Tíminn Sunnudagsblað - 21.07.1968, Blaðsíða 20

TORFI ÞORSTEINSSON:
Surtla og
Vorið 1920 flutti faðir minn frá
Núpi við Berufjörð að Hvammi í
Austur-Skaftafellssýslu. Um haust-
ið rak hann aleigu sína, um það
bil 40 kindur og hryssu með fol-
aldi, frá Djúpavogi suður um Lóns-
heiði.
Rigningar voru miklar og vatna-
vextir þetta haust og ár allar. sem
þá voru óbrúaðar, oftast í miklum
vexti. Þó komst hópurinn slysa-
laust að Hvammi um hálfan mán
uð af vetri eftir nokkra hrakninga.
Ég var þá drengur. á tólfta ári
í fylgd með föður mínum Man ég
vel eftir ferð þessari nú eftir nærri
hálfa öld. En það er önnur saga.
En fram í huga minn leitar á
stund'um mynd tveggja forystu-
kinda, sem þetta haust brokkuðu
á undan kindahópnum okkar
pabba suður yfir Lónsheiði og
völdu O'-otin á straumhörðum
vötnum eins og þaulvanir vatna-
menn. Þessar kindur'voru mó- og
svarthnýflóttar tvílembingssyst-
ur af skaítfellskum fjárstofni. Móð
ir þeirra nét Hæra og var svart-
kollótt mtíí hvítan 'okk í enni, en
faðir þeirra var mórauður forystu-
hútur frá Haugum í Skriðdal.
Veturinn. sem þær Móhnýfla og
Surtla voru ]ömb að Núpi. voru
þær óhemjur mikiar vegna styggð-
ar. Tóku hær sig þá oft út úr
hópnum 02 stukku í nærri ókleifa
kletta, sern þar er mikið um
Öll viðbrögð þeirra lambsvetur-
inn voru mönnum til aukinnar fyr-
irhafnar. En á haustnóttum voru
þær nokkuð farnar að spekjast og
ekki var bað minnst forystudáð
þeirra að hakka, að kindahópurinn
okkar pabba komst slysalaust á á-
fangastað haustið 1920
Man ég 'æl að bóndi sá er fylgdi
okkur yfir Jökulsá í Lóni, hafði
orð á því, að svarta og mórauða
ærin, sem á undan færu og
þræddú hvert brot af yfirveguðu
ráði, myndu einhvern tíma síðar
geta tekið að sér forystu fyrir fjár-
hópnum.
Spá fylgdarmánnsins reyndist
líka sönn, því að röskan áratug
komu þær við sögu daglegs lífs í
Móhaýfía
Hvammi vegna frískleika og frá--
bærra vitsmuna, sem einkum
beindust að því, að komast undan,
þegar smalað var til réttar vor og
haust.
Veðurglöggar voru þær með af-
brigðum og dyndu skjótt á vond
veður, voru þær venjulega í farar-
broddi heim til húsa.
Venjulega skildu þær ekki sam-
vistir nema stutta stund á vorin
meðan móðurástin rak þær á af-
vikin stað til að koma afkvæmi í
heiminn og vaka yfir þeim fyrstu
fetin. Afkvæmi þeirra urðu mörg
og héldu ílest hópinn. Var það
fríður hópur af svörtum, mórauð-
um og mögóttum ám og sauðum
en óvinsæll í smölun. Hópur . sá
varð þó ekki ianglífur Á þessum
árum hrjáði fjárstofninn bráðafár
á haustum, en lungnaormur á vor-
dögum. Þá voru varnarlyf Níelsar
Dungals ekki komin til sögunnar
og varð við lítið ráðið og afkvæmi
Móhnýflu og Surtlu hurfu brátt úr
fjárhópnum. Man ég einkum vel
eftir svartri á og mórauðum sauð,
sem reistu höfuð í fararbroddi fjár
ins að m >rgni dags, en voru bæði
failin í val að kvöldi.
