Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002 11
Er það innbyggt í mennina að trúa
á yfirnáttúruleg öfl?
SVAR: Í öllum hópum fólks sem fundist hafa
er útbreidd trú á einhver öfl, máttarvöld, guði
eða anda sem hafi áhrif á líf manna og gang
náttúrunnar. Hins vegar eru til einstaklingar
sem ekki trúa á neitt slíkt og virðast ekki finna
fyrir neins konar yfirnáttúrulegum öflum í
kringum sig. En hvergi þekkist samfélag þar
sem ekki fer fram dýrkun máttarvalda með
einhverjum hætti. Og hvarvetna sem þessi fyr-
irbæri hafa verið skoðuð eru talin vera tengsl
milli atferlis manna og afdrifa þeirra í þessu lífi
eða í hugsanlegum heimi eftir líkamsdauðann.
Vissulega eru hugmyndir hinna ýmsu menn-
ingarhópa ólíkar um margt, en grundvall-
aratriðin eru þó hin sömu. Þau öfl sem talið er
að ríki í heiminum hafa áhrif á líf fólks, hvort
sem það er beint eða óbeint. Bein áhrif tengj-
ast þá hugmyndum um að beint samband sé
milli hegðunar einstaklingsins og afdrifa hans í
lífi og dauða, eða í hugsanlegri framhalds-
tilveru. Óbein áhrif eru hins vegar þau sem
rekja má til áhrifa máttarvalda á náttúruna og
samfélagið í heild. Illviðri, óáran, upp-
skerubrestur, slys, sjúkdómar í mönnum og
skepnum, svo örfá dæmi séu talin, eru oft talin
vera refsing máttarvalda fyrir yfirsjónir í sam-
félaginu eða þá að illvilji þeirra einn sé að
verki.
Guðir og andar eru oftar en ekki taldir vera
óvinsamlegir mannkyninu og refsa því ekki að-
eins vegna afbrota heldur líka án nokkurs til-
efnis. Viðbrögð manna eru þá að leitast við að
fara í öllu að því sem talið er að máttarvöldin
hafi fyrirskipað. Bænir og ákall, fórnir og
töfrar eru meðal þess sem gripið er til í við-
leitni manna til að halda góðu sambandi við
guði og anda.
Enginn veit hvenær mannkynið fór að gera
sér hugmyndir um yfirnáttúruleg og ósýnileg
öfl. Fyrir rúmlega sex þúsund árum var farið
að rita vörulista og skilaboð í hinum fyrstu
borgríkjum í Mesópótamíu og í Egyptalandi
ekki löngu síðar. Mjög snemma á ritöld eru
festar á leirtöflur og papýrus frásagnir af guð-
um sem skapað hafi heiminn og allt sem í hon-
um er, meðal annars mannkynið.
Í Mesópótamíu voru skrifaðar sköp-
unarsögur þar sem segir að guðirnir hafi
þreyst á að halda veröldinni við og til að létta
sér störfin hafi þeir skapað mannkynið. Hlut-
verk mannkynsins er því að aðstoða guðina við
að hafa allt í röð og reglu í veröldinni. Þetta er
skemmtileg hugmynd og hennar verður víða
vart, meðal annars á okkar menningarsvæði
þar sem oft er talað um að mönnum beri að
fara vel með og vernda þá náttúru sem þeim
hafi verið trúað fyrir.
Hvaða ályktun verður dregin af þessu um
hvort trú á máttarvöld, guði og anda sé hluti af
eðli mannsins? Varla önnur en sú að slík trú er
býsna almenn um allan heim og elstu rituðu
heimildirnar sýna að við upphaf borgmenn-
ingar er hún ríkjandi.
Um upphaf trúarhugmynda er ekki mikið
vitað, eða réttara sagt er þar einvörðungu um
tilgátur að ræða. Rómverskur heimspekingur
sagði að óttinn hefði skapað guðina og margir
telja að náttúruleg fyrirbæri eins og þrumur
og eldingar, ofviðri, skógareldar, eldgos og
óskiljanlegar hörmungar hafi vakið menn til
umhugsunar um hvað slíku valdi og lausnin
verið sú að gera ráð fyrir ósýnilegum öflum
sem yllu þessum fyrirbærum. Óttinn við dauð-
ann hefur einnig verið talinn hafa ýtt undir
hugsanir um hvað verði um manneskjuna.
