Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002
L
ISTA- og sýningahöllin í Bonn heiðr-
aði hinn heimsþekkta listaverka-
safnara Hans Heinrich Thyssen-
Bornemisza með sýningunni, Frá
Breughel til Kandinsky, sem stóð
yfir frá 7. september til 25. nóvem-
ber 2001. Tilefnið var áttatíu ára af-
mæli stálbarónsins, eins og hann er
stundum nefndur í daglegu tali, og hið langa
hljómmikla nafn hans einnig stytt í Heny von
Thyssen, eða einfaldlega barón Thyssen-Born-
emisza. Þótt sýningin sé löngu afstaðin, þykir
mér rétt að fara nokkrum orðum um hana ekki
síst í ljósi íslenzkrar landslagshefðar. Þrátt fyr-
ir nálægð hefðarinnar er þekkingin á þróun
landslagsmálverksins á heimsvísu nokkuð á
reiki, að ekki sé fastar að orði kveðið, en mis-
skilningurinn og rangtúlkunin þeim mun meiri.
Hér skal þó meira fjallað um sögu safnsins og
og greina frá mönnunum að baki þess. Einkum
stálbarónsins sem kórónaði verk forvera sinna,
og með fulltingi hinnar fögru spánskættuðu
konu sinnar, Carmen Thyssen-Bornemisza,
hefur komið því í varanlegt húsnæði í Madrid.
Við formlega opnun þess árið 1992 lágu þegar
frammi tvær gríðarmiklar sýningarskrár/bæk-
ur, eða katalógur eins og slík heimildarrit nefn-
ast á alþjóðamáli, önnur spannar yfirlit á fyrri
alda list en hin síðari 20 aldar list, og mega vera
til vitnis um hið mikla umfang safnsins.
Hér er um söfnunarástríðu út í fingurgóma
að ræða sem gengið hefur í erfðir í beinan karl-
legg, einstæða þekkingu og þefvísi á evrópska
og ameríska myndlist, einkum málverk. Sagan
hófst með langafanum, iðnrekanda, frá Rínar-
landi, August von Thyssen (1842–1926), sem
einnig var hinn eiginlegi frumkvöðull fjármála-
veldis Thyssen barónanna og um leið safnsins.
Grundvallaði iðnaðarsamsteypu sem byggðist
upprunalega á jársmíðiverkstæðum. Þótt Aug-
ust Thyssen væri í senn gæddur tilfinningu og
þefvísi á myndlist var það fyrst á efri árum að
hann gat látið undan þeirri ástríðu sinni. Í
fyrstu var hugmyndin að safna höggmyndum
eftir þekktustu myndhöggvara samtíðarinnar,
og í því augnamiði sneri hann sér fyrst að Aug-
uste Rodin sem var þeirra nafntogaðastur um
þær mundir. Gegnum sambönd sín við Rodin og
að nokkru leyti með aðstoð landa síns, skáldsins
Rainer Marie Rilke, sem á þeim tíma var ritari
Rodins, auðnaðist honum að fá myndhöggvar-
ann til að taka að sér verkefni sem innibar röð
marmaraverka. Fyrri heimsstyrjöldin batt
enda á athafnasemi fjölskyldunnar á söfnunar-
vettvangi og langafinn dó á árum er þýskur
efnahagur átti í miklum erfiðleikum. Marmara-
stytturnar sjö eftir Rodin voru í eigu fyrirtæk-
isins til ársins 1956 er þær voru boðnar til sölu
og núverandi barón festi sér þær. Fjórar stytt-
urnar eru hluti af sameiginlegu safni Carmen
Thyssen-Bornemisza og í Madrid geta áhuga-
samir nálgast þær.
