Sagnir - 01.06.2003, Síða 55

MÓDERNISMINN OG NÝRAUNSÆIÐ
Hjónabandið fékk líka sína útreið hjá nýraunsæis-
höfundunum og mátti oft á þeim skilja að það væri úrelt stofnun.
Stundum var staða kvenna innan þess harðlega gagnrýnd eins og
kom skýrt fram í sögu Guðlaugs Arasonar, Eldhúsmellum (1978):
„[HJjónabandið er ekkert annað en kaupsamningur
og hefur aldrei verið annað. Þar er verslað með
öryggi, tryggð og peninga. Sá senr verri vöru hefur
fram að bjóða verður undir, og undantekningarlítið
eru það við konurnar. Hjónabandið er í eðli sínu
smáborgaralegt fyrirtæki, þar sem karlmaðurinn
ræður yfir konunni. ... Níutíu og níu prósent af
giftum konum á Islandi eru eldhúsmellur”.24
Menningargagnrýni hinna nýraunsæju höfunda beindist ekki
aðeins að filabeinsturnum hámenningarinnar, hjónabandinu og
samskiptum kynjanna. Atvinnulífíð og vélgengni tæknisamfélagsins
fékk sinn skerf líka. Sú samfélagsmynd sem birtist í skrifum
þessara höfunda var oft Htuð af pólitískri hugmyndaffæði
vinstrimanna með sósíahskum og marxískum áherslum. I bók
sinni, Galeiðunni (1980), fjaUaði Olafur Haukur Símonarson um
hóp ungra stúlkna sem starfa í dósaverksmiðju. Þar leitast hann
við að sýna það ófrelsi sem þær búa við, bæði á vinnustað og í
einkalífi, og það galeiðumynstur sem þær eru í raun hnepptar í.
Vinnan er einhæf og innihaldslaus, umhverfi verksmiðjunnar er
yfirþyrmandi og það er stutt í firringuna:
Von bráðar er hún komin í verksmiðjuhverfið.
Háar girðíngar, draugalegar skemmur,
haugar af brotajámi, mótatimbri og tunnum.
Verksmiðjuhúsin, stór og drúngaleg gímöld, standa
niðri við sjóinn. ... Jónína hverfur inn um stórar
dyr. Hún hrekkur í kút þegar klukkan stimplar á
kordð hennar. ... Ein dós kemur, önnur fer, einn
kassinn kemur, annar fer, steindauðir hlutir velta
framhjá. Handtökin eru vélræn, bjóða ekki upp á
neinar nýjúngar þegar þau eru einu sinni lærð, bara
endurteknínguna ... þetta er storkun við allt sem
heidð getur að brúka á sér hausinn.25
Löngum hefur samhengið milh skáldsagnagerðar og leikritunar
í íslenskum bókmenntum verið talið náið. Það samhengi kom
greinilega ffarn á áttunda áratugnum og virtist aðeins styrkjast
með almennari leikhstaráhuga sem skilaði sér í aukinni aðsókn í
leikhúsin. Þessi tengsl birtast vel í verkum Vésteins Lúðvíkssonar
er sendi frá sér tvö leikrit sem voru mjög í anda sagnagerðar hans.
Leikritin Eftirþankar Jóhönnu og Stalín er ekki hér (1977) gerast
í reykvískri samtíð. Frásagnaraðferðin er raunsæisleg og bæði
verkin leitast við að skýra ófarir sögupersónanna út ffá félagslegum
orsökum og skella skuldinni á samtíð og samfélag. Segja má að
andborgaraleg afstaða sé hreyfiafl sögu og leiks og ef til vill má
tala um hatur á hinni borgaralegu fjölskyldu. „[Hjugmyndir um
ffelsi sem hreyft er bæði í sögunni og leikritinu fela einkum í sér
rómantíska drauma um ástir, frjálst og óheft kynlífi lausn undan
kvöð og skyldu hefðbundins hjúskapar- og fjölskyldulífs."26
Dægurtónlist og hippamenning hafði líka sín áhrif í
íslensku leikhúsi. Hópur ungra leikara sem vildi tengja leiklistina
rokktónhst samdi Poppleikinn Óla sem settur var upp í Tjamarbíói
um 1970. Hann fjallaði um Hfi óskir og vandamál ungs fólks á
opnari og hispurslausari hátt en áður hafði tíðkast. Hljómsveitin
Óðmenn sá um tónUstina og var söngleikurinn vel sóttur af
ungu fólki. Vorið 1971 setti svo Leikfélag Kópavogs upp
söngleikinn Hárið í Glaumbæ og hlaut hann líka góðar
viðtökur.