Dauðinn er svo óskiljanlegur og yfirþyrmandi
að ekki er að undra þótt umhugsun um hann
hafi valdið heilabrotum um stöðu manneskj-
unnar gagnvart alheiminum.
Hið eina sem segja má með vissu er að alls
staðar verður vart trúar og kannski blundar
trúartilfinning í hverjum manni, tilfinning fyr-
ir einhverju óútskýranlegu, yfirnáttúrulega en
yfirþyrmandi og í senn ógnvekjandi og aðlað-
andi. En kannski er það bara mín trú!?
Haraldur Ólafsson mannfræðingur.
Hversu hátt hlutfall er tekjuskattur
einstaklinga af allri skattheimtu
ríkissjóðs og hver yrðu áhrif þess
að fella hann niður?
SVAR: Árið 2000 skilaði tekjuskattur ein-
staklinga 44,1 milljarði króna í ríkissjóð.
Heildartekjur ríkissjóðs það ár voru 224,7
milljarðar og hlutur tekjuskattsins því rétt
tæpur fimmtungur eða 19,6%. Af þessum 224,7
milljörðum voru skattar, vörugjald og tollar
200,6 milljarðar og hlutur tekjuskatta því um
22% af þeirri tölu. Þetta ár, sem endranær,
skilaði virðisaukaskattur mestu allra skatt-
stofna eða 71,9 milljörðum.
Erfitt er að segja til um hver áhrif af nið-
urfellingu tekjuskatts yrðu. Talsverðar líkur
eru þó á að slík lækkun myndi örva hagkerfið;
meiri hvati yrði til að leggja harðar að sér ef af-
raksturinn rynni óskertur til þess sem það
gerði. Þetta ylli því að tekjur hins opinbera af
öðrum sköttum myndu eitthvað aukast en þó
mjög ólíklega svo mikið að það dygði til að
bæta upp tekjutap hins opinbera vegna nið-
urfellingar tekjuskattsins. Grípa þyrfti til ein-
hverra annarra aðgerða um leið og tekjuskatt-
ur einstaklinga væri lagður af ef ekki ætti að
verða umtalsverður halli á rekstri ríkissjóðs.
Þær aðgerðir gætu falist í því að hækka aðra
skatta eða draga úr ríkisútgjöldum.
Það hefði og talsverð áhrif á tekjuskiptingu
innan þjóðfélagsins ef tekjuskattur ein-
staklinga yrði felldur niður. Þeir sem nú greiða
lítinn eða engan tekjuskatt hefðu augljóslega
lítinn beinan hag af þeirri aðgerð en þeir sem
nú greiða umtalsverðan tekjuskatt nytu þess
þeim mun frekar.
Gylfi Magnússon hagfræðingur.
ER ÞAÐ INNBYGGT
Í MENNINA AÐ
TRÚA Á YFIR-
NÁTTÚRULEG ÖFL?
Í vikunni sem er að líða leitaði Vísindavefurinn að
venju svara við ýmsum fróðlegum spurningum. Til
dæmis var fjallað um það hvers vegna kjörgengi og kosningaréttur á Ís-
landi var takmarkaður við eigna- og menntamenn á 19. öld, hvar mið-
punktur Íslands sé, hvort það sé rétt að kvak í öndum bergmáli ekki og
hvað hálfleiðari sé.
VÍSINDI
Morgunblaðið/Kristján
Illviðri eru oft talin refsing máttarvalda.
bestu vitnin um þessa frjóu endurvinnslu,
áhuga á að skoða hefðina í nýju samhengi,
hugsa allt upp á nýtt. Höfundarhugtakið var
ekki til í okkar skilningi.“
Dróttkvæðin íþrótt
hinna menntuðu
Guðrún heldur því fram að dróttkvæðin hafi
átt þátt í því að Íslendingar tóku að skrifa sög-
ur á íslensku á tólftu öld.
„Það er okkur stöðugt ráðgáta að Íslend-
ingar hafi kosið að rita allar bókmenntir sínar á
íslensku, jafnvel þó að þeir hafi bersýnilega
kunnað latínu. Mér finnst líklegt að sú upp-
götvun að dróttkvæðaskáldin gætu sómt sér
við hliðina á höfundum latínuhefðarinnar hafi
átt þátt í að móta þá hefð að skrifa á íslensku.
