Tíminn - 01.02.1976, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 1. febrúar 1976.
Menn og málefni
Horft yfir sviðið
við leiðarlok
siðan. Á það við um atvinnuþætti
ýmsa, félagsmálalöggjöf o.fl.
Atvinnuvegir landsmanna
stóðu á þessum kreppuárum hall-
ari fæti en menn eiga nú gott með
að skilja. Ofan á verðfall og sölu-
tregðu áafurðunum, bættist alger
ringulreið i afurðasölumálum,
sem varð til þess að hver tróð
skóinn ofan af öðrum. Varð að
færa öll afurðasölumál lands-
manna á félagslegan grundvöll,
sem siðan hefur haldizt. Þáttur i
þvi var afurðasölulöggjöf land-
búnaðarins. Féll i hlut Hermanns
að hafa forgöngu um þá lagasetn-
ingu og framkvæmd hennar, við
slikan heiftarágreining, að með
ólikindum mátti telja. Hélt Her-
mann á þvi máli öllu, þannig að
beztu kostir hans komu i ljós og
fengu notið sin, baráttuharkan,
þegar þess þurfti, og lagnin við að
ljúka strið farsællega, þannig að
til frambúðar yrði öllum að
gagni.
Þegar afurðasölulögin komu til
framkvæmda, tók að birta i
sveitunum.”
Hreinar tekjur
800 krónur að
meðaltali
Arnór Sigurjónsson gefur li'ka
hugmynd um það i grein i Þjóð-
viljanum, við hvað var að etja og
hvaða ávöxt barátta hinnar
fyrstu rikisstjórnar, sem Her-
mann Jónasson veitti forstöðu,
bar i landinu:
,,Til þess að meta störf og afrek
þessarar st jórnar, verður fyrst að
gera sér grein fyrir, við hvað
þjóðin bjó, er stjórnin hóf starf
sitt. Þá hafði gengið vfir i rúm-
lega þrjú ár, frá árslokum 1930,
mjög djúps*æð efnahagskreppa
að þvi leyti gjörtækari en kreppan
, . ... , „ . , , nú, að hún náði til allra þegna
kreppan með solutregðu, gjald-' þjóMétógsias. Hún var lika að þvi
eyrisskort og hormulegt atvinnu- feytp/tilíinnanlegri, að henni
levs,. en a hmn bóeinn svo i11v.il S f , dj mjög mikið atvinnuleysi og
Saga hans var
ævintýri líkust
Á fimmtudaginn fór fram útför
eins mikilhæfasta og einbeittasta
stjórnmálaforingja Islendinga á
þessari öld. Hermann Jónasson
var kvaddur hinztu kveðju. Samt
mun hann halda áfram að vera
meðal okkar i verkum sinum, er
lengi mun sjá stað.
Saea Hermanns var i rauninni
ævintýri. Eigi að siður röktust
þræðirnir að réttum forsendum.
Að erfðum hafði hann hlotið
óvenjulegt atgervi, mikla mann-
kosti o^andlegtoglikamlegt þrek
langt umfrám flesta menn aðra.
Það var hans vöggugjöf. A upp-
vaxtarárum hans var ræktun
lands og lýðs fegursta og áhrifa-
mesta boðorðið i sveitum lands-
ins, og þvi boðorði játaðist hann
af alhug. Hann lagði mikla og
óhvikula rækt við það atgervi,
sem honum var veitt, og ræktun
jarðarinnarog þroski alls, sem til
vaxtar á að vera borið, var hon-
um hugðarefni ævilangt, þótt
hann gengi sjálfur langskólaveg
oghlutskipti hansyrði að vaka yf-
ir hag stærra bús en flestir aðrir
hafa i umsjá sinni — sjálfs
þjóðarbúsins.
Inn á vettvang stjórnmálanna
steig hann, þegar kynslóðaskipti
voru að verða i forystuliði á þeim
vettvangi. Yngstur allra ís-
lendinga til þessa dags varð hann
forsætisráðherra, og við hlið hans
i rikisstjórn voru einnig yngri
menn en áður hafði þekkzt — Ey-
steinn Jónsson, sem varð yngstur
manna ráðherra á tslandi, og
Haraldur Guðmundsson. Verk-
efnin, sem biðu þessara ungu
manna, voru torveldari viðfangs
en nokkur önnur rfkisstjórn hér-
lend hefur átt við að glima.
