Tíminn - 09.03.1980, Blaðsíða 2

Surfnudagur 9. mars 1980
m
I

Vordag einn áriö 1892, um það
leyti er sól var hæst á lofti, steig
snöfurmannlegur náungi á land
á tsafiröi. Þar var kominn hinn
konunglegi umboösdómari,
Lárus H. Bjarnason. Erindi
hans var aö þjarma aö Skúla
Thoroddsen vegna meintra mis-
taka hans I málarekstrinum
gegn Siguröi skuröi. Undirbún-
ingurinn aö þeirri rannsókn,
sem nú var aö hefjasí, haföi far-
iö svo leynt, aö á isafiröi vissi
enginn, hvaö í vændum var, sizt
Skúli sjálfur. Þaö var sannköll-
uö leiftursókn, er þarna hófst.
Þeir Skúli og Lárus voru ekki
neinir vinir. Skúli haföi áöur
kallaö hann úrþvætti i blaði
sinu. Lárus var aö sinu leyti
mikill harðjaxl og flestum
óvægnari, og hann gekk meö •
oddi og egg að þeirri rannsókn,
sem hann hafði tekizt á hendur.
Hann þvældi fólk i löngum og
ströngum yfirheyrslum, henti á
lofti orð, sem þvi hrutu af vör-
um við óvæntar og hörkulegar
spurningar, og færöi þau ekki til
betri vegar við bókanir. Hér var
hart að gengiö, og svo sannar-
lega skyldi eitthvaö undan láta.
Eftir hálfa aðra viku eða svo
setti hann farbann á Skúla eins
og tiökanlegt var um stórbrota-
menn, sem grunaöir voru um aö
hengd voru upp i kaupstaönum
spjöld með þeirri fregn, að
grimuklæddir menn hefðu tekið
Lárus höndum, er hann kom af
náðhúsi á skuggalegu Þorláks-
messukvöldi og hýtt hann i votta
viðurvist. Þegar Lárus, sem
tekið haföi við sýsluvöldum,
hugðist boða til sýslunefndar-
fundar vorið eftir, kom aðeins
einn sýslunefndarmaður á
hann, og varö ekki ráðin á þvi
bót, þó að fundarboðið væri
endurtekiö.
Eftir langa viðureign og
stranga dæmdi Lárus Skúla frá
embætti. En ófriðnum linnti
ekki. Lárusi veittist örðugt að fá
menn til þess að sækja manntals
þing, slikt hatur sem þorri
manna vestra lagöi á hann, og á
alþingi var samþykkt þings-
ályktunartillaga þess efnis, að
Lárus yröi leystur frá embætti
vestra.
Þegar svo kom til kasta
landsyfirréttar, breytti hann
dómi Lárusar á þann veg, að
Skúli skyldi gjalda sex hundrað
króna sekt fyrir ótilbærilega
meðferð á máli Sigurðar
skuröar.
Viö þennan dóm vildi lands-
höfðingi ekki sætta sig, þar eð
Skúli var ekki sviptur embætti
meö honum, og áfrýjaði hann til
Skúli Thoroddsen á efri árum.
honum og séra Sigurði í Vigur 1
þingkosningum.
En nú bar margt til tiöinda
kring um aldamótin, og oft
skipaöist veður i lofti, svo að
fylkingar riðluðust i landinu.
Þar kom fram sú þreyta, sem
leiddi af langvinnri stjórnar-
bótabaráttu, sem aldrei virtist
ætla að sjá fyrir endann á. A
þessu skeiði varð kaupfélag
þeirra Isfirðinga einnig fyrir
miklum hnekki vegna verðfalls
á fiski erlendis. Umsvif þess
drógust saman, tortryggni
kviknaði og Skúli lét af stjórn
þess. Þá var kaupfélagið leyst
upp, eignum þess skipt milli
félagsmanna og styrktarsjóður
gamalla formanna við Djúp
stofnaður af þvi, sem siðast inn-
heimtist af útistandandi skuld-
um. Sjálfur keypti Skúli Bessa-
staði á Álftanesi og fluttist
þangað með prentsmiðju sina
og blað og kom upp stórbúi.
Meðal þeirra, sem sýsluöu við
blý og pressu hjá honum, var
ungur piltur, sem kom meö hon-
um að ves’tan, Jón Baldvinsson.
Enn linnti ekki ofsóknum
gegn Skúla. Hannes Hafstein,
sem orðinn var sýslumaður
vestra, hóf rannsókn á þvi,
hvort Skúli hefði beitt mútum i
kosningum árið 1902. Við þessu
Sagan um mammrm, sem svei
örlagastundu
hafa strok i huga. Þegar Skúli
brá sér eigi aö siður til Flateyr-
ar nokkrum dögum siðar , án
náðarsamlegs leyfis umboðs-
dómarans, og þaðan á mann-
talsþing I Mosvallahreppi, varð
hann að gangast undir yfir-
heyrslu hjá Lárusi vegna ferðar
sinnar og sæta þungum ákúrum'.
