Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. FEBRÚAR 2002
G
UÐRÚN Nordal ís-
lenskufræðingur sendi á
síðasta ári frá sér bókina
Tools of Literacy. The
Role of Skaldic Verse in
Icelandic Textual Cult-
ure of the Twelfth and
Thirteenth Centuries.
Ritið hefur að geyma niðurstöður af umfangs-
miklum rannsóknum hennar á dróttkvæðum
tólftu og þrettándu aldar og því menningar- og
lærdómsumhverfi sem þau eru sprottin úr.
Guðrún hlaut nýverið verðlaun úr sænska Dag
Strömbäcks-sjóðnum fyrir ritið sem út kom hjá
University of Toronto Press. Að verðlaununum
stendur Konunglega Gustavs Adolfs-akadem-
ían í Uppsölum en hún veitir fræðimönnum ár-
lega viðurkenningar á ólíkum sviðum og voru
þær veittar við hátíðlega athöfn í Uppsalahöll
hinn 6. nóvember síðastliðinn.
Ekki gamlar klisjur
Guðrún hóf rannsóknina árið 1993 en þá fékk
hún rannsóknarstöðu til þriggja ára hjá Rann-
sóknarráði til að skoða myndmál dróttkvæða.
Ætlunin var að athuga hvort íþrótt dróttkvæðu
skáldanna hefði hnignað þegar kom fram á
tólftu og þrettándu öld eins og haldið hefur
verið fram, hvort myndmálið hefði staðnað og
ekki verið eins frumlegt og hjá gömlu skáld-
unum frá níundu, tíundu og elleftu öld. Rann-
sóknin varð hins vegar mun víðtækari.
„Rannsóknin þróaðist í raun í mjög óvænta
átt. Ég fann fljótlega að þekkingu skorti á þeim
jarðvegi sem skáldin spruttu úr til þess að
hægt væri að leggja mat á þróun dróttkvæð-
anna. Einkum áttaði ég mig á að skoða varð
dróttkvæðin í samhengi við lærdóm skáldanna
og þar með hugmyndafræði miðalda. Gæti það
til dæmis verið að dróttkvæði hafi verið hluti af
formlegum lærdómi, að menn hafi beinlínis
lært að yrkja dróttkvætt í skólum? Var kveð-
skapurinn kannski tæki til þess að hugsa um
málskrúð og stílbrögð? Var hann notaður í mál-
fræði- og bókmenntarannsóknum eins og gert
var í klassískri latneskri lærdómshefð í Evr-
ópu? Gegndu dróttkvæðin með öðrum orðum
sama hlutverki í íslenskum skólum og verk
Virgils og Óvíðs og Hórasar í latnesku hefð-
inni? Af hverju var verið að halda þessari þekk-
ingu á heiðnum kveðskap við í kaþólsku sam-
félagi? Af hverju voru heiðnar kenningar,
heiðið myndmál notað í kristnum helgikvæð-
um? Af hverju fannst mönnum þetta myndmál
eiga heima í kaþólskum heimi?“
Guðrúnu varð ljóst að menn höfðu séð sam-
svaranir milli kveðskapar Braga og Egils og
fleiri íslenskra skálda annars vegar og Virgils
og Óvíðs og Hórasar hins vegar. Í báðum til-
fellum var um heiðin skáld að ræða sem ortu
undir mjög ströngum háttum og notuðu mynd-
mál sem byggðist á mikilli sérþekkingu og til-
vísunum í goðafræði. Íslenskum lærdóms-
mönnum þótti því liggja beinast við að nota
þessa innlendu hefð á sama hátt og Evrópu-
menn notuðu hina klassísku latnesku hefð.
Evrópskir nýplatónistar á tólftu öld notuðu til
dæmis goðsögur til að skýra upphaf heimsins
og það sama gerðu íslensk skáld á þessum
tíma.
„Þegar þróun dróttkvæðanna er skoðuð í
þessu ljósi er komin skýring á því hvers vegna
þessi hefð lognaðist ekki út af fyrr en raun ber
vitni. Og einnig hjálpar hún okkur að skilja af
hverju vísur voru notaðar jafnt í sagnalist mið-
alda og sem búningur um guðfræðilegar pré-
dikanir. Og þessi nálgun hvetur okkur einnig
til að skoða kvæðin sem nútímakveðskap síns
tíma, ekki sem gamlar klisjur. Í bókinni held
ég því fram að kvæðin hafi fengið þetta hlut-
verk í lærdómi landsmanna þegar á tólftu öld.