Höfuðóvinurinn var sjálf heims-
leysi, en á hinn bóginn svo illvig_i
og ófyrirleitin stjórnarandstgtó,
að i annála verður færf^þégar
saga þessa árabils verður könnuð
og skráð. Ekkert afbrigði rógs og
niðs var látið ónotað gegn þeirri
rikisstjórn, sem tók við völdum
árið 1934 — engin vopn svo eitruð,
aðþeim væri ekki beitt. En hin.um
ungu ráðherrum brást hvorki
glöggskyggni, þrek né þraut-
seigja. Þeir voru skjótir til úr-
ræða, og úrræði þeirra reyndust
svo haldgóð, að þau verða ekki
annað köliuð en bjargráð að-
krepptri þjóð.
Kreppuárin urðu eldskirn Her-
manns Jónassonar, og sú þrek-
raun hóf i vitund landsmanna
hann i tölu allra mikilhjefustu for-
ystumanna i islenzkum stjórn-
málijin^
Aðkoman 1934
Eins og að likum lætur urðu
margir til þess að minnast Her-
mannsog starfa hans, þegar útför
hans fór fram. Eysteinn Jónsson,
nánasti samstarfsmaður hans um
áratugi og arftaki hans, er hann
lét af formennsku i Framsóknar-
flokknum, minnist þessara löngu
liðnu ára i Timanum á fimmtu-
daginn:
,,Það voru engir friðarstólar,
sem sezt var á i stjórnarráðinu
1934. Kreppan mikla i algleym-
ingi. Meirihluti stjórnarinnar á
Alþingi svo naumur að i engu
mátti skeika með samheldnf liðs-
ins. Stjórnmálaátökin á þingi og
utan þess afar hörð, og raunar
samfelld kosningabarátta allt
kjörtimabilið, þ.e.a.s. fram að
1937.
Hermann nautsin vel við þessi
skilyrði. Hann var traustur i stór-
ræðunum, öruggur baráttumaður
og að minum dómi mátulega gæt-
inn. Flanaði ekki að neinu, en
fylgdi þvi afar fast fram sem gera
þurfti, þegar leið hafði verið
fundin.
Einginn vegur er að rekja hér
það sem gerðist á þessum árum,
kreppuárunum fyrir striðið, en ég
held aö segja megi, að það tókst
að snúa neyðarvörn i sókn og var
lagður grundvöllur að mörgu þvi,
sem bezt hefur dugað þjóðinni
lifðu margir á bónnjörgum um at-
vinnubætur, eins og klakahögg á
götum höfuðborgarinnar. Fjöldi
manna var að verða litt vinnufær,
vegna langvarandi atvinnuleysis.
Til vitnis um það, hversu litlar
lekjur manna voru til lffsfram-
færis.eru athuganir er Skipulags-
nefnd atvinnumála gerði um þau
efni 1937, eftir skattskýrslum
undanfarinna ára. Þá voru meðal
aettótekjur á hvern ibúa i landinu
árin 1931-1934, 801 kr. á ári (ofur-
litið mismunandi þó, eftir ár-
ferði), en hver króna var þá að
visu nærri 400sinnum meira virði
en I árslok 1974.”
Siðar segir um þá baráttu, sem
þessi rikisstjórn varð að heyja:
„Þess má þó geta, að ádeilum
andstæðinga á stefnu hennar og
störf var mest beint að forsætis-
ráðherranum, þó að hann virtist
gera minnst til að helga sér stefnu
hennar og afrek. En árangur
stefnunnar og afrek stjórnarinnar
voru einkum fólgin i aukinni
vinnu þjóðarinnar i arðbærri
framleiöslu, enda skildi þessi
stjóm það betur en allar aðrar
stjórnir okkar á siðari árum, að
tekjur þjóðarinnar eru fólgnar i
vinnuafköstum hennar og þvi,
hve hagkvæmlega þeirri vinnu er
beitt og skipt. Á þessum árum,'
1934-1937, batnaði hagur þjóðar-
innar verulega og náði sá bati
betur til fólks, en áður i sögu
þjóðarinnar, en hann var hins-
vegar hægur, eins og þá var um
öll nálæg lönd.”