Ef hægt var að kenna klassísk mælskubrögð í
ljósi íslensks skáldskapar, þá var augljóst að ís-
lenskan gat nýst til að skrifa verk í þeim anda.
Og það gerðist. Svo byggja konungasögurnar,
hin opinbera sagnaritun, á kvæðunum sem
sögulegum heimildum. En til þess að hægt
væri að treysta kvæði sem heimild, varð að
vera hægt að rökstyðja aldur þess. Rökin sem
Snorri notar í formála Heimskringlu eru mjög í
anda lærdóms miðalda, og eins og sprottin upp
úr greiningu á tungumálinu innan fræðigrein-
arinnar grammaticu.“
Guðrún rekur einnig tengsl milli listar drótt-
kvæðaskáldanna og sagnagerðar á þrettándu
öld.
„Við þekkjum nöfn skáldanna, en ekki höf-
unda sagnanna. En kannski er það einhver vís-
bending að sum bestu skáldin eru einnig
þekktir sagnaritarar, en það merkir auðvitað
ekki að allir sagnaritarar hafi verið skáld. Kon-
ungasagnaritun grundvallast sumpart á þess-
ari dróttkvæðaþekkingu, og þar eru augljós-
lega bein tengsl milli fræðilegrar umfjöllunar
um skáldskap og konungasagnanna. Þannig
má segja að dróttkvæðin verði íþrótt hinna
menntuðu. Hins vegar hefur líklega myndast
ákveðin spenna milli þessa forréttindahóps og
almennings í landinu. Og upp úr þessu lag-
skipta samfélagi – sem þó er svo fámennt –
spretta Íslendinga sögurnar. En við verðum að
vara okkur á að alhæfa, því heimildirnar eru
flestar sprottnar upp úr þessu höfðingja- og
kirkjusamfélagi – en spegla ekki samfélagið
allt. Og mig langar gjarnan að undirstrika að
með því að lýsa ýtarlega þessum ákveðna þætti
í menningunni í bókinni, þykist ég ekki vera að
lýsa henni allri. Ég reyni aðeins að lesa gaum-
gæfilega þessar bækur sem öldin skildi eftir
sig um sig sjálfa. Ég hef ekki áhuga á einfaldri
skýringu á flóknu fyrirbæri.“
Vísurnar hafa ákveðinn
tilgang í frásögn sagnanna
Misjafnt er hversu mikið sagnaritarar not-
uðu dróttkvæði í sögum sínum. Jafnvel innan
sömu bókmenntagreinar, eins og Íslendinga
sagna, er mismikið vitnað í kveðskap. Þetta tel-
ur Guðrún benda til þess að smekkur manna
hafi verið ólíkur.
„Það er erfitt að útskýra hvers vegna kveð-
skapur var mismikið notaður af
riturum Íslendinga sagna. Það
er augljóst að mikið er af vísum í
skáldasögunum svokölluðu. Í
Njálu er mikið af vísum en svo
eru sögur sem geyma varla nein-
ar vísur. Hugsanlega hefur
áheyrendahópurinn verið ólíkur.
Smekkur mismunandi hópa kann
að vera ólíkur eða áhugasvið.
Eyrbyggja er með mikið af vísum
en Laxdæla aðeins fáeinar en
samt eru þessar tvær sögur frá
sama landsvæði og þær eru skrif-
aðar á sama tíma, en þær eru
gagnólíkar að efni. Hugsanlega
hefur hópurinn sem vildi hafa vísur
í sögunum haft áhuga á öðru efni en
þeir sem vildu ekki vísur. Hugsan-
lega hefur þetta verið spurning um
efnismeðferð eða stíl.