Fyrsta vísi að því að Heinrich, sem var þriðji í
röðinni af sjö sonum, Augusts Thyssens, væri
farinn að leggja grunn að listasafni, finna menn í
bréfaskriftum milli iðnjöfursins og Rodins, eink-
um í einu frá 1911 sem varðveitt er í Rodin-
safninu í París. Þar kemur fram að sonurinn sé
farinn að sanka að sér myndverkum í Rohoncz-
höllina, fjölskyldubústað konu hans í Ungverja-
landi. Heinrich Thyssen-Bornemisza, sem var
með doktorsgráðu í heimspeki frá háskólanum í
London, hafði kvænst ungverskri aðalskonu,
barónessu Margit Bornemisza de Kazon 1905.
Þau neyddust til að yfirgefa Ungverjaland 1919
vegna byltingar sem Belâ Kun stóð fyrir og flutt-
ust til Hollands. Í millitíðinni hafði Heinrich
byggt upp eigið fjármálaveldi og klippt á öll bönd
varðandi vélsmíðaveldi bróður síns. Það var svo í
Hollandi að Hans Heinrich kom í heiminn 1921.
Ekki var það af hégómagirni og sýndar-
mensku að Heinrich tók upp merki föðurins,
segir sitt að þrátt fyrir kolsvart efnahags-
ástandið á þriðja áratugnum hélt hann ótrauður
áfram. Fór þó með veggjum og þegar hann
sýndi safnið fyrst á Nýja Pínakótekinu í
München 1930, var það undir dulnefninu,
Einkasafn Rohoncz-hallarinnar. Áhugasvið
hans voru einkum mannamyndir, portrett, og
einbeitti sér upprunalega að þýska skólanum á
15. og 16. öld. Fljótlega eignaðist hann myndir
eftir Hans Baldung Grien, Albrecht Altdorfer,
Lucas og Hans Cranach, Holbein eldri og yngri
og fjölda annarra listamanna tímanna. Hann
fylgdi annars hefðbundinni línu um listaverka-
söfnun í Þýskalandi á þessum tímum, víkkaði
sviðið með málverkum eftir hollenzka meistara;
Robert Campin, Jan van Eych, Petrus Cristus,
Rogier van der Weyden, Hans Memling og
fleiri samtíða málara. Þarnæst sneri hann sér að
ítölsku málverki, einkum frá endurreisnartíma-
bilinu; Ghirlandajo, Carpaccio, Bellini-bræðr-
unum, og Tizian. Á seinni hluta þriðja áratug-
arins var hann einn þeirra safnara, sem nutu
góðs af samkomulagi ítalska ríkisins og Bar-
berini-fjölskyldunnar. Það gekk út á að hluti
hins sögulega rómverska safns yrði seldur til
virtra erlendra safna en hinn hlutinn yrði eign
ítalska ríkisins. Þannig bættust Thyssen-Bor-
nemisza-safninu fágæt málverk eftir Dürer,
Caravaggio og Bernini.
Í millitíðinni hafði Heinrich ákveðið að setjast
að í Sviss með framtíð safnsins í huga. Í þeim til-
gangi festi hann sér villu við Luganervatn 1932,
sem hafði verið byggð nákvæmlega þrem öldum
áður þ.e. 1632, og gekk undir nafninu Villa Fav-
orita. Innréttaði hana í stíl sem hæfði safni sem
skyldi opið almenningi og það lauk upp dyrum
sínum 1936, en í upphafi seinni heimsstyrjald-
arinnar 1939 var því lokað. Það var fyrst opnað
aftur 1949 og nú stóð Hans Heinrich sonur hans
fyrir því, faðirinn hafði látist 1947.
Þrátt fyrir að Hans Heinrich væri yngstur
fjögurra barna Heinrichs, erfði hann viðskipta-
veldið og listasafnið. Eldri bróðir hans, sem
hafði helgað sig rannsóknum á vettvangi líf-
fræði tók þá ákvörðun að afsala sér sínum hluta
arfsins og láta borga sig út úr fyrirtækinu. Að
því kom þó að safninu var skipt og þar gengið
gegn eindregnum tilmælum Heinrichs og stóðu
dæturnar tvær að baki þeirri kröfugerð.