Karlmannlegt
svar andspænis
ógnun
Ölafur Jóhannesson, núverandi
formaður Framsóknarflokksins,
vikur að hinni heillarikustu og
karlmannlegu afstöðu Hermanns,
er hann visaði á bug tilmæli
nasistastjórnarinnar þýzku um
flugvallargerö og lendingarleyfi
hér á landi:
,,Fyrr eða siðar fennir i flestra
spor. Ég hygg þó, að lengi muni
sjást ýms þau spor, sem Her-
Hermann Jónasson
mann Jónasson markaði i samtið
sinni og sögu þjóðarinnar. Ég
ætla mér ekki i þessum fáu
kveðjuorðum að telja öll þau
störf, sem marka djúp spor i
stjórnmálasögu hans né leggja á
þau mat. Það verður hlutverk
sagnfræðinga. En ef til vill verður
þess lengst minnzt, að hann visaði
á bug tilmælum Þjóðverja um að
fá að byggja flugvöll hér á landi
árið 1939, eða rétt fyrir siðari
heimsstyrjöldina. Með þeirri
ákvörðun var stigið spor, sem
skipti sköpum fyrir framtið
þjóðarinnar, og e.t.v. fyrir örlög
annarra lýðræðisþjóða.”
Lúðvik Jósepsson vikur einnig
að þessu i Þjóðviljanum:
..Afstaða Hermanns til beiðni
þýzku nasistastjórnarinnar um
flugréttaraðstöðu hér á landi,
nokkru fyr-k^iipp.þpf siðustu
heimsstyr jaldar, mun ekki
gleymast. Þá, eins og alltaf,
þurfti persónulega staðfestu Dg
einurð, til að neita beiðni hins er-
lenda ofurvaldssem þrýsti á, með .
hótunum eða bliðmælum. Þá voru
hérá landi, eins og núTýmsir þeir
sem vildu láta undan erlendum
hótunum.” \-f,
Arnór Sigurjónsson segir nokk-
uð ger frá þessum sögulega at-
burði, og fer þar eftir frásögn
Gunnars M. Magnúss i riti hans,
Virkinu i norðri:
„Þann 20. marz kom hingað
sendinefnd frá Luft-Hansa. Rich-
ard Walter hét formaður nefndar-
innar. Hann hafði verið formaður
gamla flugfélagsins hér árið 1928,
en fékkst nú við kaupsýslu i
Berlin. Nefnd þessi var i reynd
opinber aðili Stór-Þýzkalands.
Nefndin óskaði eftir samtali við
forsætisraðherra og barþar fram
óskir fyrir félagið um réttindi til
flughafna hér á landi og leyfi til
að leggja flugvelli, þvi að i ráði
væri að hefja flugferðir til Ame-
riku með viðkomu á Islandi.
Nefndin lagði fram ýtarlega
greinargerð fyrir þessu og voru
nefndarmenn ákafir að sannfæra
ráðherrann um ágæti þeirrar
samvinnu, er samningi um slikt
mundi fylgja. ,,Og er alls ekki
verið að fara fram á neitt frá
hernaðarlegu sjónarmiði”; sagði
einn nefndarmannanna. ,,ís-
lendingar tortryggja ekki Þýzku
þjóðina á þessu sviði”, svaraði
ráðherrann, ,,en rikisstjórnin
hefur ákveðið að veita engum
sérréttindi til flugs á Islandi að
svo komnu máli.” Þá benti einn
sendimanna ráðherra á, að með
farþegaliugi yfir Islandi nyti is-
lenzka þjóðin sérstakra hlunn-
inda og þá gæti tsland orðið mið-
stöð og tengiliður milli hins
gamla og nýja heims, sem hefði
stórkostlegt viðskiptalegt og
menningarlegt gildi fyrir þjóðina,
er vinaþjóð hennar, Þjóðverjar
mundu láta hana njóta. ,,Ég hef
þegar sagt ykkur nefndarmönn-
um það”, svaraði ráðherrann,
,,að slikt leyfi verður ekki veitt.