Þetta er skemmtileg nálgun á
sögurnar. Það þyrfti til dæmis að
skoða betur hvaða máli vísurnar
skipta í sögunum. Hvers vegna er
mismikið af vísum í Njálu eftir hand-
ritum? Er Egill hugsanlega meiri
vígamaður og meiri hetja þar sem
hann er meira skáld? Mér þykir aug-
ljóst að vísurnar hafa ákveðinn til-
gang í frásögn sagnanna, kenningarn-
ar fela oft á tíðum merkingu sem
getur skipt miklu máli í túlkun sagn-
anna. Við megum ekki gleyma því að
miðaldamenn lögðu mikinn metnað í
kveðskap sinn, hann var í hávegum
hafður. Og hann er einnig tvíræður, og
geymir því oft hulda merkingu.“
Kvæði sugu í sig áhrif
úr öllum áttum
Dróttkvæði þrettándu aldar fjalla um hug-
myndafræði síns tíma. Skáldin eru að vinna
með sömu hugmyndir í myndmálinu og sam-
tímamenn þeirra í Evrópu. Í rannsókn sinni
skoðaði Guðrún sérstaklega kenningar þar
sem vísað er til mannslíkamans.
„Dróttkvæðin voru mjög miðlæg í menningu
íslenskra miðalda. Það er grundvallaratriði,
sem segir okkur mjög mikið um eðli íslenskrar
menningar allt til miðrar fjórtándu aldar.
Dróttkvæðin virðast í fljótu bragði innilokuð í
norrænum heimi vegna þess að þau eru svo ólík
öllu öðru sem er skapað á miðöldum. En það er
algjör misskilningur. Það var verið að túlka og
fást við dróttkvæði af miklum móð á miðöldum.
Kvæði sugu í sig áhrif úr öllum áttum, úr guð-
fræðilegum kennisetningum, kristinni tákn-
fræði og heimspekilegum vangaveltum. Á tólftu
öld voru til dæmis hugmyndir um manninn sem
litla heim eða „microcosmos“, og heiminn sem
stóra heim eða „macrocosmos“, mjög vinsælar.
Nýplatónistarnir sóttu innblástur í verk Plat-
óns, Timaeus, og táknuðu samfélagið, kirkjuna,
og ýmis fyrirbæri, sem líkama, sem endurspegl-
aði hið stóra sköpunarverk heimsins. Þessar
heimspekilegu pælingar úr evrópskum skólum
eiga greiða leið inn í myndheim dróttkvæðanna
af því að verið var að hugsa um dróttkvæðin á
skipulegan hátt af íslenskum fræðimönnum.
Þess vegna getur ein vísa verið jafn kröftugur
vitnisburður um hugmyndaheim miðalda eins
og lengri frásaga. Í einni mynd getur verið fólg-
in vísbending um þekkingu skáldsins, hug-
myndafræði og þjóðfélagsstöðu, en til þess að
nema skilaboðin sem fólgin eru í kveðskapnum
verðum við þekkja þá menningu sem þau
spretta úr.
En er hægt að nota hugmyndafræði sem rök
til að tímasetja kveðskap? Ég fór upprunalega
af stað með mína rannsókn í því augnamiði að
bera þrettándu aldar skáldskapinn saman við
vísur í Íslendinga sögum. Sumpart til að finna
rök fyrir aldri þeirra. En ég áttaði mig fljót-
lega á að slíkur samanburður væri ómögulegur
án nákvæmrar rannsóknar á allri dróttkvæða-
menningu – og þess vegna hefur samanburð-
arrannsóknin orðið að bíða aðeins. Hins vegar
var spennandi að uppgötva hvaða skáld var
einna líkast þrettándu aldar skáldunum í beit-
ingu þessa líkamlega myndmáls sem ég tel að
sé ættað úr tólftu aldar heimspeki, en það var
Egill Skallagrímsson. Og þá vöknuðu ýmsar
nýjar spurningar, sem gaman væri að glíma
við. Eru sumar vísur Egils eftir 12. eða 13. ald-
ar skáld? Í hinu líkamlega myndmáli skar Egill
sig mjög frá öðrum heiðnum skáldum, sérstak-
lega í þeim vísum sem kveðnar eru um Ásgerði
og við hirð Aðalsteins, og svo í Arinbjarnar-
kviðu og Höfuðlausn. Kveðskapur hans virðist
því lagskiptur að þessu leyti, og það er í sjálfu
sér áhugavert ef við íhugum samsetningu sög-
unnar. Í þessari bók gat ég ekki leyft mér að
fara á bólakaf í kveðskap Egils, hún var orðin
of löng. En nú finnst mér ég hafa nægan grunn
til að glíma við hann og önnur skáld Íslendinga
sagna. Og ég hef ekki hugmynd um hver vinn-
ur þá glímu.“