Helgafell - 01.12.1942, Blaðsíða 156

426
HELGAFELL
Frá hendi Þórbergs er bókin öll eins skemmti-
leg og á verður kosið, enda laetur honum öll-
um mönnum betur að fjalla um dularfulla hluti.
Nákvœmni hans sem skrásetjara er við brugðið,
og málfar hans og stíll njóta sín hér með ágœt-
um. — Það er heldur enginn vafi á því, að
menn muni lesa bók þessa með mikilli athygli,
hvaða skoðun sem menn annars hafa á fyrir-
brigðunum, og hverjar ályktanir, sem þeir
treysta sér til að draga af þeim T. G.
Undur íslands
ÍSLENZK ANNÁLABROT (Annalium
in Islandia farrago) og UNDUR ÍS-
LANDS (De Mirabilibus Islandiæ) eft-
ir Gísla Oddsson biskup í Skálholti.
Jónas Rafnar sneri á íslenzku. Utg. Þor-
steinn M. Jónsson. Akureyri 1942.
Þorstei n M. Jónsson hefur nýlega gefið út í
mjög smekklegri bók tvo ritlinga eftir Gísla
Oddsson, sem var biskup í Skálholti 1632—1638.
Fyrri ritlingurinn nefnist ,,fslenzk annálabrot"
en hinn síðari ,,Undur íslands". Biskup reit
bæklinga þessa á íslenzku, en frumrit hans er
nú týnt. Latnesk þýðing, sem Ketill Jörundsson
dómkirkjuprestur biskups gerði af þeim, er enn
til, og hefur Halldór Hermannsson gefið hana
út í Islandica, vol X, 1917, og eftir útgáfu hans
mun Jónas Rafnar hafa gert þýðinguna.
Margt í ritlingum þessum varðar þjóðtrú og
þjóðháttu, og eru þeir fyrir þær sakir allmerkir,
einkum ,,Undur fslands". Rit þetta er eiginlegi
náttúrufræðilegs efnis, lýsing á Iandi, þjóð
dýralffi þess, þótt ýmislegt komi nútímamönn-
um kynlega fyrir sjónir. Biskup virðist ekki hafa
verið einn af stóru spámönnunum, en hafa verð-
ur í huga við lestur ritsins, hve þekking manna
í eðlisfræði og náttúruvísindum var skammt á
crj komin á þessari öld. Það, sem nútímamönn-
um virðist ómögulegt eða fjarstætt, virtist þá-
tímamönnum vel mögulegt eða sennilegt. Marg-
ar náttúrufræðilegar skýringar biskups virðast
mönnum nú barnalegar og hjákátlegar, en sum-
ar eru þó ekki ógreindarlegar. Þegar hann tal-
ar um rekavið, minnist hann á þá tilgátu, ,,að
geysimiklir skógar vaxi einhvers staðar á marar-
botni, — sem einhver hefur haldið fram með
talsverðum líkindum, — og rótist upp og slitni
smatt og smátt af harðhnjaski svo mikils íss, eða
hann reki til vor á einhvem annan hátt, sem
heilbrigð heimspeki synji ekki fyrir" (bls. 58).
Um norðurljósin segir hann: ,,Oss er hulið að
raestu, hver sé grein og orsök svo mikils Ijóma.
og ekki höfum vér getað numið neitt um það af
elztu rithöfundum vorum eða fomu feðrum.
Samt mun eg bæta við sennilegri tilgátu, en
samkvæmt henni geta sumir sér þess til, að þeg-
ar sólargeislarnir sundri þeim ógurlegu ísum,
sem fyrr eru nefndir, þá lýsi þeir himininn með
afturkasti sínu og valdi þessum afar hvikulu og
óstöðugu leifturhreyfingum í upphæðum, vegna
ókyrrðarkviks hafbylgjanna við ísrekið, — rétt
eins og þegar ker eða krukka full af vatni er lát-
in í sólargeisla við húsdyr; þá kemur afturkast
geislanna sýnilega í ljós efst í lofti hússins,
hieyfist, þegar vatnið hefur hreyfzt, en staðnar,
þegar vatnið hefur staðnað" (bls. 60). Þessi
skýring ber vitni eftirtekt og talsverðu hugviti.
Þegar biskup tekur að Jýsa dýralífi landsins,
blandast frásögnin enn meir hjátrú og missögn-
um, því að hann virðist hafa trúað helzti mörgu
af því, sem honum hefur verið sagt. Fyrsta ís-
lenzka dýrið, sem hann minnist á, er Lagar-
fljóts-ormurinn. ,,Hann er svo óskaplega stór,
afi lengdin skiptir skeiðrúmum, þótt ótrúlegt sé.
Sumir þora jafnvel að segja, að hann sé rastar-
Iangur eða yfir það" (bls. 66—67). Skrímsli
mikið segir hann að haldi sig f Hvítá, rétt hjá
Skálholtsstað: „Stundum sýnir það sig aðeins í
einni kryppu, stundum í tveimur, stundum í
þremur, og að því sama skapi í kynlegum og
rcargbreytilegum ferlegleik, sem ferlegri marg-
breytni" (bls. 68). Einstöku sinnum er biskup
sannsærri: ,,Líka finnast á meginlandinu hér
langt frá sjó kuðungar og sjóskeljar í árbökkum,
en þær eru tómar, og tek ég alveg þvert fyrir, að
þær hafi skapazt þar eða fæðzt; það virðist miklu
sennilegra, að úthafsöldurnar hafi einhvem tíma
borið þær þangað" (bls. 113). íbúa landsins tel-
ur biskup ekki einungis mennina, heldur og tröll
og álfa. Álfana kveður hann tveggja ætta:
.....sumir huldufólk. (eða duldir menn), sumir
Ijáflingar (þ e. elskendur manna og velviljaðir
mannkyninu)". Var því þá trúað, að ,,bæði kyn
þeirra blandist bæði körlum og konum vorum,
en af þvf samneyti hafi sprottið ættir nokkrar.
svo sem Mókollsœtt, þ. e. ætt komin frá Mó-
kolli alfi . En bæði álfar og Ijúflingar ,,eru út-
smognir í ótal brellum og endalausum brögðum,
e i oss ósýnilegir fyrir kunnáttu sína, og trúi eg
því meira en svo “ (bls. 124).
Ritið er gott sýnishom þess, hvernig menntað-
ir menn á 17. öld reyndu að skýra fyrir sér nátt-
úrufyrirbærin. Og þótt mörgum lesanda kunni
að virðast Gfsli biskup auðtrúa og hindurvitna-
gjarn, var hann hvorki neinn einfeldningur né
jafnvel hjátrúarfullur miðað við þá öld, er hann
var uppi. Víða sézt, að hann leggur linan trún-