Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 58

JON OLAFSSON
ekki að fullkomnun. Fyrirmuidarþjóðfélag sem markmið þjóðfélagsþró-
unar er ekki heldur trúverðugt. I stuttu máli: Endir listarinnar og endir
sögunnar táknar lok hinnar fagurfræðilegu og póhtísku staðleysu.
Endalok staðleysunnar er þannig söguleg staðrejnd í skilningi Dant-
os og Fukuyama, kannski svipað og dauði Guðs í skilningi Nietzsches er
söguleg staðreynd. Samfélag varpar af sér tiltekinni ffamtíðarsýn og skil-
greinir orðræðu sína þar með að einhverju leyti upp á nýtt. Það er vert
að hafa í huga að hugmyndin um endalok staðleysu í þessum skilningi
felur í sér allt aðra sýn á eðli staðleysunnar heldur en gagnrýni á stað-
leysukenningar í stjómmálaheimspeki. Höfundar á borð við John Stuart
Aiill, Isiah Berlin og Robert Nozick, sem alla má telja fulltrúa klassískrar
frjálslyndishefðar í stjórnspeki, eru andstæðingar staðleysu vegna þess að
hún beinist ævinlega gegn því sem þeir telja gnmdvallaratriði ffelsis -
fjölhyggju um verðmæti. Staðleysukenningar, sem boða einhlítan mæh-
kvarða á verðmæti og gildi, geta því aldrei leitt til annars en kúgunar.
Þannig einkennist staðleysan af mótsögn: Hún getur af sér andstæðu
sína. Þjóðfélagskenningar á borð við marxisma og kommúnisma, sem
hafa þetta einkenni staðleysunnar, eru því gagnrýndar á röklegum for-
sendum frekar en í ljósi sögulegrar reynslu af þeim.3
Þannig má hafna staðleysu á tvennum forsendum: Söguleg gagnrýni
beinist að staðleysmmi sem leiðarhugmynd eða hugmyndaffæðilegum
möguleika; rökleg gagnrýni dæmir staðleysuna út ffá helsta einkenni
hennar, einhyggjtmni, og efast mn það orsakasamhengi sem framfara-
sinnar og byltingarmenn trúa iðulega á. En þetta er ekki allt. Til er
þriðja sjónarhornið, þriðja gagnrýnisafstaðan sem er að mínu mati af-
drifaríkust. Hún varðar trúarlega hhð staðleysuhugmynda. Tniarlegt
eðh staðleysunnar kemm fram í mjög einföldum hlut: Staðleysan er, eins
og ég hef bent á, iðulega byggð á einhyggju um verðmæti. En hún ein-
kennist jafnffamt af félagslegri mhyggju. Staðleysukenningar hafna
þeim félagslega veruleika sem þær þó eru sprottnar úr en draga í hans
stað upp hugsýn af öðrum veruleika og í honum birtast hin sönnu verð-
mæti. Þetta ástand, hinn nýi veruleiki, er nokkurskonar himnaríki á jörð.
Það merkir að lagt er upp með félagslegan veruleika sem birtir ekki
hin sönnu verðmæti og markmiðið er félagsleg hugsýn um veruleika þar
sem hin sönnu verðmæti hafa verið raungerð. Með öðmm orðum: Stað-
3 Sjá Robert Nozick 1974, Anarchy, State and Utopia (Basic Books, New York) bls.
338.
56