Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Page 80

BENEDQCT HJARTARSON
fengja það rými sem við lifum í,15 er höfnun á hugmyndinni um einsleitt
rými. Eins og Foucault bendir á, höfðu Gaston Bachelard16 og aðrir
fyrirbærafræðingar sýnt fram á að skynjun hugverunnar á umhverfinu er
ávallt hlaðin merkingu. I staðfræði sinni leitast Foucault við að sýna
hvernig hið ytra rými sem slíkt er ávallt sundurleitt, þar sem það er ekki
til óháð þeirri vitund sem skapar það. Greining hans beinist þ\d síður að
hinu eiginlega rými en þeim flokkunarkerfum sem við beitum til að ljá
umhverfi okkar merkingu og reglu.
Þegar uppruni heterótópíu-hugtaks Foucaults er kannaður kemur
berlega í ljós að útópían og heterótópían eru tákngervingar tveggja
ólíkra hugsanakerfa, en ekki rýmisleg fyrirbæri í þröngum skilningi. I
inngangi sínum að Orðum og hlutum, þar sem hugtakinu bregður fyrir í
fyrsta sinn í skrifum hans, bendir Foucault á hvernig hin útópíska hugs-
un er bundin í reglukerfi nútímans og leggur áherslu á hvernig útópían
festir ríkjandi samfélagsskipan og hugmyndaffæði í sessi. Sú annarlega
veröld sem útópían bregður upp mynd af liggur handan við hið raun-
verulega lífsrými mannanna og beinir þannig sjóniun frá þeim annar-
leika sem þrífst innan þessa rýmis, ljær því einsleitt yfirbragð. Sem hefð-
bundið minni styrkir útópían ennfremur tilvísunarvirkni tungumálsins.
Hún er gegnsær miðill þar sem brugðið er upp skáldlegum ímyndum af
staðlausum stöðum. Utópían er í raun „leiðarhnoða“ tungumáls nútím-
ans. Hún er „mark“ sem vissulega er óraunhæft, en sem handanleiki
heimsmyndar okkar framleiðir hún margvíslegar „arfsagnir“ um leið og
hún njörvar niður hefðbundna semingagerð og rökvísi tungumálsins.1
Utópían er það hinsta mark sem gerir leiðarsagnir nútímans mögulegar,
sjálft lögmál formgerðar þeirra.
Kjörmynd heterótópíunnar er aftur á móti það undraverða flokkunar-
kerfi dýra í smásögu Borges sem Foucault segir hafa verið kveikjuna að
Orðum og hlutum. I umræddu kerfi, sem argentínski rithöfundurinn seg-
ir vera ættað úr kínversku alfræðiriti, eru dýr m.a. flokkuð í dýr í eigu
keisarans, vitskert dýr, hafgúur, o.s.frv., smurð dýr og dýr sem úr mikilli
fjarlægð líkjast flugum.18 Heterótópían brýmr niður vanabundna merk-
15 Sjá: M. Foucault (2002) bls. 138.
16 Sjá: G. Bachelard (1957).
17 M. Foucault (1966) bls. 9-10.
18 M. Foucault (1966) bls. 7. Flokkunarkerfið í sögu Borges lítur þannig út í íslenkri
þýðingu í grein eftir Matthías Viðar Sæmundsson (1991): ,,a) dýr í eigu keisarans, b)
smurð dýr, c) tamin dýr, d) grísir á spena, e) hafgúur, f) kynjadýr, g) óskiladýr, h) dýr
7»