Þess má sjá merki í Fyrstu málfræðiritgerð-
inni og í kvæðinu Háttalykli en heimildir eru
þó af skornum skammti þar til dregur fram á
þrettándu öld þar sem þessi þróun er augljós.“
Hugsa um hefðina
á nýjan hátt
Guðrún segir að gera verði skýran grein-
armun á dróttkvæðum munnmælahefðarinnar
frá 850 til 1100 og þeim kvæðum sem urðu til á
tímum bókmenningar frá 1100 til 1400. Lengi
hefur verið litið svo á að frumlegustu og bestu
dróttkvæðu skáldin séu frá fyrra tímabilinu en
að mati Guðrúnar er varasamt að bera þau
saman við skáld seinna tímabilsins því þá til-
heyra dróttkvæðin bók- og lærdómsmenningu
sem endurvinnur eða endurskapar þessa
skáldskaparhefð, þar er beinlínis verið að nota
þá þekkingu sem fólst í munnmælahefðinni til
þess að búa til nýja þekkingu.
„Það hefur stundum verið talað um drótt-
kvæðin sem dauða hefð upp úr 1100, að skáldin
hafi gengið í þennan þekkingarbrunn og í raun
aðeins endurtekið það sem þar var sagt án
þess að vera að skapa neitt nýtt. Ég held því
fram að skáld hafi haldið áfram að vinna á
skapandi hátt með þessa hefð, með myndmálið
og goðsögurnar sem það er gert úr. Þau setja
hinn gamla arf í splunkunýtt samhengi, og það
er afrek út af fyrir sig.
Ef við hugsum um það að á tólftu öld hafi
skáld farið að líta á norrænu goðafræðina á
sama hátt og Evrópumenn litu á latneska
goðafræði, sem er undirstaða latnesks lær-
dóms og stjörnufræði og fleira, þá eru þeir að
hugsa um hefðina á nýjan hátt. Tólftu aldar
skáld eins og Einar Skúlason vinnur til dæmis
greinilega með kenningar á skapandi og frjóan
hátt. Hann er prestur, en hann hikar ekki við
að vísa á mjög meðvitaðan hátt í heiðnar kenn-
ingar. Ekki af því hann trúi á heiðin goð, held-
ur vegna þess að goðin eru orðin að bók-
menntalegum táknmyndum á þessum tíma.
Einar er að mínu áliti einn merkasti höfundur
12. aldar, og um hann ætti að fjalla samhliða
Ara og Sæmundi. Hann er brautryðjandi á
sínu sviði, og er sá fyrsti sem færir helgisögu
Ólafs helga í skáldlegan búning í kvæðinu
Geisla.“
Fræðasamfélagið og munnmælin
Dróttkvæðin varðveittust einnig í munn-
mælum, segir Guðrún. Eigi að síður virðist
fræðilegur áhugi á þeim hafa eingangrað
dróttkvæðin innan fræðasamfélagsins sem
leiddi til stöðnunar þeirra á fjórtándu öld.
„Hér verður maður að horfast í augu við tak-
markanir heimildanna. Þær heimildir sem
maður hefur frá íslenskum miðöldum eru bún-
ar í hendur okkar af ákveðnu fólki sem hafði
aðgang að bókum og kunni sjálft að skrifa eða
lesa bækur. En þetta tvennt fór þó ekki alltaf
saman. Þetta bókmenntastarf hefur líklega
farið mestan part fram í og kringum klaustur
og skóla, og svo hjá ríkum höfðingjum, og svo
vill til að þeir eru margir af einni og sömu ætt-
inni. Þannig eru heimildirnar um þrettándu
öldina að mestu komnar frá Sturlungum,
Sturlu Þórðarsyni sem skrifaði Íslendinga-
sögu, Snorra sem skrifaði Snorra Eddu, Ólafi
Þórðarsyni sem skrifaði Þriðju málfræðirit-
gerðina og þannig mætti áfram telja. Við þess-
ar heimildir takmarkast sýn okkar á íslenskt
samfélag þessa tíma.