Þó að þær Móhnýfla og Surtla
væru veð’irglöggar, voru þær þó
ekki alvitrar fremur en veðurfræð-
ingarnir okkar, og einu sinni mun
lægð suðvestan úr hafi hafa kom-
ið þeim á óvart eða ruglað þær
í ríminu. Það var á útmánuðum
veturinn 1926.
Bæirnir Hvammur og Þórisdalur
liggja næstir afréttum, suðvestan
Jökulsár ’ Lóni. Þar eru sumar-
lönd góð og vetrarbeit þraut þar
sjaldan nema stuttan tíma, enda
var hún mikið notuð fram yfir
fjórða tug þessarar aldar. Var þá
lengi venja að smala fé til húsa
rétt fyrir ’ól eða milli hátíða ef
veður leyt'ði beit svo lengi, en gefa
því síðan frjálsræði til fjalla að
l-oknum fengitíma ef hlýnaði í
veðri eða snjóa leysti, enda komu
þá oft undan hjarninu girnileg
beitilönd, sem lokkuðu sauðfé
langt til ijalla. En erilsamt varð
oft fyrir smalana að finna aftur
það fé, sem lengst hafði rasað og
stundum kom fyrir að einstakar
kindur fundust ekki aftur, heldur
urðu hungurmorða á helkaldri
auðninni.
Á þessum slóðum sleit ég smala-
skónum fram að þrítugsaldri. Man
ég þaðan ennþá draumljúf vor-
kvöld, þegar sólarlagið fellur í
faðm fjallanna við efstu brúnir
Goðaborgar. Ennþá betur man ég
þó dagana, þegar fönnin breiðir
dauðahjúp yfir auðnina og þögn
fjallanna getur orðil nístandi köld.
Veturinn 1926 gerði allsnarpa
harðindatíð með áramótum. Var þá
fé allt í Hvammi tekið á hús og
gefið inni eða beitt í Lambey með-
an haglaust var til fjalla, En með
þorrakomu gekk til mildrar veðr-
áttu og stillu, sem hélzt um þriggja
vikna skeið Beitarfénu í Hvammi
var þá eins og venjulega sleppt af
húsi og gefið fullt frelsi. Kunni
röskasta féð vel að nota sér frjáls-
ræðið og fór langt inn til fjalla til
að leita að kjarngóðum heiða-
gróðri, sem víða kom ókalinn und-
an fönn.
En góða tíðin varð ekki varan-
leg. í síðustu viku þorra spilltist
veður og á einni nóttu gerði kaf-
aldshríð með frostj og fannkomu.
í Hvammi var nú þegar brugðizt
við að leita að fénu, sem vantaði,
en við lít'ð varð ráðið fegna þess
hvað veður var hart og fannkoma
mikil. Stnx á fyrsta degi náðist þó
margt af fénu í hús og þegar
versta áhiaupið rénaði var farið
langt inn til fjalla vestan megin
Laxár og eftir nokkurra daga leit
i þæfings ófærð og skafrenningi
var allt féð fundið, nema fjórar
ær fulorðnar.
En nú kom í ljós að systurnar
Móhnýfla og Surtla höfðu brugðið
vana og ditið samvistir. Móhnýfla
var í fararbroddi heim að húsum
fyrsta óveðursdaginn Nú naut hún
heimilishlýju í versta ærhúsinu
uppi á túni, nema hvað hún varð
að troða sporslóð fyrir ærhópin
niður í Lok einu sinni á dag.
En Surtla og þrjár ær aðrar voru
ókomnar j leitirnar. Á þessum ár-
um var útvarp ekki komið til sög-
unna austur í Lóni og veðurfregn-
ir og veðurspár þar óþekkt hug-
tak. Almanak Þjóðvinafélagsins
var þá einskonar alfræðiorðabók,
sem veitti upplýsingar um strauma
og tunglkomur og, þar sem þau
fræði þraut, tóku við spádómar og
draumar. Þá var rætt um tungl-
572
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