Réttur - 01.01.1975, Blaðsíða 20

og einstöku mönnum úr verkalýðsstétt, einkum iðn-
aðarmönnum. Skúli Thoroddsen hafði þó þá sér-
stöðu, að hann var eini íslenski stjórnmálamaðurinn,
sem stóð á þessum sjónarhóli og beitti félagslegu
mati í daglegri önn og hita, bardagans.
Þess hefur áður verið get ð, að Skúli Thorodd-
sen skoðaði baráttu Islendinga fyrir nýrri þjóðfé-
lagsskipan sem hluta af alþjóðiegri baráttu og
framvindu, en sú yfirsýn jók honum skyggni á ís-
lensk þjóðfélagsmál. Hann hafði einnig þann hæfi-
le ka, þá díalektisku sjón, að hann greindi ekki
hvern efnisþátt sér: þjóðréttindamál, efnahagsmál,
félagsmál og menningarmál, heldur mat þessa þætti
einlægt í samhengi og sem hluta af einni lífrænni
heild, eftir samvirkni þeirra og víxláhrfum. Með
þessum hætti lagði hann víðasta skilning í fyrir-
brigði samfélagsins og söguþróunina. Þjóðfrels s-
baráttan snerist ekki um það eitt að hnekkja er-
lendu valdi I hvaða mynd sem það birtist, heldur
var hún forsenda og samheiti fyrir alla þá viðle tni,
sem höfð var uppi til þess að koma á mannsæm-
andi þjóðfélagsháttum á Islandi.""’!
Þessi tilvitnun í ævisöguna gefur okkur
nútímamönnum ekki aðeins vel meitlaða
mynd af því, hver Skúli Thoroddsen var.
Þessi tilvitnun sýnir einnig, hve glöggskyggn
höfundur bókarinnar er á hlutverk persón-
unnar sem hann fjallar um og þá þjóðfé-
lagshætti sem ríktu í þá daga. Kaflinn „Við
vegaskil”, þar sem Jón skoðar starf og hugs-
un Skúla í samhengi við sinn tíma, íslenska
þjóðfélagshætti og hræringar í alþjóðamál-
um, sýnir okkur jafnframt, hve mikilhæfur
sagnfræðingur heldur þar á penna.
EN HVAÐ MEÐ HANNES HAFSTEIN?
Þeir sem kynnt hafa sér sögu landshöfð-
ingja og heimastjórnartímabilsins vita gjörla
um mótsetningarnar milli Hannesar og
Skúla. Engan undrar heldur, að við lesmr
ævisögu Skúla fái lesandinn allt aðra mynd
af Hannesi, en í bók Kristjáns.
Jón kemst alveg hjá því, sem margan sagn-
fræðing hefur hent að taka slíkri ofurást við
sögupersónu sína, að andstæðingurinn njóti
ekki sannmælis. Jón þegir hins vegar ekki
um það sem ýmsum hefur þótt miður fara
og markar einnig Hannesi ákveðinn sess í
íslenzku valdakerfi aldamótaáranna Jón
segir m.a.:
„Eftirtektarvert er, að þá fyrst hljóp Hannesi Haf-
stein pólitiskt kapp i kinn, er hinu íhaldssama og
dansklundaða embætt smannaveldi var voði búinn
af hinu valtýska ráðabruggi, en þá var hann jafn-
frami eggjaður til framgöngu af oddvitum þess,
Magnúsi Stephensen og Tryggva Gunnarssyni . . .
Með valdatöku Hannesar Hafstein var tryggt póli-
tískt framhald og samhengi í stjórn Islands. Nýja
stjórnin hafði eins og Magnús Stephensen sama
félagslega bakhjarl, íhaldssama og aðsjála embætt-
ismenn, bændur og kaupmenn, en nýi ráðherrann
le taðist við að treysta þossar stoðir eftir mætti.”3*
Áður hafði Jón bent á, hvaða skoðanir
Hannes hafði haft á þjóðfrelsi er hann mætti
á Þingvallafundi árið 1888 og rifjar upp
blaðagreinar hans í Fjallkonunni það sama
ár. Segir Jón um þær greinar að þar:
,,hafi Verðandiskáldið gert þá hörðustu aðför að
þjóðernishreyfingu og þjóðernishugmyndum Islend-
inga sem um getur, en þar leitaðist hann við að
svipta þjóðfrelsisbaráttu islendinga öllum tilveru-
rökum. Hann fullyrti, að hugtakið þjóð væri dautt
eða neutralt og allar hugmynd'.r i sambandi við
það, enda þótt öld hans væri tími þjóðernishyggju
og þjóðfrelsis. Þjóðarskoðun Islendinga væri rang-
snúin og úrelt, og þjóðfrels shjalið væri ekki til-
komið af neinni undirokun á þjóðerni þeirra og það
miðaði ekki til þess að bæta úr meinum einstak-
I nganna. Hin nýja stjórnfrelsisbarátta væri sprottin
af þjóðernisstærilæti og krafa Islendinga um inn-
lenda stjórn mannalæti, svo að þeir sýndust menn
að meiri."*1
Ekki verður annað sagt, en að glansinn
fari all mikið af frelsishetjunni, sem Kristján
Albertsson átti varla nægilega fögur lýsing-
arorð yfir. Raunar kemur Jón fram með það,
að skáldskapur Hannesar hafi borið nafn
hans um allt land og jafnt samherjar sem
20