Við tslendingar ætlum sjálfir að
taka flugmálin i okkar hendur.”
Þjóðverjar héldu enn fram máli
sinu, þar til þeir voru vissir um að
það væri árangurslaust, höfðu
siðan ráðstefnur með' sendiráði
sinu og öðrum samlöndum, ósk-
uðu eftir nýju viðtali við forsætis-
ráðherrann, sem aö visu var
veitt, höfðu þá i hótunum, en
fengu engu um þokað. „Nefndar-
menn urðu öskugráir yfir mála-
lokum, er þeir gengu af fundi ráð-
herra.”
Mörgum og skýrum myndum
er brugðið upp af Hermanni
Jónassyni i sumum minningar-
greinanna. Guðmundur P. Val-
geirsson i Bæ i Trékyllisvik segir
svo af þvi, er hann kom i fyrsta
skipti á framboðsfund i Árnes-
hreppi vorið 1934:
„Framboðsfundirnir hófust i
Árnesi. Kvöldið áður en þeir hóf-
ust, komu allir frambjóðendurnir
hingað i Vikina og gistu hér, sinn
á hverjum bæ. — Þeir Tryggvi og
Kristján komu með varðskipi, en
Hermann hafði komið landveg á
hestum hingað norður.
Sváfu þeir svo af um nóttina, en
árla- morguns veittu þeir, sem
fyrstir voruá fótum, þvi eftirtekt,
að maður stóð á efsta tindi Árnes-
fjalls, sem'gtlæfir yfir byggðina i
víkinni. Vissu menn i fyrstu ekki
hvers kyns var. En brátt kom i
ljós, að þarna var Hermann
Jónasson á ferð. Hafði hann risið
úr rekkju siðla nætur og lagt á
brattann.og létekki staðar numið
fyrr en á efsta tindi fjallsins, sem
þó er ekki auðveldur uppgöngu.
Þarna, i skini upprennandi
morgunsólar, stóð hann á tindin-
um, og horfði yfir hið stórbrotna
landslag byggðarinnar. Af tindin-
um blasti við sjónum hans þvi
nær öll sveitin, með sina tilkomu-
miklu fjallatinda, dali, firði, vik-
ur og voga. Á sömu stundu hafði
hann gert sér ljósa grein fyrir
byggðinni, kostum hennar, mögu-
leikum og göllum. Að þessari
morgungöngu lokinni kom Her-
mann heim hress og endurnærð-
ur, löngu áður en keppinautar
hans risu úr rekkju.— Á tilsettum
tima mætti hann til leiks, sem a 11-
ur varð honum i vil.”
Ástsæld
og umhyggja
Ástsæld Hermanns nyrðra má
ráða af smásögu, sem Guðmund-
ur segir einnig:
,,,,Þetta geymi ég og les stund-
um. Mér finnst meira af þvi mega
læra en mörgu öðru, sem lesið
ér”, sagði gömul nágrannakona
min eitt sinn við mig um leið og
hún dró undan koddanum sinum
gamalt Timablað með áramóta-
grein eftir Hermann Jónasson.”
Annað dæmi sýnir, hvernig
Hermann brást við, þegar örðug-
leikar steðjuöu að á Ströndum.
Þar varpar lika ljósi á skapgerð
hans:
" ,,0ft hefur veðráttan verið okk-
ur Árneshreppsbúum erfið og
harðhent, svo að til vandræða
hefur horft. Veturinn 1949varein-
hver sá harðasti, sem núlifandi
menn muna. Hitt tók þó út yfir,
hvað vorið var vont. Segja mátti,
að vetrarveðrátta rikti fram i
endaðan júni og skepnur á gjöf.
