru (13.10.) reit hann rabbgrein
þar sem hann gerir vildarrétt og náttúrurétt
að umtalsefni. Vildarréttur byggir á manna-
setningum, það er lögum, sköpuðum af mis-
vitrum mönnum. Margir telja að allar siða- og
lagareglur séu þessa eðlis, aðrir segja að sum-
ar reglur séu réttlátar í sjálfum sér. Slíkar
reglur mynda kjarnann í náttúruréttinum. Af
skrifum Atla verður ekki annað séð en að hann
sé náttúruréttarsinni. Ekki verður séð að Atli
reyni að sanna að til séu náttúruleg réttindi,
heldur virðist hann gefa sér að svo sé. Það er
reyndar ekki heiglum hent að sanna tilveru
slíkra réttinda því er kannski best að tala sem
minnst um þau. Annar galli á málflutningi Atla
er að hann talar eins og hreinræktaður frjáls-
hyggjumaður þótt hann hafi gagnrýnt frjáls-
hyggjuna á öðrum vettvangi. Reyndar er ekki
óalgengt að frjálshyggjumenn séu nátt-
úruréttarsinnar. Þeir segja gjarnan að frels-
isreglan svonefnda sé í samræmi við nátt-
úrurétt. Reglan sú kveður á um að menn hafi
rétt til að gera það sem þeim sýnist svo fremi