Þetta er auðvitað slæmt en við getum þó
fært okkur þessa skökku mynd í nyt því við
kynnumst þessari fjölskyldu og höfundum inn-
an hennar mjög vel. Við vitum að minnsta kosti
hvaða stöðu þetta fólk hafði innan samfélags-
ins þótt heildarmyndin sé okkur sannarlega
hulin.
Og þegar skoðað er hvaða skáld þessir menn
vitna í þá kemur í ljós að þau eru yfirleitt ann-
að hvort höfðingjaættar eða tengd valdafólki í
samfélaginu. Gott skáld eins og Gissur Þor-
valdsson fær sama sem ekkert að hljóma.
Hann var við hirð Hákonar konungs og orti um
hann en Sturla Þórðarson vitnar aðeins til
fjögurra lína eftir hann í Hákonar sögu sinni
en í 95 vísur eftir sig sjálfan, en Sturla hitti
aldrei Hákon. Þessir menn voru bókmennta-
stofnun síns tíma, höfundar og útgefendur í
senn.
Þetta bendir til þess að fræðasamfélagið hafi
verið fremur lokað en það verður einnig að
taka með í reikninginn að það var mjög sterk
munnleg hefð í landinu. En mín rannsókn tak-
markast að þessu sinni við bókmenninguna. Og
vissulega hafa þessar hefðir tekist á. Þegar
komið er fram á fjórtándu öld er greinilega að
flæða undan dróttkvæðunum, og þegar Ey-
steinn munkur varpar stóru bombunni í Lilju
eiga þau sér varla viðreisnar von. Jafnvel þó að
sumir haldi áfram að yrkja dróttkvæði. Þrótt-
urinn er horfinn. Þeir sem fylgja nýjustu tísku
snúa sér að öðrum formum, yrkja rímur og
kvæði undir nýjum innfluttum háttum. Við
sjáum þessa þróun einnig í handritum Snorra
Eddu. Snorra Edda er ekki bara ein endanleg
bók sem kom kannski út á jólavertíðinni 1230,
heldur bók sem er sífellt í endurskoðun. Lær-
dómshefðin í kringum dróttkvæðin var greini-
lega mjög lifandi allt til loka 14. aldar. Þetta
sést t.d. best á handritum Snorra Eddu.
Greina má að minnsta kosti sex ólíkar eddur í
handritum. Þrjú varðveita Snorra Eddu heila,
en hin tengja sífellt nýja gerð Skáldskapar-
mála við önnur rit, eins og Þriðju málfræðirit-
gerðina. Þar með er íslenska verkið sett í nýtt
og spennandi samhengi. Ég fjalla ítarlega um
þessi handrit í bókinni, vegna þess að þau eru
„Dróttkvæðin virðast í
fljótu bragði innilokuð í
norrænum heimi vegna
þess að þau eru svo ólík öllu
öðru sem er skapað á mið-
öldum. En það er algjör
misskilningur. Það var
verið að túlka og fást við
dróttkvæði af miklum móð
á miðöldum. Kvæði sugu í
sig áhrif úr öllum áttum,
úr guðfræðilegum kenni-
setningum, kristinni tákn-
fræði og heimspekilegum
vangaveltum.“
DRÓTTKVÆÐI –
NÚTÍMA-
KVEÐSKAPUR
SÍNS TÍMA
„Snorra-Edda er ekki bara ein endanleg bók sem kom kannski út á jólavertíðinni 1230, heldur bók sem er
sífellt í endurskoðun. Lærdómshefðin í kringum dróttkvæðin var greinilega mjög lifandi allt til loka 14. aldar,“
segir Guðrún Nordal í viðtali við ÞRÖST HELGASON en hún hefur nýlega sent frá sér bókina Tools of Literacy
þar sem hún heldur því fram að Íslendingar á tólftu og þrettándu öld hafi talið að dróttkvæðaskáldin gætu
sómt sér vel við hliðina á höfundum latínuhefðarinnar, þeirra Hórasar, Virgils og Óvíðs.
Morgunblaðið/Sverrir
Guðrún Nordal
dósent.