Vesturför Lárusar bar ávöxt.
fslandsmálaráöuneytið féllst á,
að Skúla yrði vikiö frá, og mál
höfðað gegn honum, og ekki aö-
eins fyrir brot á einni grein
hegningarlaga, heldur fimm.
Landshöfðingi fyrirskipaði
rannsókn á öllum embættis-
rekstri Skúla, og með haustinu
lagöi Lárus af stað vestur á Isa-
fjörð f annaö sinn, að þessu sinni
settur sýslumaður vestra.
Skúli var viö hinu versta bú-
inn. Hann grunaöi sterklega, að
nú ætti að fangelsa sig, og þess
vegna sneri hann sér til Odds
Jónssonar, læknis á Þingeyri,
og bað hann að koma á sinn fund
til Isafjarðar til þess að láta sér
i té læknisvottorö — „mér og
mlnum riður lifiö á, að þú kom-
ir”. Heimalæknirinn var slikur
fjandmaöurSkúla, að hann vildi
ekki eiga neitt undir honum.
I þessu bréfi, þar sem Skúli
biöur Odd að „reynast sér vel”,
segir meöal annars:
„Lárus Bjarnason hefur
mikla tendensa til aö setja mig
fastan og arrestera mig, og ég
þarf að fá þig til aö konstatera,
að konstitution min þoli það
ekki, enda muntu komast aö
raun um það, er þú rannsakar
mig læknisfræðislega”.
Vottorö Odds varö Skúla
hjálpargagn I viðureigninni við
Lárus.
Nú gerðist tiðindasamt á Isa-
firöi. Allt logaði og sauð I kaup-
staðnum, útgáfa blaðs Skúla var
stöövuö með lagakrókum, þung-
ar sektir voru lagðar á þá, sem
ekki hlýddu stefnu, og menn
voru kúgaðir til svardaga, sem
þóttu meira en hæpnir. Nærri lá,
að til handalögmáls kæmi með
Lárusi sjálfum og Skúla, og
Theódóra lét safna liöi, likt og
Olöf á Skarði eftir fall Björns
Þorleifssonar, um Isafjörð og
Hnifsdal, þegar sú fregn flaug
fyrir, aö setja ætti mann hennar
i fangelsi. Fjöldamargir menn
streymdu að fangahúsinu,
vopnaðir bareflum, umboös-
dómaranum til ógnunar, og
hæstaréttar Dana, sem Skúli
haföi löngum viljað, að ekki
heföi lögsögu um islenzk mál.
Það var honum sjálfum til
happs, aö hann hafði ekki fengið
þessu framgengt. Völd hægri-
manna i Danmörku voru* að
hruni komin, timi Estrups var
aö telja út, og I febrúarmánuði
1895 sýknaði hæstiréttur Skúla
af öllum ákærum, einnig með-
höndlun hans á máli Sigurðar
skurðar, þar eö ekki yrði sannað
gegn neitun hans, að hann hefði
ranglega úrskurðaö fangann á
vatn og brauð. En nokkrar vitur
fékk hann fyrir ófullkomna bók-
un, og áttunda hluta máls-
kostnaðar var honum gert að
greiða.
Fögnuðinn vestra má ráða af
oröum i bréfi frá Sighvati
Grimssyni Borgfirðingi:
„I fyrradag kom allur djöfla-
lýöurinn til Bergs (hvalveiði-
manns), og þar með fréttist
glæsilegur sigur Skúla viö
hæstarétt. Svona fór þessi her-
för þeirra og gleður vist flesta.”
TU voru samt þeir, sem varð
bilt við.
Engum manni hefur senni-
lega orðið jafnbilt við þessi tiö-
indi og Magnúsi Stephensen
landshöföingja. Uröu fyrstu við-
brögö hans þau aö skrifa Is-
landsráðuneytinu og færa fram
rök fyrir þvi, að Skúli mætti
ekki fá embætti sitt aftur, þvi aö
hann myndi þá „halda áfram
iðju sinni sem ritstjóri,
verzlunarstjóri og pólitlskur
undirróöursmaður”. A hinn
bóginn stakk hann upp á þvi, að
hann fengi sýslumannsembætti
I Rangárvallasýslu. Þessu var
íslandsmálaráðuneytiö sam-
þykkt, og að fengnu þvi sam-
þykki lét landshöfðingi Hannes
Hafstein skrifa Skúla bréf, þar
sem honum var tjáð, að hann
yröi ekki aftur settur I embætti
sitt vestra, en gæti fengiö
Rangárvallasýslu.
En Skúli þakkaöi gott boð og
þekktist þaö ekki.
Þannig átti atferlið við Skúla
enn eftir aö vera æsingamál,
meöal annars á alþingi, þar sem
skipuð var nefnd til rannsóknar
og jafnvel haft við orð að kæra
landshöfðingja fyrir konungi og
heimta opinbera rannsókn á
gerðum hans. Þó var látið viö
þaö sitja að samþykkja þings-
ályktunartillögu, þar sem lýst
Þriðja grein:
Ofsókn, gagnsókn
og sigrar
Theódóra Thoroddsen, kona Skúla.
var óánægju með gerðir
stjórnarinnar og sér i lagi
landshöföingja i málum Skúla.