Hey voru gengin til þurrðar hjá
nær öllum og vá fyrir dyrum. Þá
voru heyflutningar milli lands-
hluta ekki orðnir eins algengir og
siðar hefur orðið með nýrri hey-
binditækni og flutningaleiðum,
svo úr vöndu var að ráða. Her-
manni Jónassyni var þá sagt frá
vandræðum okkarog hann beðinn
aðstoðar. Verður lengi i minnum
haft, hvernig hann brást við þeim
vanda. Ekki voru nema fáir dag-
arliðnir, þegar sérstakt skip
kemur hingað fermtaf ilmandi og
grænni töðu i sekkjum. Þessum
dýrmæta feng var úthlutað.
Skepnum okkar var borgið. Þeg-
ar farið var að leita eftir hjá Her-
manni, hvað heyið kostaði, kom
svarið: „Þetta hey átti ég sjálfur
og þurfti ekki að leggja út fyrir
það. — Það kostar ekki neitt”. Og
siðan bætti hann við: „Björn, afi
minn, miðlaði oft heyjum, en
seldi aldrei”. Þetta var dæmigert
fyrir drenglund hans og úrræði.”
Brugðið á leik
Eysteinn Jónsson dregur upp
mynd af þvi, hvernig Hermann
gat varpað af sér öllum áhyggj-
um, mitt i önn og striði:
„Það var gott að vinna með
Hermanni og gott að eiga hann að
baráttufélaga. Hermann var lfka
skemmtilegur maður. Hann átti
mörg áhugamál og allra manna
var hann vaskastur. Liklega er
Hermann eini forsætisráðherr-
ann, sem létt hefur sér upp á milli
lotanna i stjórnar.ráðinu með þvi
að stökkva jafnfætis upp á
fundarborðið, og fyrir kom að
hann gaf gestum kost á þvi að
taka þátt i þessu, að ég nú ekki
tali um okkur félögum sinum. Var
þá keppikeflið að komast sem
lengst inn á borðplötuna.”
AAannúð og
drengskapur
Þessi mannlýsing er i grein eft-
ir Karl Kristjánsson, sem var
skólabróðir hans og vinur frá
æskuárum og þekkti hann þvi
manna bezt:
„Það var eðli Hermanns, að
honum óx megin þvi meira sem
með þurfti. Kjark held ég hann
hafi aldrei brostið, en hann var of
greindur til þess að velja ekki
heldur færar leiðir en ófærar.
Hann var alltaf alþýðusinni,
þótt hann hefði valdsmanns
ásýnd og yfirbragð, sem skapar-
innhafði gefið honum i vöggugjöf.
Hann var ljúfur i umgengni við
litilmagna og tók svari þeirra,
þegar með þurfti.
Hermann hafði i uppvexti og á
skólaárum kynnzt sjálfur kröpp-
um kjörum nógu mikið til þess að
skilja liðan hinna snauðu.”
Um drenglund hans ber Stefán
Jónsson vitni i Þjóðviljanum með
svofelldum orðum:
„Éghygg að honum verði ekki
betur lýst með öðrum hætti en
Sigurður Nordal gerir grein fyrir
hámark drengskapar i bók sinni
um islenzka menningu:
„Þegar maður hefur gengið úr
skugga um, hvað máttur hans
getur staðizt, verður næst fyrir að
spyrja hvað mættinum sé fuil-
kosta. Þeirri karlmennsku, sem
bilar ekki fyrir neinu ofurefli, er
samboðnast að þvrma þeim sem
eru minnimáttar. Drengskapur
ber blóma sinn, þegar óbifanleg
hreysti sveigist til mannúðar,
frjálsirog fullvalda einstaklingar
til skilnings á þvi, hvað nauðsyn-
legt sé til heilbrigðrar og frið-
samlegrar sambúðar i mannlegu
félagi.””
Hjá Ingólfi Jónssyni fékk hann
þessi eftirmæli i Morgunhlaðinu :
„Um störf Hermanns Jónas-
sonar var oft deilt meðan hahn
var i fylkingarbrjósti. En stjórn-
málaferill hans er tvimælalaust
glæsilegur og giftudrjúgur.”
- O —
Þetta er sýnishorn af kveðju-
orðunum, sem skrifuð hafa verið,
bæði af vinum Hermanns , sam-
herjum og andstæðingum i
stjórnmálum. Þau eru enn ein
staðfesting þess, hversu mikillar
gerðar hann var. —JH