A þessum ámm var töluvert um starfsemi sjálfstæðra
leikhópa sem störfuðu um lengri eða skemmri tíma og
settu offi upp leikrit með samfélagslegri umræðu, bæði fyrir
börn og fuUorðna. Hjónin Amar Jónsson og Þórhildur
Þorleifsdóttir stofnuðu Alþýðuleikhúsið 1975 en þar
var í gangi öflugasta leiklistarstarfsemi sem fram fór utan
stóm leikhúsanna. Viðfangsefni þess tengdist gjarnan
samfélagsádeilu og var jafhffiamt leitast við að ffamþróa
leikaðferðir Leiksmiðjunnar sálugu. „Þannig reyndi Alþýðu-
leikhúsið að sameina tvo þætti í þeirri geijun sem varð
í leikhúsHfi þessara ára, en áttu aUt of sjaldan samleið:
nýbreytni í formi og gagnrýnið inntak.“27
Af þeim íslensku leikritum í nýraunsæisstíl sem sett
vom upp á þessum ámm varð Stundarfriður Guðmunds
Steinssonar, sem sett var upp í Þjóðleikhúsinu 1979,
langvinsælast og var jafnvel taHð marka tímamót í sögu
samtímaleikritunar. Verkið fékk mjög góða dóma bæði
hjá gagnrýnendum og almenningi. Gagnrýni verksins á
lífshætti nútímamannsins byggist á siðferðilegum rökum.
Gegn hinni banvænu, kaup- og tæknivæddu nútíð er
haldið ffam hugmynd um óbrengluð Hfsgildi fýrri tíma,
með sínum einfaldari, fijórri og Hfvænni samfélagsháttum.
SHk upphafning gamaUa og uppmnalegra dyggða og gUda
er auðvitað þekkt úr margs konar skáldskap og spilaði
umtalsvert hlutverk í þeirri raunsæishefð sem hafði verið
ráðandi í skáldsagna- og leikritagerð Islendinga. En ekki
vom aUir jafn ánægðir með þá samtíðarsýn sem birtist í
verkinu. I umfjöUun um Stundarfrið sagði meðal annars: „Er
ekki orðin þörffýrir „raunsæi" sem dýpra ristir, tekur okkar
eigin samtíð og samtíma vemleika, þar með hugmyndir
okkar sjálffa um hann, til djúptækari rannsóknar en felst eða
falist getur í þessum hefðbundna harmagrát um Hfsháskann
af öUum okkar lífsgæðum?"28
Á síðari hluta 8. áratugarins voru margir búnir að fá
sig fuUsadda af „flötum" stílbrögðum hinna nýraunsæju
höfunda. Efasemda fór einnig að gæta um áhrif hinnar
póhtísku baráttu skáldanna og héldust þær í hendur
við minnkandi áhrif vinstrimanna og hægrisveiflu á
stjómmálasviðinu. Adeilu- og baráttubókmenntimar gátu
ekki dugað til langframa, til þess vom þær allt of uppteknar
af því að hafa þjóðfélagsleg áhrif. Sjálfir urðu höfundarnir
ffáhverfir „afhjúpunarbókmenntum“ sínum. Nýir höfundar
komu ffam sem tóku borgina í sátt og skrifuðu bernsku-
eða þroskasögur er fjöUuðu um þær kynslóðir sem vom
að alast upp í Reykjavík á 6. og 7. áratugnum. Má þar
nefna höfunda eins og Pétur Gunnarsson og Einar Má
Guðmundsson. Fjölbreytni einkenndi bókmenntaflómna á
9. áratugnum. Sífellt meira bar á að menn fléttuðu saman
módemisma og hefðbundinni íslenskri skáldsagnaritun.
Þannig „virtist sameinast að hluta það form sem túlkaði
tætingslegan vemleika borgarHfsins og hin hefðbundna
ffásagnarhst sem Islendingar þekktu svo vel.“29 Blómatími
nýraunsæis í íslensku menningarlífi var liðinn.
SAGNIR 53