Einnig samþykkti þingið að
veita Skúla fimm þúsund krónur
úr landsjóði til þess að bæta
honum það tjón, er hann haföi
sætt, enda þótt landshöfðingi
léti að þvi liggja i þingræðu, að
ekki fengist staðfesting konungs
á fjárlögunum, ef þessi fjárveit-
ing væri i þeim.
Meðan þessu öllu fór fram og
lengi siöan bjó Skúli á ísafirði,
gaf út blað sitt, sinnti stjórn-
málum, efldi kaupfélag sitt og
rak sjálfur nokkra verzlun um
skeiö. Ekki linnti þeim útistöð-
um, er hann átti i við kaup
mannavaldið og embættismenn
þá, sem fylgdu þvi aö málum,
enda ekki von, þvi að Skúli hélt
uppi linnulausri tangarsókn
gegn kaupmönnum. Annars
vegar voru verzlunarafskipti
hans, sem settu þeim stólinn
fyrir dyrnar um annan eins
gróöarekstur og þeir girntust,
og hins vegar pólitiskur mál-
flutningur, sem stefndi meöal
annars að þvi að gera daglauna-
menn óháðari voldugum og ráö-
rikum kaupmönnum, afnema
þá ósvinnu, að atkvæöi væru
greidd i heyranda hljóði og sið-
ast en ekki sizt aö leggja sel-
stöðuverzlanir alveg að velli.
Ekki fór á milli mála, hvar
hugur fólksins var I þessum
sviptingum. Fylgi Skúla og hans
manna var yfirgnæfandi, bæði I
sýslunni og kaupstaönum, og
stundum var ekki einu sinni
borið við að bióða fram á móti
var þunglega brugðizt vestan
lands, enda þótti viðbúið, aö
Hannes Hafstein væri hér aö
hefja áþekka ofsókn og hin fyrri
Skúlamál. En þegar á herti, datt
botninn úr þessum málarekstri.
Litlu siðar fékk tsland heima-
stjórn. Hannes Hafstein sigraöi
I kapphlaupinu um ráðherra-
dóminn. Gamli landshöfðinginn
dró sig i hlé og dundaði viö aö
skoða heiðskiran kvöldhimin-
inn i stjörnukiki úr næputurn-
inum á húsi sinu. Mörgu var til
leiðar komið, um margt var bit-
izt og barizt.
I Danmörku uröu þau veðra-
brigði með tilkomu nýrra
manna og nýrra hugmynda, að
vel færi á aö leiða deilur Dana
og Islendinga til lykta. Friðrik
konungur bauö islenzkum þing-
mönnum til Kaupmannahafnar
áriö 1906, og Skúli, sem var i
þessari för, skrifaöi grein i aðal-
blaö danskra vins.trimanna um
sjálfstjórnarkröfur Islendinga.
Um haustið sliðruðu flestir is-
lenzkir ritstjórar vopn sin og
birtu sameiginlegt ávarp um
stjórnarmálefnin. Einn þeirra,
sem að þvi stóðu, var Skúli.
Stjórnarblöðin islenzku ókyrrð-
ust samt fljótt.þvi aö þeim þóttu
önnur blöð fara of geyst, ekki
sizt þegar samþykkt var á Þing-
vallafundi sumarið 1907, aö Is-
landi bæri fullveldi I öllum mál-
um sinum, og væri fullur
skilnaður Danmerkur og Is-
lands eini kosturinn, ef ekki
fengist sú skipan sambands-
mála.
Friðrik konungur kom til ís-
lands þetta sumar með miklu
föruneyti, þar á meöal sveit
þingmanna, og viöhöfnin svo
mikil, að sérstakur innkaupa-
stjóri, og hann af viröulegra
tagi, Jón Magnússon, þá skrif-
stofustjóri ráðherrans, haföi
veriö sendur til Kaupmanna-
hafnar til aödrátta i veizlurnar.
Við móttöku I alþingishúsinu gaf
konungur til kynna, að hann
hefði skipað nefnd islenzkra og
danskra stjórnmálamanna til
þess aö ræða stjórnskipulega
stöðu Islands, og sagði hann
bæn sina, að guð almáttugur
legöi blessun sina yfir það, sem
þar semdist. A heimleið úr ferð
um Suðurland lét hann þau orö
falla á Kolviðarhóli, að mark-
mið sitt væru einungis réttlæti
„báðum rikjum minum til
handa”. En fyrir þaö orðafar
sætti hann þó ákúrur hjá for-
sætisráðherra sinum.
íslendingar I samninganefnd
voru af hálfu stjórnarflokksins,
Hannes Hafstein ráðherra,
Lárus H. Bjamason, Steingrim-