En með miklum fórnum dugnaði og klókind-
um tókst Hans Heinrich þrátt fyrir hina erfiðu
tíma eftir seinni heimsstyrjöldina, að halda
saman því mikilvægasta af safninu, þó ekki full-
komlega. Hann markaði sér þá metnaðarfullu
stefnu síðari hluta aldarinnar að kaupa sem
mest aftur af upprunalegri eign fjölskyldunnar,
meðal annars málverk Jan Breughels yngri,
Edensgarður, sem gerðist svo seint sem 1988.
Málverkið markaði svo upphaf umræddrar sýn-
ingar í Bonn. Einnig vildi hann gera það heild-
stæðara og festi sér verk málara eins og Duccio
de Buenosegna, hvers málverk gerð í upphafi
fjórtándu aldar og varðveitt eru í Siena marka
grósprota seinni tíma landslagshefðar, Willem
Kalf, Pieter Senredam, Francois Boucher,
Francisco Goya o.fl. Ný svið lukust upp fyrir
honum er hann festi sér vatnslitamynd eftir
Emil Nolde 1961 og sama ár varð hann sér úti
um fleiri verk expressjónistanna, sem hann
sagði að hefðu heillað sig fyrir litagleðina og hið
óhefta tjáningarfrelsi sem þeir dýrkuðu. Við-
kynningin við þýsku expressjónistana gerði að
verkum að hann fór skipulega að safna im-
pressjónistum, postimpressjónistum, framúr-
stefnulist frá byrjun 20 aldar, Picasso, Léger,
Klee, einnig þeirri rússnesku og miðevrópsku.
Surrealistum, eins og Miró, Ernst, Dali,
Tanguy, Magritte, og loks popplist London-
skólans. Þá er safn barónsins af amerískri mál-
aralist frá 19 og 20 öld óviðjafnanlegt og hér
opnaði hann jafnvel augu þarlendra fyrir áður
lítt þekktum landslagsmálurum. Eins og fyrr
segir höfðu allir ættliðirnir sitt kjörsvið innan
myndlistarinnar, í upphafi lagði August áherslu
á höggmyndir, svo Heinrich á mannamyndir, og
loks var það landslagsmálverkið sem tók huga
Hans Heinrichs allan. Sjálfur skilgreinir hann
það í katalógunni á þá veru; að málverkið standi
fyrir gifturíkustu hugmyndum manneskjunnar,
svo sem ánægjunni af djúphygli náttúrunnar og
forvitninni að baki því að kynnast ókunnugum
löndum. Væri trúlega hið næsta sem kæmist
hreinu málverki, skari myndrænustu, malerísk-
ustu, gerð þess og þar af leiðandi best til þess
fallið að tengja sambandið milli nútímalistar og
liðinna tímaskeiða.
Þetta er í fyrsta skipti sem gengið er út frá
mörkuðu þema varðandi sýningar safnsins, var
gert til heiðurs Hans Heinrich á þessum tíma-
mótum í lífi hans og með hliðsjón af nefndum
LANDSLAG
FRÁ BRUEGHEL
TIL KANDINSKY
Þýski iðjuhöldurinn Hans Heinrich Thyssen-Bornemisza
varð áttræður á síðasta ári og í tilefni þess heiðraði Lista-
og sýningahöllin í Bonn hann með sýnishorni á þeim hluta
hins einstæða listaverkasafns hans sem hefur með lands-
lag að gera. BRAGI ÁSGEIRSSON var á staðnum og
hermir hér sitthvað af sýningunni en þó öðru fremur af
bakgrunni safnsins í Villahermosa-höllinni í Madrid.
Carmen og Hans Heinrich Thyssen-Bornemisza. Villa Favorita við Lugano-vatnið í Sviss. Villa Hermosa Madrid, safn Thyssen-Bornemisza.
Alfred Thomson Bricher (1837–1908): Skýjaður
dagur 1871, olía á léreft 61 x 50,8 sm.
Vassily Kandinsky (1866–1944): Lúðvígskirkja
í München, 1908, olía á karton, 67,3 x 96 sm.
Emil Nolde (1867–1956): Eftirmiðdegi á sumri 1903, olía á léreft, 72,5 x 87,5 sm.